* όλες οι φωτογραφίες προέρχονται από το αρχείο του Χρήστου Λεοντή
Η 1η του Σεπτέμβρη θα σας βρει στο Ηρώδειο, να επιστρέφετε σ' ένα γνώριμο μουσικό τοπίο, καθώς θα παρουσιάσετε συνθέσεις σας για εφτά κωμωδίες του Αριστοφάνη. Γιατί διαλέξατε να περιγράψετε τη βραδιά με τη φράση "μεγάλο λαϊκό πανηγύρι", αντί για "συναυλία" ή "παράσταση";
Κάθε μουσικό θέατρο, κάθε μουσική παράσταση, θα μπορούσε να είναι ένα λαϊκό πανηγύρι, αρκεί το περιεχόμενό του, δηλαδή τα μουσικά στοιχεία που αποτελούν αυτή την παράσταση, να προσομοιάζουν σε μελωδίες, σε ρυθμούς, σε διάθεση με ένα λαϊκό πανηγύρι, χαρακτηριστικά του οποίου είναι η εξωστρέφεια, η ανάγκη επικοινωνίας, η ομαδική συνύπαρξη και έκφραση ανάμεσα στους ανθρώπους, η διέξοδος από την καθημερινότητά τους, στοιχεία που τα βρίσκουν στη μουσική, τον χορό και κυρίως στο τραγούδι.
Μέσα απ' αυτά τα στοιχεία προσπαθώ να ερμηνεύσω τον Αριστοφάνη και όχι μόνο, γιατί έτσι νιώθω να συνδέομαι με την ποίησή του, όπως επίσης και με τους άλλους ποιητές. Αυτός είναι ο δρόμος που πήρα, αυτόν διάλεξα, αυτός με φέρνει κοντά τους.
Πολύ εύστοχα ο συνάδελφός μου και διευθυντής του Ωδείου Αθηνών, Φίλιππος Τσαλαχούρης, μελετητής με γνώση και τεράστια εμπειρία στη μουσική για το θέατρο και ιδιαίτερα για το αρχαίο δράμα, έχει διατυπώσει μερικές σκέψεις του γύρω απ' αυτό το θέμα. Γράφει για τη μουσική στα έργα του Αριστοφάνη:
"……..διακρίνουμε πλέον καθαρά τις βασικές αισθητικές κατευθύνσεις, οι οποίες, κατηγορηματικά και απερίφραστα, θα λέγαμε πως είναι δύο:
Η γραμμή Χατζιδάκι, λυρική, αισθαντική και συχνά νοσταλγική, με αστικά χαρακτηριστικά, τα οποία αναδεικνύει με την αρμονία, την ποίηση και την ομορφιά, στέρεα δομημένα στη μοναδική χατζιδακική μελωδική έμπνευση,
και η γραμμή Λεοντή, λαϊκή, με αταβιστικά στοιχεία, φαινομενικά ακατέργαστη και πυκνή, πέρα από κάθε καλλιέπεια, που στοχεύει στην τέρψη την προερχόμενη από την αλήθεια. Ταυτίζονται απόλυτα στη βασική τους επιλογή πως πρέπει να γεννηθούν από το κείμενο τραγούδια. Αυτό, όσο κι αν ακούγεται απλό, δεν είναι καθόλου αυτονόητο. Επίσης, κοινό τους στοιχείο είναι η ελληνικότητα και η με προσήλωση αναζήτησή της χωρίς συμπλέγματα, εκφρασμένη αυθόρμητα στη χρήση οργάνων, ρυθμών ή ακόμη και συγκεκριμένα στην ενσωμάτωση αυτούσιων και αναγνωρίσιμων μουσικών δομών από την παράδοση……"
και συνεχίζει παρακάτω:
"……Ο Λεοντής δημιούργησε τον δικό του σταθμό στη μουσική για τον Αριστοφάνη, ξεκινώντας στο Θέατρο Τέχνης με τους "Αχαρνής" το 1977. Με ακούσματα και απόψεις αντίθετες προς τα καθιερωμένα, αντιμετωπίζοντας γενικότερα τη μουσική με γνώμονα την ορμέμφυτη διάστασή της και έχοντας οδηγό την τάση του Κουν για την αναζήτηση μιας νέας θεατρικής αλήθειας για τον Αριστοφάνη στα μύχια της παράδοσης, έκανε το θαύμα που φάνταζε για τους "εραστές" των "Ορνίθων" ακατόρθωτο.
Ακόμη κι ο ίδιος ο Χατζιδάκις είχε πει στον Λεοντή ακούγοντας τη μουσική από τους "Αχαρνής" πως θα ήθελε να την είχε γράψει αυτός. "Κι εγώ θα ήθελα να είχα γράψει τους 'Όρνιθες'...", απάντησε ο Λεοντής….."
Το λαϊκό πανηγύρι είναι το πλέον εξωστρεφές στοιχείο έκφρασης και αντιμετώπισης της καθημερινότητας του κόσμου. Ο στόχος και η φιλοδοξία μου είναι να εισπράξει ο κόσμος αυτή την ευφορία κατά την έξοδό του από την παράσταση.
Τα "Αριστοφάνεια" είναι μια γιορτή προς τιμήν του ποιητή. Νιώθουμε την ανάγκη της παρουσίας του. Του αιχμηρού του λόγου. Τόσα και τόσα συμβαίνουν στις μέρες μας… Η Δημοκρατία κακοποιείται, έχει αλλοιωθεί το περιεχόμενό της στις μέρες μας… Έτσι ακριβώς όπως έχουν αλλοιώσει και τον λόγο των ποιητών μας!
Ήθελα να ξέρω τι θα γινόταν αν ένας μαέστρος αφαιρούσε, π.χ., τα κόρνα ή τα βιολοντσέλλα από μια παρτιτούρα συμφωνίας του Μπετόβεν... Τι σας έπιασε και θέλετε να ακυρώσετε τη σκέψη του ποιητή και να την αντικαταστήσετε με τη δική σας. Τόση πια αμφισβήτηση; Τόση βεβαιότητα; Γράψτε ένα δικό σας έργο, αν επιθυμείτε να αντιπαρατεθείτε. Γιατί ποδοπατάτε τα ιερά και τα όσια της ανθρώπινης σκέψης. Αφήστε τη νέα γενιά να έρθει σε επαφή με τα γνήσια κείμενα. Είναι πεντακάθαρα. Μην τα πειράζετε!
Είκοσι χρόνια πριν, θυμάμαι ότι βρέθηκα στον ίδιο χώρο για να παρακολουθήσω την παράσταση "Χελιδών Ηδομένη...και Τραγούδια Ευφρόσυνα", που επίσης στηριζόταν στις μουσικές σας για τον Αριστοφάνη. Τι ομοιότητες και τι διαφορές θα έχει η φετινή σύναξη;
Η παράσταση "Χελιδών Ηδομένη" το 2005 στο Ηρώδειο είχε τη μορφή μπαλέτου και κομμάτια από πέντε κωμωδίες του Αριστοφάνη. Πολλά από τα στοιχεία αυτά εμπεριέχονται και στα "Αριστοφάνεια".
Από τότε μέχρι σήμερα, όμως, έγραψα άλλες τόσες... Όλο μαζί αυτό το υλικό, λοιπόν, με άλλο τρόπο επεξεργασμένο, με άλλα μοτίβα, άλλες ερμηνείες, άλλες ενορχηστρώσεις κλπ. δημιουργούν μια νέα φόρμα, ένα νέο μουσικό λαϊκό θέατρο. Κάτι που δεν έχει ξαναγίνει στο παρελθόν και δύσκολα μπορώ να πω και για το άμεσο μέλλον… Δεν είναι λοιπόν μπαλέτο.
Για τα "Αριστοφάνεια" διαλέξατε να φέρετε και τον ποιητή επί σκηνής, αναθέτοντας στον Σταμάτη Κραουνάκη να τον υποδυθεί. Πώς προέκυψε η ιδέα και πώς στήθηκε η συνεργασία;
Τον Αριστοφάνη τον θεωρώ ένα παγκόσμιο, διαχρονικό ποιητή που παρόμοιό του δεν γνωρίζω να υπάρχει. Αλλά και αν υπάρχει, τον ξεχωρίζω για τις ανατροπές του, τον σαρκασμό, τα χωρατά, την καλοσύνη, όπως και για τη διεισδυτική ματιά του στα τεκταινόμενα και στον δημόσιο βίο.
Εξ άλλου η γήινη προέλευση των ιδεών του, η ονειροπαρμένη γραφή του, το θάρρος και η σχεδόν παιδιάστικη επιχειρηματολογία του, είναι μερικά μόνο από τα στοιχεία εκείνα που ταιριάζουν στη δική μου ιδιοσυγκρασία. Ο τίτλος "Αριστοφάνεια" θα μπορούσε να αποτελέσει την αφορμή για γιορτές πάνω στον λόγο και στο ύφος του Αριστοφάνη, όπως για παράδειγμα τα "Αισχύλεια", τα "Ευριπίδεια" κ.ο.κ.
Αν ζούσε σήμερα ανάμεσά μας, φυσικά θα τον καλούσα στο πανηγύρι που ετοιμάζουμε προς τιμήν του. Ε, αυτό έκανα! Τον κάλεσα και ανταποκρίθηκε… Ο Σταμάτης Κραουνάκης τον ζωντανεύει με τον πιο ιδανικό τρόπο! Δεν θα μπορούσα να φανταστώ κάτι άλλο… Εξ άλλου είναι γνωστή η αλληλοεκτίμηση.
Τι αγαπάτε περισσότερο στον Αριστοφάνη; Και πόσο επίκαιρα θεωρείτε τα αρχαία έργα του που έφτασαν ως εμάς;
Την ευθυκρισία του, το θάρρος, τη διορατικότητα, την τόλμη του να παλεύει ενάντια στην εξουσία και προ παντός τον αγώνα του για την Ειρήνη…. Τι άλλο πιο σπουδαίο. Τον κάλεσα λοιπόν για να ενώσω και τη δική μου φωνή σ' αυτές τις αξίες, που, απ' ό,τι αντιλαμβάνεστε, είναι περισσότερο επίκαιρες από ποτέ. Έχω ξαναπεί και στο παρελθόν ότι η εκάστοτε εξουσία είναι αντίθετη στη λαϊκή βούληση… Κοιτάξτε τι συμβαίνει στις μέρες μας.
Μας λένε και αποφασίζουν …ερήμην μας, οι ….ηγέτες; Και μάλιστα τις περισσότερες φορές διορισμένοι σαλονάτοι υπάλληλοι και όχι εκλεγμένοι, τους οποίους όμως επιλέγουν …οι εκλεγμένοι, λες και τους ψήφισαν γι' αυτό οι ψηφοφόροι τους, παντός χρώματος και κάθε ιδεολογίας. Να διατεθούν αμύθητα ποσά για εξοπλισμούς για να διασφαλιστεί, όπως μας λένε, ...η Ειρήνη! Θεόπνευστη φιλοσοφική σκέψη, που ξεπερνά κάθε όριο και ακυρώνει τους πάντες και τα πάντα!
Εγώ καταλαβαίνω ότι τα όπλα χρειάζονται και ξοδεύονται στους πολέμους. Τι, δηλαδή, θα τα αφήσουν να σκουριάσουν; Η τεχνολογία έχει προχωρήσει και μάλιστα με άλματα, ειδικά σ' αυτόν τον τομέα. Να παραχθούν νέα, σύγχρονα και πιο αποτελεσματικά οπλικά συστήματα, για να χρησιμοποιηθούν βέβαια κι αυτά, στο άμεσο μέλλον… Πριν σκουριάσουν κι αυτά, κ.ο.κ…
Ειπώθηκε και τούτο. Τις ισοπεδωμένες πολιτείες θα τις ξαναφτιάξουν οι αδελφές κατασκευαστικές εταιρείες μας και θα δημιουργηθούν ….νέες θέσεις εργασίας! Πάνω στα πτώματα εκατομμυρίων νεκρών…. Και ένα τελευταίο προς εκείνους… Στις μάχες οι ηγήτορες, όπως π.χ. ο Μέγας Αλέξανδρος, ο Ναπολέων κ.ά., ήταν μπροστάρηδες, δεν έδιναν εντολές από τα σαλόνια τους, όπως εσείς, να σκοτώνονται τα παιδιά μας από τις ανοησίες σας…
Παρατήρησα ότι στη βραδιά του Ηρωδείου θα συμμετάσχει και η Klavdia, η μόνη ανάμεσα στους κεντρικούς ερμηνευτές που γράφει το όνομά της με λατινικούς και όχι με ελληνικούς χαρακτήρες. Γιατί την ξεχωρίσατε, από τη νεότερη γενιά; Την παρακολουθήσατε στην Eurovision;
Έτσι τη γνώρισαν εκατομμύρια άνθρωποι σε όλο τον κόσμο και δεν υπήρχε κανένας λόγος να το αλλάξει με ελληνικούς χαρακτήρες, θα ήταν …μία άλλη. Αντίθετα, θα πρέπει να της σφίξουμε το χέρι που τραγούδησε στη γλώσσα της, με ένα θαυμάσιο τραγούδι, που είχε όλα τα χαρακτηριστικά της ελληνικότητας, μελωδία, στίχο, ρυθμό.
Αναζητούσα για τα "Αριστοφάνεια" μια νεανική, κοριτσίστικη μελωδική φωνή, που μαζί με τη χορωδία από τα παιδιά του CGS [Εκπαιδευτήρια Κωστέα-Γείτονα], θα ερμηνεύσουν το "Τραγούδι Της Ειρήνης" [το φινάλε της παράστασής μας]. Συμβουλεύτηκα λοιπόν τον Σταμάτη, αν είχε κάτι υπ' όψη του και μου πρότεινε την Klavdia. Βρήκα πολύ ενδιαφέρουσα την πρότασή του, επειδή την είχα παρακολουθήσει κι εγώ στο διαγωνισμό και μου άρεσε. Αποδέχτηκα αμέσως την πρότασή του. Στην επικοινωνία που είχα μαζί της άρεσε και σ' αυτήν η ιδέα, κι έτσι καταλήξαμε.
Σκεφτήκατε ποτέ να συμπράξετε με κάποιον από τους ράπερ που ξεσηκώνουν τη νεολαία των ημερών μας; Σας ενδιαφέρει μια τέτοια προοπτική, μουσικά, αλλά ίσως και κοινωνικά;
Κάθε εποχή έχει τα δικά της χαρακτηριστικά, που εκφράζουν τη δυσαρέσκεια, την αντίθεση και ό,τι άλλο θεωρεί ότι μειώνει την αξιοπρέπεια του ανθρώπου, τη συνείδησή του, τα δικαιώματά του. Εμείς οι παλιότεροι, ως η νέα γενιά της εποχής μας, βρίσκαμε την έκφρασή μας μέσα στους στίχους των ποιητών, Ρίτσου, Βάρναλη, Αναγνωστάκη, Σεφέρη, Ελύτη (αλλά και νεότερων ποιητών) και δημιουργήσαμε το τραγούδι μας. Φαίνεται λοιπόν ότι το τραγούδι που προέκυψε απ' αυτή την ώσμωση, εξέφραζε τη συνείδηση του λαού, γι' αυτό και έγινε κτήμα όλων και έφτασε στα χείλη του, μέχρι και σήμερα.
Η σημερινή νέα γενιά έχει βρει έναν άλλο, δικό της τρόπο να αντιδρά, να στηλιτεύει και να διαμαρτύρεται για ό,τι την ενοχλεί ή και να εκφράζει τα όνειρα και τις προσδοκίες της. Βέβαια, εγώ νομίζω ότι προσπαθεί να ξεπεράσει τον φόβο και την απογοήτευση που έχει εγκλωβιστεί μέσα της για διάφορους λόγους και ψάχνει τον τρόπο. Στην προσπάθειά μου να κατανοήσω αυτό το φαινόμενο της ραπ, θεωρώ ότι είναι κάτι που δεν μπορώ να το ονομάσω τραγούδι, γιατί το τραγούδι προϋποθέτει μια μελωδική γραμμή που στην περίπτωσή μας απουσιάζει. Ίσως έπρεπε να βρεθεί κάτι άλλο, όπως π.χ. ρυθμική απαγγελία, γιατί δεν μπορεί να το τραγουδηθεί.
Το ότι μαζεύονται πολλές χιλιάδες ανθρώπων σε ένα στάδιο να παρακολουθήσουν μια τέτοια εκδήλωση για να εκφράσουν τα συναισθήματά τους, συνήθως διαμαρτυρίας, εγώ αυτό το θεωρώ Εκτόνωση των συναισθημάτων που τους καταδυναστεύουν, από τα τεκταινόμενα στον κοινωνικό ιστό. Εγώ νομίζω όμως ότι η Εκτόνωση σε αποτρέπει από τον Αγώνα. Δεν γνωρίζω αν και πότε θα εκραγεί αυτό το μπαλόνι… Αυτονόητο, λοιπόν, ότι εγώ δεν έχω κανένα ενδιαφέρον.
Συνεργαστήκατε με τον Κάρολο Κουν από το 1972 ως το 1987, αποκτώντας μια σχέση ζωής με το Θέατρο Τέχνης. Τι θυμάστε πιο γλαφυρά από εκείνες τις ημέρες;
Με τον Κουν συνεργαστήκαμε από το '72 ως το '87, αλλά και με τους επίγονούς του αργότερα (τον τελευταίο "Πλούτο" τον έγραψα το 2010). Το Θέατρο Τέχνης την περίοδο που ζούσε ο Κουν [αλλά και μετέπειτα με τους επιγόνους του, Γιώργο Λαζάνη, Μίμη Κουγιουμτζή] ήταν για μένα η πιο ευτυχισμένη περίοδος του καλλιτεχνικού μου βίου και δεν είναι εύκολο να ξεχάσω τίποτα. Ήταν μια μαθητεία που μου προσέφερε απλόχερα έναν ψυχικό και πνευματικό πλούτο, με έμαθε να κατανοήσω τον σκοπό της δουλειάς μου, τον τρόπο επικοινωνίας με τον κόσμο, στάση ζωής και συμπεριφοράς προς τους συνανθρώπους μου. Αισθάνομαι τυχερός για το ότι ήμουν κοινωνός σ' αυτό το ανεκτίμητο δώρο, την επαφή και τον διάλογο με την ποίηση, το θέατρο και με τους ανθρώπους του. Συγγραφείς, ηθοποιούς, σκηνοθέτες, σκηνογράφους…
Έχετε δηλώσει ότι, για σας, ο μεγάλος δημιουργικός έρωτας ήταν με το θέατρο. Τι σας έδινε αυτός ο χώρος, που δεν το βρίσκατε στη δισκογραφία;
Ακριβώς. Το θέατρο σου δίνει τη δυνατότητα της επικοινωνίας και επαφής με την παγκόσμια σκέψη διαχρονικά. Σου προσφέρει τα εφόδια για μια ελεύθερη και δημιουργική πορεία, όχι μόνο στην τέχνη σου, αλλά και στην καθημερινότητά σου. Εκεί ανακαλύπτεις τις μεγάλες ανθρώπινες αξίες μέσα από τον πλούτο που σου προσφέρουν αυτά τα κείμενα. Η ενασχόληση και η μελέτη τους σου ανοίγουν τον δρόμο και δείχνουν μια πορεία και ένα σκοπό στη ζωή σου, ελεύθερο και δημιουργικό. Η δισκογραφία είναι ένα τελείως διαφορετικό πράγμα. Είναι μια διαδικασία στην οποία δεν συμμετέχεις. Απλώς παρατηρείς τα τερτίπια της αγοράς, της διαφήμισης, της μόδας κ.ο.κ. Ούτε καν της επικοινωνίας, που μόνο με τις ζωντανές παραστάσεις, τις συναυλίες δηλαδή, μπορείς να την πετύχεις.
Πέρα από τις μουσικές σας για το θέατρο, πάντως, διακριθήκατε ως συνθέτης που εμπνεύστηκε από τα όσα συνέβαιναν γύρω μας –και στη γειτονιά μας, μα και ευρύτερα– χαρίζοντάς μας δίσκους σαν την "Καταχνιά" (1964) και το "Καπνισμένο Τσουκάλι" (1975), οι οποίοι έγιναν σημεία αναφοράς για το ελληνικό τραγούδι. Εξακολουθούν να σας εμπνέουν τα κοινά; Ή τα βλέπετε να γίνονται όλο και πιο απογοητευτικά;
Μα, είμαι ένας πολίτης στη χώρα μου και χρέος μου είναι να υπερασπίζομαι τους δίκαιους νόμους και να μάχομαι τους ευκαιριακούς. Να σέβομαι τον συνάνθρωπό μου, όπως τον εαυτό μου. Να υπερασπίζομαι το δίκαιο του άλλου, όπως το δικό μου. Αισθάνομαι τον εαυτό μου να είμαι ενταγμένος και να συνυπάρχω μαζί με τους άλλους στην υπεράσπιση των ανθρώπινων αξιών, των δικαιωμάτων αλλά και των υποχρεώσεων που απορρέουν από την πραγματική έννοια της ελευθερίας και της δημοκρατίας, που ανήκουν σε όλους τους ανθρώπους. Η πραγματική δημοκρατία είναι πρωτίστως υποχρέωση του κάθε πολίτη. Εγώ, λοιπόν, δεν παραιτούμαι από τις αρχές αυτές…
Πριν μερικά χρόνια, παρουσιάζοντας τα νέα σας τραγούδια στο Θέατρο Ρεματιάς Χαλανδρίου, είπατε, απευθυνόμενος στο κοινό, "για να μην νομίζετε ότι κάθομαι...". Φαντάζομαι, λοιπόν, ότι ούτε και τώρα κάθεστε, οπότε τι σχέδια υπάρχουν για μετά το Ηρώδειο;
Τότε έπαιξα, για πρώτη φορά και σε πρώτη εκτέλεση, τρία τραγούδια τα οποία είχα γράψει τελευταία, επηρεασμένος πάλι από τα γεγονότα της εποχής μου. Σε ό,τι αφορά το από 'δω και πέρα, προσπαθώ να συγκεντρώσω και να βάλω σε μία τάξη το αρκετά μεγάλο και ανέκδοτο υλικό μου, μήπως καταφέρω κάποια απ' αυτά τα κομμάτια να δουν το φως της δημοσιότητας.
