Όταν τελείωσα το βιβλίο του Δημήτρη Παναγιωτάτου, "Μπορεί η τέχνη να αλλάξει τον κόσμο; 50 ταινίες και βιβλία που άλλαξαν τη ζωή μου για πάντα" από τις εκδόσεις Καστανιώτη, μου ήρθαν αμέσως στο μυαλό δυο πρόσωπα της τέχνης, ένα φανταστικό και ένα πραγματικό, που τα λόγια τους επηρέασαν τον τρόπο που αντιλαμβάνομαι την πραγματικότητα και αντιδρώ σ’αυτήν – που άλλαξαν, συνεπώς, τη ζωή μου: τον Καζαντζάκη και τον Ράμπο.
Στην "Αναφορά στον Γκρέκο", ο Καζαντζάκης λέει κάπου, με περηφάνια μασκαρεμένη ως αυτοκατηγορία, πως είναι τόσο, μα τόσο "χαρτοπόντικας", άνθρωπος δηλαδή των βιβλίων, που ζει τη ζωή του μέσω των σελίδων και των ιδεών, ώστε θα προτιμούσε να διαβάσει ένα καλό βιβλίο για τον έρωτα, από το να ερωτευτεί σφοδρά μια γυναίκα. Ο Παναγιωτάτος λέει στην εισαγωγή του: "αν θέλει κανείς να καταλάβει τι εστί πόλεμος, δεν του φτάνουν όλα τα βιβλία της Ιστορίας. Ας διαβάσει αντιπολεμικά μυθιστορήματα, ας δει αντιπολεμικές ταινίες. Τότε θα καταλάβει". Και σίγουρα δεν είναι ανάγκη να σκοτώσει, συμπληρώνω εγώ, για να κατανοήσει πόσο άθλιο πράγμα είναι ο νόμιμος και ακαταδίωκτος φόνος, όπως συμβaίνει με τους σκοτωμούς στον πόλεμο – αρκεί να εμπιστευτεί την Τέχνη.
Και μια που μιλάμε για πόλεμο, μια ατάκα του κινηματογραφικού Ράμπο, ενσαρκωμένου ιδανικά από τον Σιλβέστερ Σταλόνε, δεν μπορεί να μου φύγει από το μυαλό: αφού λοιπόν ο λίγο σαλεμένος βετεράνος του Βιετνάμ, αυτή η άχρηστη πλέον πολεμική μηχανή, βιώνει την απρόκλητη εχθρότητα και την αδικία των συμπατριωτών του, για τους οποίους πολέμησε και σκότωσε, αφού λοιπόν η Αμερική του πάτησε τον κάλο, ενώ το μόνο που θα ήθελε αυτός ο πρώην κομάντο θα ήταν να τον αφήσουν ήσυχο να περιπλανιέται παρέα με τα φαντάσματά του, αυτός τα παίρνει στο κρανίο και καταστρέφει την άθλια κωμόπολη που τον κυνήγησε, την κάνει ρημαδιό. Όταν τελικά αποχωρεί από τη διαλυμένη πόλη και ξαναπαίρνει τους δρόμους, ο μέντοράς του, ο αξιωματικός που τον εκπαίδευσε αρχικά και τον ξελάσπωσε κατόπιν, το πατρικό πρότυπο στη ζωή του, τον ρωτά: "και τώρα τί θα κάνεις, Τζον Ράμπο; Πώς θα ζήσεις τη ζωή σου;" Τότε ο Ράμπο, δίνει μια μεγαλειώδη απάντηση, που καθόρισε τη δική μου στάση απέναντι σε όλες τις αναποδιές και τις δυστυχίες που μου συνέβησαν τα τελευταία χρόνια, από την οικονομική κρίση μέχρι την πανδημία του κόβιντ, ή την απώλεια αγαπημένων μου προσώπων: "Day by day…" απαντά ο Σταλόνε. Θα ζω τη ζωή μου μέρα με τη μέρα, χωρίς να κάνω μεγαλόπνοα σχέδια, χωρίς να έχω τον ηλίθιο, κοντόφθαλμο εγωισμό να λέω ότι σε πέντε χρόνια θα κάνω εκείνο, ή σε δέκα χρόνια θα γίνω το άλλο, όταν τα πάντα μπορούν να αλλάξουν άρδην, σε μια μέρα ή σε μια στιγμή, συχνά προς το χειρότερο. Οι άνθρωποι κάνουν σχέδια, και ο Θεός γελάει, λέει μια παροιμία.
Αυτό λέει, πάνω - κάτω κι ο Παναγιωτάτος, αλλά πιο όμορφα, πιο εμπεριστατωμένα, γιατί είναι ένας καλλιεργημένος άνθρωπος, ένας συγγραφέας, δημοσιογράφος και σκηνοθέτης, που διδάσκει κινηματογράφο σε νέους ανθρώπους. Λέει, και πολύ σωστά, πως η τέχνη δεν μπορεί να αλλάξει τον κόσμο, να τον κάνει ανθρώπινο και δικαιότερο – αυτό δεν το κατόρθωσαν ούτε οι μεγάλες επαναστάσεις. Όμως, ο η τέχνη μπορεί να αλλάξει τις ζωές των ανθρώπων, υποστηρίζει, όπως ας πούμε η δική μου άλλαξε με την "φιλοσοφία Ράμπο", αλλά και με την καζαντζακική πρόσληψη της πραγματικότηας μέσω των ιδεών, κάτι που προσωπικά με έχει προφυλάξει από πολλα άσκοπα και μάταια πρακτικά εγχειρήματα, διδάσκοντάς μου την περίσκεψη.
Ναι, η τέχνη μπορεί να αλλάξει τη ζωή μας, και ο Παναγιωτάτος ξεδιπλώνει σε ένα απολαυστικό, φαγώσιμο βιβλίο, όλους τους τομείς, στους οποίους η κινηματογραφική τέχνη και η λογοτεχνία πράγματι άλλαξαν τη ζωή του. Αυτοί οι τομείς εξειδικεύονται σε εννιά θεματικές ενότητες, όπου ο συγγραφέας εξηγεί γλαφυρά και απλά το πώς οι ταινίες επηρέασαν τη ζωή του στον έρωτα, την επιθυμία, τη δημιουργία, την παιδική ηλικία, την αμφισβήτηση του κόσμου, τα πολύ προσωπικά θέματα, την επιστήμη, το παρελθόν, και τελευταίο, την απώλεια και τον θάνατο.
Μιλάμε για ταινίες υπέροχες, παλιές και νεότερες, διάσημες αλλά και γκουρμέ, σχεδόν άγνωστες στο ευρύ κοινό, μιλάμε για οπτικοακουστικά βιώματα που άρτυσαν, που έδωσαν γέυση, ηχόχρωμα, οσμή και όγκο στη ζωή του Παναγιωτάτου. Από τα ερωτικά σκιρτήματα και τις σχέσεις με τους γονείς του, μέχρι την κατάδυση στα ερεβώδη βάθη της ψυχής του και την ανάδυση στις κορυφές του, τις πνευματικές του ανατάσεις, που αυτός ο ρέκτης άνθρωπος, ο Παναγιωτάτος, κατέκτησε και κατακτά, πάντα υπήρξε, υπάρχει και θα υπάρχει ένα έργο τέχνης να του διδάσκει, και να μας διδάσκει, την αληθεια της ψυχής.
Άλλωστε ο Γκοντάρ είχε πει πως "η τέχνη μας ελκύει μόνο στο μέτρο που μας αποκαλύπτει κάτι από τον πιο βαθιά κρυμμένο εαυτό μας". Να συμπληρώσω εγώ, στο περιθώριο της σκέψης του Γκοντάρ και του Παναγιωτάτου, που λέει πως οι ταινίες και τα βιβλία του φανέρωσαν αλήθειες, του αποκάλυψαν ανομολόγητες πλευρές του εαυτού του, τον καθοδήγησαν, του έδωσαν λύσεις ακόμα και σε καθημερινά προβλήματα, τον δίδαξαν αρχές, τον παρηγόρησαν, τον συγκίνησαν και τον γέμισαν με χαρά και αισθητική ευχαρίστηση, να πως κι εγώ λοιπόν, πως η τέχνη γενικά, και όχι μόνο ο κινηματογράφος και η λογοτεχνία, δεν κάνει τη ζωή μας απλώς βιώσιμη, αλλά αξιοβίωτη. Ακόμα κι αν τη ζούμε day by day.
