Όταν γνωρίζεις πως ένας τόπος έχει πάνω από 5.000 χρόνια οινική ιστορία, αυτομάτως γεννάται στο μυαλό σου η περιέργεια για να μάθεις πόσες αλλαγές τον έχουν βρει και ποιες δυσκολίες έχει αντιμετωπίσει. Η ευρύτερη ιστορία της Κύπρου είναι γνωστή, όμως στο κομμάτι του κρασιού είναι αξιοθαύμαστο το πως παραμένει ένας ζωντανός οργανισμός, που αφηγείται γεγονότα και προκλήσεις αιώνων.
Για να καταφέρω να μάθω όσα περισσότερα γίνεται, επικοινώνησα με ορισμένα οινοποιεία για πληροφορίες και έμπνευση. Μετά από το τέλος της κάθε συζήτησης, σκεφτόμουν πως αν μου ζητούσαν να περιγράψω με δυο λόγια την οινική πορεία του μεγάλου αυτού νησιού θα έλεγα κάτι τέτοιο: "Στην αρχή είχε ήλιο, μετά εμφανίστηκαν σύννεφα και εκεί που νόμιζες πως θα είχε μια μικρή μπόρα, ήρθε κατακλυσμός ολόκληρος και την καταδίκασε έκτοτε, να παλεύει με τα κύματα". Κύματα που δημιούργησαν Άγγλοι, Ενετοί, Σταυροφόροι και Τούρκοι κατά το πέρασμά τους, διαφοροποιώντας είτε λίγο- είτε πολύ, τα χαρακτηριστικά του τόπου.
Η Κύπρος ανέκαθεν ασχολούνταν με την αμπελοκαλλιέργεια και παρήγαγε κατά βάση μαζικό κρασί ροής, όπου λόγω της Αγγλοκρατίας (1878-1960) έφευγε σε εξαγωγές στην Αγγλία και τη Σοβιετική Ένωση, ενώ οι ίδιοι οι Άγγλοι αποικιοκράτες έδωσαν το κίνητρο για παραγωγή sherry από την ισπανική ποικιλία palomino. Εξαγωγές οι οποίες συνεχίζονται μέχρι και σήμερα με επιτυχία, παρά την εμπόλεμη κατάσταση των γυρω κρατών, αφήνοντας μάλλον ανεπηρέαστο (;) και το τουριστικό κομμάτι του νησιού.
Οι περισσότεροι αμπελώνες βρίσκονται στην Πάφο, από όπου και σχεδόν όλοι αγόραζαν τα σταφύλια για τις επιχειρηματικές τους δραστηριότητες εκείνη την εποχή, πράγμα που σημαίνει πως τα φορτηγά έκαναν ουρά για να μεταφέρουν τα σταφύλια από περιοχή σε περιοχή, σε δρόμους πολύ διαφορετικούς από το σήμερα. Η Λεμεσός από την Πάφο απείχε τρεις με τέσσερις ώρες. Τα τελάρα έσταζαν από τα ζουμιά των σταφυλιών και η ζύμωση ξεκινούσε σχεδόν αμέσως. Επομένως, η ποιοτική παραγωγή κρασιού δυστυχώς ήταν αδύνατη, ενώ από τη στιγμή που υπήρχε μεγάλη ζήτηση από το εξωτερικό, δεν αναπτύχθηκε καμία ανάγκη για εξέλιξη.
Ο Θοδωρής Μακαρούνας από το νεοσύστατο οινοποιείο Μακαρούνας στην Πάφο, το οποίο λειτουργεί οινοποιητικά εδώ και επτά χρόνια -παρόλο που η οικογένεια του είναι οι πιο παλιοί καλλιεργητές της περιοχής- αναφέρει ότι "πέρα από χύμα κρασί, εξήγαγαν και χυμό τότε, στον οποίο έβαζαν ζάχαρη μέσα”.
Στο σύνολο υπάρχουν περίπου δεκατέσσερις γηγενείς ποικιλίες, όμως σήμερα οινοποιούνται σχεδόν οι μισές. Η μεγαλύτερη σε εκτάσεις φυτεύσεων ποικιλία είναι είναι η ερυθρή ποικιλία Μαύρο, ενώ δεύτερη έρχεται η λευκή ποικιλία Ξυνιστέρι ή αλλιώς Άσπρο. Άλλες ερυθρές γηγενείς ποικιλίες είναι το Μαραθεύτικο και το Γιαννούδι, ενώ οι λευκές είναι η Βασίλισσα, το Σπούρτικο, η Πρωμάρα, η Μωροκανέλλα και η Κανέλλα, η οποία δεν έχει καμία σχέση με τη σχεδόν συνονόματή της. Για τον Θοδωρή Μακαρούνα, η Βασίλισσα είναι η πιο δύσκολη και ταυτόχρονα η αγαπημένη του. "Είναι ζόρικη και δεκτική στο βοτρύτη. Με λίγο νερό στην περίοδο της ωρίμανσης και χαλάει αμέσως!".
Για πολλές δεκαετίες, η Κύπρος είχε μια αδυναμία στις διεθνείς ποικιλίες και με ενθάρρυνση του ίδιου του κράτους οι ξένες υπερίσχυαν των κυπριακών. Για τον Γιάννη Κυριακίδη από το οινοποιείο Βουνί Παναγιά, τα πράγματα είναι λίγο διαφορετικά, μιάς και ο πατέρας του, ο κ. Ανδρέας, πίστευε πολύ στις δυνατότητες του τόπου του και από το 1987 που άνοιξε το οινοποιείο, είχε βάλει ως στόχο να αναδείξει τα διαμάντια της Κύπρου, τη στιγμή που τη δεκαετία του '80 εκρίζωναν παλιούς αμπελώνες για να πάρουν τη θέση τους γαλλικά -και όχι μόνο- υποκείμενα, όπως Riesling, Pinot Noir, Malbec κλπ.
Ο Γιάννης Κυριακίδης, με τον όμορφο λόγο του και τις ατελείωτες γνώσεις ιστορίας που έχει, μου εξήγησε πως έγιναν πολλές λάθος κινήσεις τότε, αφού δε μπορείς να βάλεις στο ξηρικό κλίμα της Κύπρου ποικιλίες που θέλουν υψόμετρο και ψύχος. Την ίδια άποψη είχε και ο Ορέστης Τσιάκκας, από το οινοποιείο Τσιάκκας στο Πελένδρι. Όλοι τους, πλέον παραγωγοί δεύτερης γενιάς που ταξίδεψαν, σπούδασαν και με τις νέες προσλαμβάνουσες που είχαν, προσπαθούν να φέρουν μία νέα πνοή στα κρασιά που παράγουν, με τις όποιες δυσκολίες αντιμετωπίζουν και -προς τιμήν τους- έχουν πλήρη αντίληψη για τα λάθη του παρελθόντος.
Τα υψόμετρα στην Κύπρο είναι ποικίλα και το κάθε έδαφος έχει τη δική του καθοριστική δυναμική για το τελικό αποτέλεσμα. Για παράδειγμα η Πάφος είναι κυρίως ασβεστολιθική, όμως όταν φτάνει τα 800μ. αυξάνεται ο άργιλος και η λευκή πέτρα, η οποία δίνει ορυκτότητα στα κρασιά, ενώ πιο χαμηλά συναντάμε αμμώδη εδάφη. Η Λεμεσός από την άλλη, έχει ηφαιστειογενή και αμμώδη εδάφη επίσης, τα οποία δεν επιτρέπουν στο να αναπτυχθεί η φυλλοξήρα.
Μέσα σε όλα τα πάθη της, η Κύπρος ήταν φαινομενικά τυχερή σε ένα μόνο πράγμα: στο ότι δε τη χτύπησε ποτέ φυλλοξήρα, με αποτέλεσμα να μιλάμε για αυτόριζους αμπελώνες πολλών ετών, οι οποίοι έχουν καταγράψει στο DNA τους το terroir της χώρας. Όμως για κάποιους δεν είναι τόσο αισιόδοξο αυτό. Ο Ορέστης Τσιάκκας, θεωρεί πως τα χέρια του είναι δεμένα σε πολλά πράγματα εξαιτίας αυτού. "Η Κύπρος είναι σε καραντίνα. Δε μπορείς να φέρεις φυτά απ' έξω, ούτε να βάλεις νέες ποικιλίες ή να διαλέξεις εσύ ο ίδιος υποκείμενα ανάλογα με τις ανάγκες και τα προβλήματα που μπορεί να σου βγάλει το χωράφι σου. Επιτρέπεται να φυτέψουμε μόνο με βέργες άλλων παραγωγών από εδώ" τονίζει. Όλο αυτό γίνεται για να προστατευθεί το νησί από πιθανούς κινδύνους ασθενειών, αλλά ταυτόχρονα δημιουργεί αδιέξοδο σε αυτούς που θέλουν να τολμήσουν μία νέα προσέγγιση στα πράγματα.
Για την ώρα δημιουργούν με ό,τι έχουν στα χέρια τους, παντρεύοντας την παράδοση με την καινοτομία. Παράδοση για την οποία έγραψε ο Όμηρος, αναφερόμενος στο Κύπριο Νάμα -δηλαδή την Κουμανταρία ή Κουμανδαρία, ένα γλυκό επιδόρπιο κρασί- αλλά πιο πριν, το 1224 συγκεκριμένα, υπάρχουν ντοκουμέντα πως το κρασί που άλλαξε το όνομά του για χάρη του Commander, Ριχάρδου του Λεοντόκαρου, είχε κερδίσει σε διαγωνισμό ανάμεσα σε αμέτρητα κρασιά από όλο το κόσμο. Η καταγραφή αυτή υπάρχει στο ποίημα La bataille de vins "Η μάχη των κρασιών" του Γάλλου ποιητή Henry d’Andeli, ένα απ' τα αγαπημένα του Ορέστη. Απ' όλα τα κρασιά τα οποία ανέφερε, πρώτα ξεκίνησε με την Κουμανταρία:
"First begins Commandaria, the Cyprus wine. Αttention, it is not beer that looks like wine...The Cypriot wine made by a priest, first shone like a star.
Πρώτη ξεκινάει η Κουμανταρία από τη Κύπρο. Προσοχή, δεν είναι μπύρα που μοιάζει με κρασί. Το Κυπριακό κρασί που φτιάχτηκε από έναν ιερέα και έλαμψε πρώτο σαν αστέρι..."
Άξιο αναφοράς είναι πως υπάρχουν ενδείξεις πως έβαζαν πίσσα από χαρούπι στα πιθάρια που αποθήκευαν την Κουμανταρία και πιθανότατα αυτό να έπαιζε ρόλο στο τελικό γλυκόπιοτο αποτέλεσμά της, αλλά και πως την εποχή εκείνη ένα χωριό έβγαζε 8.000 ελβετικά δουκάτα από τις πωλήσεις και εξαγωγές της Κουμανταρίας και για καταλάβουμε το μέγεθος από αυτό το νούμερο, μία οικογένεια μπορούσε να ζήσει πλουσιοπάροχα για έναν ολόκληρο χρόνο με τρία μόλις δουκάτα. Επομένως, το συγκεκριμένο νούμερο των 8.000 μπορούσε να βιοπορίσει 2.600 οικογένειες για ένα έτος. Φυσικά, τα χρήματα αυτά εισπράττονταν από τους Ενετούς και τους Σταυροφόρους.
Από το 2004 έχει καθιερωθεί το ΠΟΠ Κουμανταρία μόνο από δεκατέσσερα χωριά της Λεμεσού, ενώ εάν θελήσουν να την παράξουν σε κάποια άλλη επαρχία, θα πρέπει να το ονομάσουν γλυκός οίνος ή λιαστό ή κάτι αντίστοιχο. Για την παραγωγή της χρησιμοποιείται μόνο το Μαύρο ή μόνο το Ξυνιστέρι, ενώ σε ελάχιστες περιπτώσεις ένα blend και των δύο, με το άπλωμα τους να γίνεται σε τελάρα στον ήλιο για να δημιουργηθεί η συμπύκνωση των σακχάρων και ύστερα η οινοποίηση.
Πέρα από την Κουμανταρία, ένας άλλος εμβληματικός εκπρόσωπος της ιστορίας της Κύπρου είναι η Ζιβανία, ένα παραδοσιακό κυπριακό απόσταγμα που παράγεται από στέμφυλα, δηλαδή τα υπολείμματα των σταφυλιών μετά την οινοποίηση, αναμεμειγμένα με ξηρό κρασί από τις τοπικές ποικιλίες της Κύπρου, η οποία παράγεται από την εποχή της Βενετοκρατίας (τέλη 14ου αιώνα) και συνέχισε να παράγεται κατά την Οθωμανική και Βρετανική κατοχή.
Τα σημαντικά οινοποιεία της Μεγαλονήσου
- Οινοποιείο Τσιάκκας (Tsiakkas Winery)/ Πελενδρί, Τρόοδος
- Οινοποιείο Ζαμπάρτας (Zambartas Wineries)/ Άγιος Αμβρόσιος, Λεμεσός
- Οινοποιείο Μακαρούνας (Makarounas Vineyards)/ Δρούσια, Πάφος
- Οινοποιείο Βλασίδης (Vlassides Winery)/ Κοιλάνι, Λεμεσός
- Οινοποιείο Άης Αμπέλης (Aes Ambelis)/ Καλό Χωριό, Λευκωσία
- Οινοποιείο (Vouni Panayia)/ Πάνω Παναγιά
- Οινοποιείο Λαμπούρη (Lambouri Winery)/ Πλάτρες, Τρόοδος
Η νομοθεσία επιτρέπει αποκλειστικά μονή απόσταξη σε παραδοσιακά χάλκινα καζάνια και το τελικό προϊόν μπορεί να είναι είτε λευκή ζιβανία, είτε παλαιωμένη, η οποία ωριμάζει σε δρύινα βαρέλια και αποκτά χρυσαφένιο χρώμα, ενώ εάν παραχθεί από οποιαδήποτε άλλη ποικιλία, αυτή θα πρέπει να αναγράφεται επάνω στην ετικέτα. Υπάρχουν παραδείγματα ζιβανίας η οποία έχει παλαιώσει επτά, αλλά και δεκαπέντε χρόνια μέσα σε βαρέλια, με το τελικό προϊόν, να φτάνει σε κάθε περίπτωση, στους 44 με 45 αλκοολικούς βαθμούς.
Και όταν τους ρώτησα ποια ποικιλία θα ήθελαν να αναδειχθεί περισσότερο, απάντησαν "όλες!". Το Μαύρο, που ανακαλύπτουν ακόμα τη δυναμική του και από εκεί που έφτιαχναν ρουστίκ κρασιά χωρίς σώμα, πλέον μπορεί να θυμίζει ένα καλοδουλεμένο Beaujolais με έντονο φρούτο που δε χρειάζεται να το σκεφτείς πολύ, απλώς να το απολαύσεις, ή τη νευρική και πολυδύναμη Βασίλισσα που είναι γεμάτη ορυκτότητα, με εξέλιξη που φαίνεται στο χρόνο, αλλά είναι ταυτόχρονα και εξαιρετική υποψήφια για orange κρασιά.
Ύστερα το Γιαννούδι, που με τη λιπαρότητα του ζητάει δίπλα του ένα κοντοσούβλι με πατάτες, αλλά και το Μαραθεύτικο με τα μαύρα φρούτα και τις βιολέτες του, με ένα χρώμα που βάφει όλο το ποτήρι σα να λιώνεις το πιο κόκκινο σταφύλι πάνω σε γυμνό χέρι. Μετά το δροσερό, ζωηρό και γεμάτο ενέργεια Ξυνιστέρι που στο ποτήρι, ξεδιπλώνει αρώματα εσπεριδοειδών, με νότες από λεμόνι, πράσινο μήλο και λευκά άνθη, αλλά και το Σπούρτικο με το όνομά του να προέρχεται από το κυπριακό ρήμα "σπουρτώ", που σημαίνει εκρήγνυμαι, κάνοντας αυτό ακριβώς στο στόμα, δίνοντας μια έκρηξη φρεσκάδας.
Η ιδιαίτερη Μωροκανέλλα, με το όνομα της να έχει δύο ιστορίες. Η μία λέει πως προέρχεται από το "μόρον" (μούρο) και το "κανέον" (καλάθι), γιατί τα τσαμπιά της μοιάζουν με πλεγμένο πανέρι γεμάτο μικρές, αρωματικές ρώγες και η άλλη πως απ’ τη μια στιγμή στην άλλη οι ρώγες της μπορούν να πάρουν ένα πανέμορφο κανελί χρώμα. Και τέλος, η Κανέλλα που στο ποτήρι έχει ζεστασιά και βάθος, με αρώματα από μπαχαρικά, αποξηραμένα φρούτα και ξηρούς καρπούς.
Σε ότι αφορά το μέλλον του κυπριακού κρασιού και οι τρεις τους είναι πολύ αισιόδοξοι μιάς και "βλέπουμε πολλούς πειραματισμούς, ειδικά με ντόπιες ποικιλίες σε πιθάρια, τα οποία χρησιμοποιούνται παραδοσιακά εδώ και αιώνες".
Μάλιστα, εδώ και 1,5 χρόνο έχει συσταθεί μία ομάδα από δεκαπέντε οινοποιεία - το όνομα της είναι WINECORE, με στόχο τη πιστοποίηση των ποιοτικών κυπριακών κρασιών. Η πιστοποίηση αυτή θα σφραγίζεται με ένα συγκεκριμένο καψύλλιο, το οποίο θα αναγράφει το όνομα και λογότυπο της ενέργειας αυτής και στη διαδικασία των ελέγχων μπορούν να λάβουν μέρος κρασιά τα οποία το blend τους περιλαμβάνει κατά το 51% κυπριακές ποικιλίες. Περισσότερα μπορεί να μάθει κανείς στο cypruswinesconsortium.com.
Για κλείσιμο θα αφήσω τα λόγια των ίδιων των οινοποιών, μιας και οποιοδήποτε δικό μου σχόλιο είναι περιττό μπροστά στο μεγαλείο της ψυχής που καταθέτουν καθημερινά όλα αυτά τα χρόνια: "Η Κύπρος και οι ποικιλίες της πρέπει να βγουν προς τα έξω με ποιοτικά αποτελέσματα, γιατί αυτό της αξίζει”, λέει ο Γιάννης Κυριακίδης, ενώ ο Ορέστης Τσιάκκας συμπληρώνει πως "είναι βάρος και μεγάλη τιμή να προσπαθήσουμε να φέρουμε τη Κύπρο στο σημείο που ήταν χιλιάδες χρόνια πριν. Αλλά είναι χρέος μας να μπει ξανά στον οινικό χάρτη".
Μερικές ετικέτες που αξίζει να δοκιμάσετε:
- Vouni Panayia The Rebel Μαραθεύτικο
- Οινοποιείο Μακαρούνας Βασίλισσα
- Οινοποιείο Τσιάκκας Ξυνιστέρι
- Οινοποιείο Κυπερούντα Πετρίτης Ξυνιστέρι
- Αης Αμπέλης Μωροκανέλλα
- Οινοποιείο Ζαμπάρτας Πρωμάρα
Ακολούθησε το Αθηνόραμα στο Facebook και το Instagram.
