Καθώς οι πρώτες ζέστες του Μαΐου θυμίζουν ήδη καλοκαίρι, η Αθήνα βυθίζεται και πάλι στο γνώριμο θερινό της -συχνά αποπνικτικό- μικροκλίμα. Η πόλη μας, σύμφωνα με τα τελευταία επιστημονικά δεδομένα, μετατρέπεται με ταχείς ρυθμούς σε μία αστική θερμική νησίδα. Με ελάχιστους πράσινους χώρους, εκτεταμένη κάλυψη από άσφαλτο και τσιμέντο και μια ασφυκτικά πυκνή δόμηση, η ελληνική πρωτεύουσα παραμένει "παγιδευμένη" σε ένα μικροκλίμα υπερθέρμανσης, ακόμα και τις νυχτερινές ώρες.
Το περσινό καλοκαίρι δεν αποτέλεσε εξαίρεση, με τον Ιούνιο του 2024 να καταγράφεται ως ο θερμότερος Ιούνιος που έχει καταγραφεί ποτέ στην Αθήνα από τότε που υπάρχουν μετρήσεις (1860). Το ερώτημα που αναδύεται ολοένα και πιο πιεστικά είναι: Γιατί έχει τόση ζέστη στην Αθήνα και γιατί δεν δροσίζει ποτέ;
Το Φαινόμενο της Αστικής Θερμικής Νησίδας (Urban Heat Island)
Η Αθήνα είναι ένα κλασικό παράδειγμα της λεγόμενης Αστικής Θερμικής Νησίδας (Urban Heat Island), δηλαδή του φαινομένου όπου οι πόλεις είναι σημαντικά πιο ζεστές από τις γύρω αγροτικές περιοχές. Σύμφωνα με τον μετεωρολόγο και ευρωβουλευτή του ΠΑΣΟΚ, Σάκη Αρναούτογλου, η έλλειψη πρασίνου και η άναρχη δόμηση επιδεινώνουν σημαντικά αυτό το φαινόμενο. "Ένα μεσημέρι Ιουλίου, η θερμοκρασία στην Ομόνοια μπορεί να φτάσει τους 40°C, ενώ στην Πνύκα ή στον Εθνικό Κήπο είναι 5–6 βαθμούς χαμηλότερη. Το τσιμέντο κρατά τη ζέστη και την απελευθερώνει το βράδυ, προκαλώντας προβλήματα υγείας στους κατοίκους του Λεκανοπεδίου", μάς εξηγεί.
Το πρόβλημα εντείνεται από το γεγονός ότι στην Αθήνα το πράσινο καλύπτει μόλις 3–5% της συνολικής επιφάνειας, όταν ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας συστήνει τουλάχιστον 9 τ.μ. πρασίνου ανά κάτοικο.
Η κλιματική αλλαγή ως επιταχυντής της υπερθέρμανσης
Η κλιματική αλλαγή επιδεινώνει το ήδη προβληματικό μικροκλίμα της Αθήνας. Σύμφωνα με την Εθνική Μετεωρολογική Υπηρεσία και μελέτες του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών: οι καύσωνες στην Αθήνα έχουν αυξηθεί κατά 50% την τελευταία δεκαετία, η μέση θερμοκρασία στην πόλη αυξήθηκε κατά περίπου 1,5°C από τη δεκαετία του 1980 και οι τροπικές νύχτες (όταν η θερμοκρασία δεν πέφτει κάτω από τους 25°C) είναι πλέον σχεδόν καθημερινό φαινόμενο τους θερινούς μήνες.
Όπως επισημαίνει ο κ. Αρναούτογλου, τα καλοκαίρια γίνονται μεγαλύτερα και πιο θερμά: "Ενώ παλιά είχαμε 3–4 ημέρες καύσωνα και όχι κάθε χρόνο, τώρα μετράμε συνεχείς καύσωνες διάρκειας άνω των 10 ημερών. Το καλοκαίρι του 2023 στην Αθήνα είχαμε νύχτες με 30°C στις 3 τα ξημερώματα – αυτές οι τροπικές νύχτες είναι εξαιρετικά επικίνδυνες για την υγεία, γιατί το σώμα δεν προλαβαίνει να ανακάμψει. Οι καύσωνες ξεκινούν ήδη από τον Μάιο και φτάνουν ως τον Σεπτέμβριο."
Οι επιπτώσεις στην υγεία και στην ποιότητα ζωής
Η υπερθέρμανση της πόλης δεν είναι απλώς θέμα δυσφορίας - έχει σοβαρές επιπτώσεις: αύξηση καρδιοαναπνευστικών προβλημάτων κατά τη διάρκεια καύσωνα, ιδίως σε ευπαθείς ομάδες, μείωση παραγωγικότητας και αύξηση κόπωσης και υπερκατανάλωση ενέργειας για κλιματισμό, με οικονομικό και περιβαλλοντικό κόστος.
Η σημασία του αστικού πρασίνου: Τι μας λέει η επιστήμη
Σύμφωνα με τη Δρ Αγγελική Παρασκευοπούλου, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια στο Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, το αστικό πράσινο (δέντρα, πράσινες στέγες, κάθετοι κήποι) αποτελεί καθοριστικό εργαλείο στη μάχη κατά της αστικής υπερθέρμανσης. Η σκίαση και η εξατμισοδιαπνοή των φυτών (η συνολική απώλεια νερού από τα φυτά προς την ατμόσφαιρα μέσω της εξάτμισης από το έδαφος και της διαπνοής από τα φύλλα) μειώνουν τη θερμοκρασία του αέρα και των επιφανειών.
"Δυστυχώς, η αξία του πρασίνου δεν είναι πλήρως αντιληπτή."
Σε σχετικές έρευνες, οι θερμοκρασίες σε σκιασμένες, φυτεμένες επιφάνειες κυμαίνονταν μεταξύ 20–30°C, ενώ σε επιφάνειες από άσφαλτο ή χυτό ελαστικό έφταναν τους 55–76°C. "Δυστυχώς, η αξία του πρασίνου δεν είναι πλήρως αντιληπτή. Σε έρευνα, μέσω ερωτηματολογίου σε Δήμο της Αθήνας, διαπιστώθηκε ότι σχεδόν το 25% των συμμετεχόντων δεν γνώριζε ότι τα δέντρα των δενδροστοιχιών συμβάλλουν στη μείωση τόσο της θερμοκρασίας του περιβάλλοντος όσο και της ηλιακής ακτινοβολίας."
Η Δρ Παρασκευοπούλου επισημαίνει ότι, αν η Αθήνα δεν είχε το ήδη υπάρχον (έστω και ελλιπές) πράσινο, οι συνθήκες θα ήταν ακόμα πιο αφόρητες. Παράλληλα, η χαμένη ευκαιρία δημιουργίας μητροπολιτικού πάρκου στο Ελληνικό υπογραμμίζει την ανάγκη για κοινωνικά δίκαιη και περιβαλλοντικά υπεύθυνη αστική ανάπτυξη. Όπως μας λέει χαρακτηριστικά: "Αν η Αθήνα δεν είχε το ήδη υφιστάμενο αστικό πράσινο, οι περιβαλλοντικές συνθήκες θα ήταν δυσμενέστερες.
Κατά συνέπεια, θα πρέπει να καταβάλλεται κάθε δυνατή προσπάθεια προστασίας του αστικού πρασίνου και αξιοποίησης των όποιων ευκαιριών για την άυξησή του. Δυστυχώς, χάθηκε η ευκαιρία δημιουργίας μητροπολιτικού πάρκου στο πρώην αεροδρόμιο Ελληνικού και στη θέση του δημιουργούνται μικρότερης έκτασης χώροι πρασίνου που πλαισιώνουν τις πολυτελείς κατοικίες και τους ουρανοξύστες οξύνοντας τις ανισοτήτες των διαφορετικών γειτονιών σε σχέση με την προσβασιμότητα στο πράσινο και στα οφέλη του."
Διαβάστε Επίσης
Η πολιτική βούληση
"Χτίζουμε τις πόλεις μας με βάση την κινητικότητα με το ιδιωτικό μας ΙΧ, και όχι με γνώμονα την ευζωία των κατοίκων."
Η πολιτεία έχει θεσμούς και σχέδια, όπως το Περιφερειακό Σχέδιο Προσαρμογής στην Κλιματική Αλλαγή (ΠεΣΠΚΑ), που καθορίζει τα μέτρα κάθε Περιφέρειας για την αντιμετώπιση των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής, και το πρόγραμμα "Ανακαινίζω – Εξοικονομώ", ωστόσο, όπως επισημαίνει ο κ. Αρναούτογλου, "λείπει μια ολοκληρωμένη στρατηγική για την πράσινη πολεοδομία. Χτίζουμε τις πόλεις μας με βάση την κινητικότητα με το ιδιωτικό μας ΙΧ, και όχι με γνώμονα την ευζωία των κατοίκων".
Παρά τα επιμέρους θετικά παραδείγματα (πράσινες στέγες, κάθετοι κήποι), τα υψηλότερα κόστη εγκατάστασης και συντήρησης, καθώς και οι τεχνικοί περιορισμοί στα παλαιά κτήρια, λειτουργούν αποτρεπτικά. Η Δρ Παρασκευοπούλου επισημαίνει πως "οι πράσινες τεχνολογίες συχνά κοστίζουν περισσότερο απ’ ότι οι τυπικές διαμορφώσεις των ταρατσών και των προσόψεων των κτιρίων και απαιτείται συντήρηση του πρασίνου, οπότε τα κίνητρα εγκατάστασής τους είναι σχετικά μειωμένα για τον απλό πολίτη." Επιπλέον, τονίζει ότι απαιτείται διεπιστημονική προσέγγιση και συμμετοχικός σχεδιασμός με πολίτες, επιστήμονες και αρχές, προσαρμοσμένος στις ιδιαιτερότητες κάθε χώρου. Ξένα παραδείγματα όπως το πρόγραμμα "Superblocks" στη Βαρκελώνη (ομάδες δρόμων κλείνουν για αυτοκίνητα και μετατρέπονται σε χώρους δροσιάς και πρασίνου), Nuevo Norte στη Μαδρίτη (σε εξέλιξη) και "Σχολικές Οάσεις" στο Παρίσι (ανακατασκευάζονται αυλές σχολείων με δέντρα και σκιά για να λειτουργούν ως δροσερά καταφύγια το καλοκαίρι) δείχνουν τον δρόμο.
"Γρήγορες νίκες" για το 2025
Ο σεβασμός και η φροντίδα προς το περιβάλλον δεν είναι μόνο ηθική υποχρέωση, αλλά όρος επιβίωσης.
Η αλλαγή δεν θα έρθει μόνο με μεγάλα έργα. Ακόμη και μέσα στο 2025, μπορούν να υλοποιηθούν άμεσες και μικρές παρεμβάσεις, όπως: συλλογικές δενδροφυτεύσεις και ενίσχυση του πράσινου σε γειτονιές, αλλαγή υλικών επίστρωσης με ψυχρά υλικά, αξιοποίηση δημόσιων ταρατσών και προσόψεων για φύτευση και κστρατείες ενημέρωσης για τη σημασία του αστικού πρασίνου.
Η Καθηγήτρια επισημαίνει ότι οι πόλεις είναι αστικά οικοσυστήματα, όπου οι άνθρωποι, τα φυτά και τα ζώα συνυπάρχουν και αλληλεπιδρούν. Ο σεβασμός και η φροντίδα προς το περιβάλλον δεν είναι μόνο ηθική υποχρέωση, αλλά όρος επιβίωσης.
Η επιστήμη στην πράξη: Το Urban Heat Watch
Σε αυτό το πλαίσιο, εκπονούνται έρευνες παγκοσμίως σε μια προσπάθεια να διερευνήσουν, σε συνθήκες αστικού περιβάλλοντος, τους παράγοντες που επηρεάζουν τις υψηλές θερμοκρασίες της ατμόσφαιρας, αλλά και πώς οι υψηλές θερμοκρασίες της ατμόσφαιρας επηρεάζουν το αστικό πράσινο, το οποίο είναι πολύ σημαντικό. Σκοπός είναι να αντληθούν πληροφορίες που θα βοηθήσουν στην αποτελεσματικότερη αντιμετώπιση των υψηλών θερμοκρασιών της ατμόσφαιρας και στην ανάπτυξη της ανθεκτικότητας των πόλεων. Μια τέτοια έρευνα βρίσκεται σε εξέλιξη, όπως μαθαίνουμε, στο Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών με το πρόγραμμα "Urban Heat Watch - Παρατηρητήριο Αστικού Πρασίνου και Κλιματικής Ανθεκτικότητας", που υλοποιείται με τη στήριξη του Πράσινου Ταμείου και την Περιφέρεια Αττικής.
Από το έργο αυτό προκύπτουν σταδιακά πολύτιμα συμπεράσματα, που θα συμβάλουν στην εξειδίκευση των μέτρων M11.02-03 του ΠεΣΠΚΑ Αττικής. Μάλιστα, τα ευρήματα και οι προτάσεις της έρευνας θα παρουσιαστούν σε ημερίδα που θα διοργανωθεί από κοινού με την Περιφέρεια Αττικής, από την Δρ Αγγελική Παρασκευοπούλου και την κύρια ερευνήτρια του έργου, κα Ελένη Μουγιάκου, Υποψήφια Διδάκτορα του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών και Γεωπόνο με Μεταπτυχιακό Δίπλωμα Ειδίκευσης στη Γεωπληροφορική.
Και τελικά, μπορεί η Αθήνα να δροσιστεί;
Η απάντηση είναι ναι - αλλά απαιτείται ένα συντονισμένο, μακροπρόθεσμο σχέδιο που θα συνδυάζει πράσινη πολιτική, τεχνολογική καινοτομία και συμμετοχή των πολιτών.Ο ίδιος ο κ. Αρναούτογλου, με την ιδιότητά του ως ευρωβουλευτής, διεκδικεί αύξηση κονδυλίων για πράσινες υποδομές στις πόλεις του Νότου, όπως φύτευση δέντρων, σχολικές αυλές, πράσινες στέγες και δροσερές στάσεις. "Το κλειδί είναι η συνεργασία: κράτος, τοπική αυτοδιοίκηση και Ευρωπαϊκή Ένωση πρέπει να σχεδιάζουν από κοινού".
Αν συνεχίσουμε έτσι, οι καύσωνες δεν θα είναι "εξαιρέσεις" αλλά ο κανόνας. Αν όμως επενδύσουμε στο πράσινο και στον άνθρωπο, τότε η Αθήνα μπορεί να ξαναγίνει μια πόλη που αναπνέει.
Διαβάστε Επίσης
Ακολούθησε το Αθηνόραμα στο Facebook και το Instagram.
