Φτάνοντας στα σκανδαλοθηρικά έντυπα, η πρόσφατη ενημέρωση για την όπερα ORFEAS2021 πυροδότησε κάποια εξοργισμένα πρωτοσέλιδα. Τα οποία κινητοποίησαν τον κόσμο που ενημερώνεται από τέτοιες πηγές, με αποτέλεσμα να κλιμακωθούν οι σχετικές αντιδράσεις στα social media.
Ήταν το τελευταίο επεισόδιο σε μια σειρά περιπετειών στις οποίες μπλέχτηκε η παράσταση που ξεκίνησε με την ονομασία ORFEAS2020 ως παραγγελία της Εναλλακτικής Σκηνής της Λυρικής στο ντουέτο εννοιολογικής τέχνης ΦΥΤΑ. Για τις ανάγκες της, οι Φιλ Ιερόπουλος & Φοίβος Δούσος προχώρησαν σε μια ριζική διασκευή του Ορφέα του Κλαούντιο Μοντεβέρντι (1607), με το αυθεντικό μπαρόκ υλικό να δίνει τις βάσεις για την πρώτη ελληνική queer όπερα της ιστορίας. Η πρεμιέρα ήταν προγραμματισμένη για τον Μάρτιο του 2020, έμελλε ωστόσο να συμπέσει με το ξέσπασμα της covid-19 κρίσης, μένοντας αναγκαστικά στο "αναβάλλεται".
Ευτυχώς, στην περίπτωση αυτή δεν επιλέχθηκε η λύση του streaming. Με αποτέλεσμα τα ΦΥΤΑ να ανασχεδιάσουν το έργο στη "sci-fi queer βίντεο-όπερα" ORFEAS2021, η οποία παίχτηκε με τη μορφή ταινίας στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης της περσινής χρονιάς, όντας αφιερωμένη στη μνήμη του Ζακ Κωστόπουλου. Και τώρα δίνεται η ευκαιρία μιας ευρύτερης απήχησης, καθώς φτάνει και στην Αθήνα, στην Ταινιοθήκη της Ελλάδος: Τετάρτη 19/1 και Τετάρτη 26/1, παρουσία μάλιστα των συντελεστών, οι οποίοι θα συζητήσουν με το κοινό μετά τις προβολές.
Ο ORFEAS2021 αποτελεί πρωτιά για το καλλιτεχνικό περιβάλλον της χώρας μας, αλλά υπό μια πιο διεθνή (Δυτική) οπτική έρχεται να ενταχθεί σε μια "οικογένεια" σχετικών έργων, η οποία μεγαλώνει σταθερά, αντανακλώντας την αυξημένη κοινωνική ορατότητα των ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμων. Δεν μιλάμε βέβαια για σύγχρονα ανεβάσματα που εκμεταλλεύονται όσα περιθώρια βρίσκουν στο παραδεδομένο ρεπερτόριο για την απεικόνιση πιο ρευστών σεξουαλικών ταυτοτήτων –σε ρόλους λ.χ. σαν του Cherubino από τους Γάμους του Φίγκαρο του Μότσαρτ ή του Oscar στο Un Ballo In Maschera του Βέρντι. Πρόκειται για μια διαφορετική συζήτηση, πέρα από τις προθέσεις των δημιουργών τους. Εδώ, αντιθέτως, αναφερόμαστε σε όπερες που έχουν συνειδητά queer χαρακτηριστικά. Και οι αθηναϊκές προβολές του ORFEAS2021 δίνουν μια καλή ευκαιρία για να γνωρίσουμε καλύτερα 5+1 από αυτές.
Astarté (1901)
Ξεχασμένη πια, αυτή η όπερα του Xavier Leroux (σε λιμπρέτο του Louis de Gramont) θέλει τον Ηρακλή να εκστρατεύει στη Λυδία προκειμένου να εξαλείψει τη λατρευτική κοινότητα της Αστάρτης που ανθεί γύρω από την αρχιέρεια Ομφάλη, έχοντας καταστεί διαβόητο κέντρο ακολασίας. Στην αρχή, η αιτία της ανηθικότητας δεν γίνεται σαφής. Αποκαλύπτεται όμως μεγαλοπρεπώς –και μάλιστα μπροστά στα μάτια των θεατών– με το φρενήρες αμφισεξουαλικό όργιο με το οποίο τελειώνει η 3η πράξη.
Τοποθετώντας τον στην αρχαιότητα, στα πλαίσια της λατρείας μιας ανατολικής θεότητας, ο Leroux κατάφερε να αναπαραστήσει τον λεσβιακό έρωτα για πρώτη φορά στην ιστορία της όπερας δίχως να αντιμετωπίσει πρόβλημα με τη λογοκρισία (πήρε και καλή κριτική από τη Le Figaro, μάλιστα). Εξίσου σημαντική με τη σκηνική του τόλμη, πάντως, ήταν και η συμπάθεια με την οποία αντιμετώπισε την Ομφάλη και τις ιέρειές της: παρά τις βαριές κουβέντες περί ακολασίας, ο Ηρακλής την ερωτεύεται και είναι εκείνος τελικά που χάνεται, όσο αυτή καταφεύγει με τις κοπέλες στη Λέσβο, άδοντας δοξαστικά για την ευχαρίστηση της σεξουαλικής ικανοποίησης. Μπορεί όλα τούτα κάπως να απέχουν από τα "συνειδητά queer χαρακτηριστικά" που τέθηκαν ως παράμετρος, πάντως για 1901 είμαστε πολύ μπροστά –οπότε ας πούμε ότι η Astarté είναι το +1 αυτής της λίστας.
Young Caesar (1971)
Εμβληματική queer όπερα, που ανέβηκε στην Pasadena της Καλιφόρνια λίγο μετά την καθοριστική για τα ΛΟΑΤΚΙ+ δικαιώματα Εξέγερση του Στόουνγουολ στη Νέα Υόρκη (1969), φέροντας την υπογραφή ενός διάσημου συνθέτη του χώρου, του Lou Harrison (λιμπρέτο: Robert Gordon). Αντικείμενό της, ο φημολογούμενος έρωτας που έζησε το 80 π.Χ. ο 20άχρονος Ιούλιος Καίσαρας με τον βασιλιά της Βιθυνίας Νικομήδη Δ΄, όταν βρέθηκε εκεί ως πρεσβευτής των Ρωμαίων.
Παρά τις χαιντελιανές μελωδίες, τις ευφάνταστες ενορχηστρώσεις που αντανακλούσαν τα ινδονησιακά γκαμελάν και την τόλμη της θεματολογίας να πραγματευτεί ένα ανοιχτά ομοφυλοφιλικό ρομάντσο, η όπερα του Harrison αντιμετώπισε κάμποσα προβλήματα δραματουργίας. Ο ίδιος είχε επίγνωσή τους και –αναγνωρίζοντας τη συμβολική σημασία του έργου για τη ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητα, στην οποία άνηκε και ο ίδιος– έκανε πολλές μετατροπές μέσα στα χρόνια, χωρίς ωστόσο να καταφέρει να τα λύσει ως τον θάνατό του (2003). Τη δουλειά αυτή έφερε τελικά σε πέρας ο Yuval Sharon, το 2017.
Patience And Sarah (1998)
Η Patience και η Sarah προέρχονται από πολύ διαφορετικές τάξεις και ζουν άλλες ζωές στην Αμερική των αρχών του 19ου αιώνα. Τις ενώνει όμως ο έρωτας και το όνειρό τους να φύγουν μαζί από το Κονέκτικατ, αποκτώντας τη δική τους φάρμα. Όταν το ειδύλλιο αποκαλύπτεται, οι οικογένειές τους αντιδρούν άσχημα –ο πατέρας της Sarah την ξυλοκοπεί– και βάζουν τα δυνατά τους ώστε να διαλυθεί αυτή η σχέση, την οποία βλέπουν ως μη φυσική και ντροπιαστική για τον περίγυρό τους.
Έχοντας το πρεστίζ της παραγγελίας από την American Opera Projects της Νέας Υόρκης, το Patience And Sarah της Paula M. Kimper (σε λιμπρέτο της Wende Persons, βασισμένο στο ομότιτλο μυθιστόρημα της Alma Routsong) χαιρετίστηκε ευρέως ως "η πρώτη λεσβιακή όπερα"· κάτι που είδαμε πιο πάνω γιατί δεν είναι τόσο απόλυτο. Γνώρισε δε μια mainstream αποδοχή που ως τις μέρες μας δεν έχει βρει καμία άλλη queer όπερα, ίσως επειδή εξέφρασε κάτι από το zeitgeist των τελών του 20ου αιώνα σε μια Αμερική που ούτε φανταζόταν το χτύπημα στους Δίδυμους Πύργους, το οποίο θα την ξανάκλεινε στο καβούκι της.
As One (2014)
Καρπός των ανησυχιών των τελευταίων χρόνων γύρω από την ορατότητα των τρανσέξουαλ ατόμων, το As One είναι μια όπερα δωματίου της Laura Kaminsky (λιμπρέτο: Mark Campbell & Kimberly Reed), η οποία μέσα σε 75 λεπτά διηγείται την ιστορία της Χάννα. Μιας τρανσέξουαλ γυναίκας που ανακαλύπτει τη σεξουαλικότητά της και προσπαθεί να συμφιλιωθεί με αυτήν, σε έναν ξεκάθαρα εχθρικό κόσμο.
Η Kaminsky έχει αρθρώσει το έργο σε 15 διαφορετικά τραγούδια, με κάθε ένα να αντανακλά μια σημαντική στιγμή στο ταξίδι της Χάννα. Ως ορχήστρα χρησιμοποιεί κουαρτέτο εγχόρδων (ο γενικότερος τόνος των συνθέσεων είναι μινιμαλιστικός), ενώ έχει κι ένα πολύ ωραίο εύρημα ως προς τις φωνές: εναλλάσσει μια βαρύτονο και μια μέτζο σοπράνο, προκειμένου να αποτυπώσει τη Χάννα Πριν και τη Χάννα Μετά.
Pleasure (2016)
Επί δεκαετίες, η Val φροντίζει τις τουαλέτες του "Pleasure": ενός γκέι κλαμπ κάπου στη βόρεια Αγγλία, στο οποίο κυριαρχεί η drag queen Pleasure, που, παρά το πέρασμα του χρόνου, διατηρεί τη χαρακτηριστική της κυνικότητα, καθώς και μια ροπή προς τον διονυσιασμό. Οι τακτικοί θαμώνες αγαπούν τη Val και συχνά της εκμυστηρεύονται τους πόθους και τις ερωτικές τους διαψεύσεις, ταυτόχρονα όμως τη βλέπουν και ως ένα αίνιγμα. Γιατί είναι εκεί; Και γιατί φαίνεται σαν να μη φεύγει ποτέ;
Κρατάει μόλις 70 λεπτά, ωστόσο αυτή η όπερα δωματίου του Mark Simpson (σε λιμπρέτο της Melanie Challenger) αποδείχθηκε γήινη, ελκυστική και με βαθιά αίσθηση της τραγικότητας, βάζοντάς τον για τα καλά στον χάρτη των οπερατικών εξελίξεων στη Βρετανία των καιρών μας.
Fellow Travelers (2016)
Ο Hawk Fuller, αξιωματούχος στο Στέιτ Ντιπάρτμεντ, γνωρίζει τον απόφοιτο κολεγίου Tim Laughlin σε κάποιο πάρκο της αμερικάνικης πρωτεύουσας. Ένας έρωτας ξεκινά μεταξύ τους, που πρέπει όμως να μείνει αυστηρά μυστικός, γιατί βρισκόμαστε στις Η.Π.Α. της δεκαετίας του 1950. Σε μια περίοδο πλήρους έξαρσης του μακαρθισμού, δηλαδή, τα γρανάζια του οποίου δεν έψαχναν μόνο για πιθανούς Κομμουνιστές, αλλά και για άτομα με ομοφυλοφιλικές προτιμήσεις: αν ανακαλύπτονταν, απολύονταν από το δημόσιο στο όνομα της "εθνικής ασφάλειας", καθώς η επίσημη διήγηση τα θεωρούσε φίλα προσκείμενα στις κομμουνιστικές ιδέες.
Το Fellow Travelers του Gregory Spears (σε λιμπρέτο Greg Pierce, βασισμένο στο ομώνυμο βιβλίο του Thomas Mallon) καθρεφτίζει μια βαριά εποχή, τυλιγμένη στην ατμόσφαιρα του Ψυχρού Πολέμου. Είναι όμως κι ένα έξοχο δείγμα της σύγχρονης αμερικάνικης όπερας, εκ μέρους ενός από τους πιο ολοκληρωμένους συνθέτες που δρουν στο πλαίσιό της.
