«Πατέντα» ως επί το πλείστον ελληνική, «η πολυκατοικία της αντιπαροχής» μπαίνει στο επίκεντρο της συζήτησης στις 27/1 στη Στέγη. Ο καθηγητής Κοινωνικής Γεωγραφίας στο Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο Θωμάς Μαλούτας, ο οποίος συμμετέχει στη συνάντηση, μας εξηγεί στην Ιωάννα Γκομούζα γιατί κυριάρχησε στην Αθήνα αλλά και πώς θα μπορούσε να φανεί κοινωνικά χρήσιμη σήμερα.
Γιατί η πολυκατοικία της αντιπαροχής κυριάρχησε στην Αθήνα;
Από τη δεκαετία του ’60 μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του ’80 κατασκευάστηκαν περίπου 35.000 τέτοιες πολυκατοικίες, σε μια πόλη που μέχρι τότε είχε γύρω στις 1.000 πολυκατοικίες, κυρίως από τον Μεσοπόλεμο. Σ’ αυτό συνετέλεσαν η πολύ μεγάλη ζήτηση για φθηνή στέγη, η φυσιογνωμία της ιδιοκτησίας γης που ήταν και παραμένει κατακερματισμένη και η πριμοδότηση αυτού του συστήματος από την πλευρά του κράτους – το να φτιάξεις μια πολυκατοικία μέσω αντιπαροχής σήμαινε χαμηλότερο κόστος περίπου κατά 20%. Υπήρξε επίσης μια ιστορική συγκυρία: η Δικτατορία για να αποκτήσει έρεισμα στην κοινωνία αύξησε τους συντελεστές δόμησης κατά 20%, πράγμα που έδωσε περεταίρω ώθηση στην οικοδόμηση.
Υπήρξε κάτι αντίστοιχο στο εξωτερικό;
Σε τόσο μεγάλη έκταση όχι. Στην Τουρκία βρίσκουμε κάτι αντίστοιχο, αλλά πουθενά δεν έχει καλύψει τόσο μεγάλο κομμάτι πόλης ένα συγκεκριμένο σύστημα όπως αυτό.
Τι έφερε η εφαρμογή της αντιπαροχής στην πόλη;
Ιδιαίτερα στο κέντρο μαζεύτηκε πολύ περισσότερος κόσμος. Από μισό εκατομμύριο πληθυσμό που είχε ο Δήμος Αθηναίων στα μέσα της δεκαετίας του ’50, δύο δεκαετίες αργότερα φτάνει στις 750-800.000. Γέμισε την πόλη ασφυκτικά με τσιμέντο και δεν συνοδεύτηκε από έργα υποδομής με αποτέλεσμα να τη βραχυκυκλώσει πολεοδομικά. Από την άλλη όμως δημιουργήθηκε ένα απίστευτα μεγάλο κτιριακό απόθεμα που έδωσε σε ευρύτερα κοινωνικά στρώματα τη δυνατότητα πρόσβασης στη φθηνή κατοικία, πολλές φορές ιδιόκτητη.
Κοινωνικά πώς επηρέασε την Αθήνα;
Στην Αθήνα παραδοσιακά τα υψηλά κοινωνικά στρώματα κατοικούσαν στο κέντρο και τα φτωχότερα στην περιφέρεια. Από τα μέσα της δεκαετίας του ’70 ένα μεγάλο μέρος των υψηλών στρωμάτων άρχισε να φεύγει στα προάστια, καθώς η πυκνοδόμηση, χωρίς συνολικότερο σχέδιο και υποδομές που θα υποστήριζαν τον καινούργιο πληθυσμό, και η εμφάνιση του ΙΧ σε μεγάλους αριθμούς, έφερε σταδιακή υποβάθμιση των συνθηκών ζωής στο κέντρο. Αυτές οι κοινωνικές ομάδες, οι οποίες χρησιμοποίησαν την αντιπαροχή, και ως διαδικασία πλουτισμού, απομακρύνθηκαν από το περιβάλλον που οι ίδιες είχαν αρχίσει να καταστρέφουν. Η αντιπαροχή όμως επηρέασε την κοινωνική γεωγραφία της πόλης και με την ίδια τη δομή της πολυκατοικίας της: διαμερισματάκια στους χαμηλούς ορόφους περισσότερο εκτεθειμένα στο θόρυβο και τη σκόνη, μεγαλύτερα και πιο ευνοημένα στους υψηλούς. Το κέντρο δεν υποβαθμίστηκε με τον ίδιο τρόπο στο σύνολό του.
Η πολυκατοικία βέβαια πρωταγωνίστησε και στις ταινίες του παλιού ελληνικού κινηματογράφου.
Φυσικά, αφού κυριαρχούσε στην καθημερινότητα της πόλης και στις οικογενειακές στρατηγικές (όταν είχες ένα μικρό οικόπεδο ή ένα παλιό σπίτι αναζητούσες ένα τρόπο να αποκαταστήσεις τα παιδιά σου). Στην αρχή εμφανίζεται στον εμπορικό κινηματογράφο της εποχής με διθυραμβικά χρώματα: οδηγεί σε σύγχρονες συνθήκες ζωής, έχει τρεχούμενο νερό, τουαλέτα. Πολύ γρήγορα όμως βλέπουμε ν’ αλλάζει η αντιμετώπιση αυτής της οικοδομικής φρενίτιδας, να υπάρχει η νοσταλγία για τις συνθήκες ζωής της παλιάς γειτονιάς.
Κατά καιρούς έχουμε ακούσει διάφορα πλάνα για το άδειο κτιριακό απόθεμα στο κέντρο. Εσείς τι πιστεύετε ότι πρέπει να γίνει;
Η κρίση και οι πολιτικές απότομης φορολόγησης των ακινήτων οδήγησαν σε ακόμη μεγαλύτερα ποσοστά κενών διαμερισμάτων, ενώ για πρώτη φορά στην Ελλάδα οι άστεγοι αρχίζουν να γίνονται ένα ευδιάκριτο φαινόμενο στις πόλεις. Συνεπώς είμαστε σε συνθήκες που δεν μπορούμε πια να τα βγάλουμε πέρα χωρίς να έχουμε μια πολιτική κοινωνικής κατοικίας. Ίσως αυτή η κληρονομιά της αντιπαροχής να δίνει τη δυνατότητα για κάποια συστήματα κοινωνικής κατοικίας, αρκετά πιο ευέλικτα από τα κλασικά των μεγάλων συγκροτημάτων που υπάρχουν σε χώρες όπως η Γαλλία, η Αγγλία, η Γερμανία κ.λπ., που δημιούργησαν στην πορεία και διάφορα προβλήματα συγκέντρωσης φτώχειας. Εμείς έχουμε αυτή την πανσπερμία κτιρίων και θα μπορούσε μέσα σε αυτά τα κτίρια, μέσα σε αυτόν τον ιστό της πόλης, να υπάρχει ένα διάσπαρτο υλικό κοινωνικής κατοικίας, χωρίς να είναι κάτι που θα γκετοποιήσει συγκεκριμένες περιοχές. Όλα αυτά δεν θα έπρεπε να είναι σε επίπεδο κεντρικής διοίκησης, θα έπρεπε να είναι σε επίπεδο δημοτικών πολιτικών. Υπάρχει και ενδιαφέρον από τους μεγάλους δήμους της χώρας προς μια τέτοια κατεύθυνση.
Αφροντισιά, έλλειψη θέρμανσης, η κρίση έχει χτυπήσει και την αθηναϊκή πολυκατοικία. Έχουμε δει μάλιστα να διατυπώνεται ακόμα και η άποψη για το τέλος, «το θάνατο της αθηναϊκής πολυκατοικίας».
Είναι πολύ δύσκολο να μιλήσει κάποιος για το θάνατο της πολυκατοικίας της αντιπαροχής. Αν υπάρχει κάποιος θάνατος είναι ότι από κάποια στιγμή και μετά, ο ρυθμός με τον οποίο παράγονταν είναι αρκετά πεσμένος όπως συνολικά η οικοδομική δραστηριότητα. Έχουμε σε μεγάλο βαθμό μείνει με τα κτίρια τα οποία παρήχθησαν εκείνη τη «χρυσή» περίοδο της αντιπαροχής και αυτό δεν είναι μόνο αποτέλεσμα της κρίσης, είναι και αποτέλεσμα βέβαια του γεγονότος ότι έχουμε ένα πληθυσμό στην πόλη ο οποίος από τη δεκαετία του ‘80 και μετά είναι σχετικά σταθερός. Τώρα βρισκόμαστε σε συνθήκες που ανακυκλώνουμε σε μεγάλο βαθμό αυτό που έχουμε. Το ζήτημα είναι πώς και οικοδομικά και κοινωνικά θα μπορέσουμε να ανακυκλώσουμε αυτό το απόθεμα που υπάρχει προς όφελος όσο το δυνατόν περισσότερων και κυρίως αυτών που το έχουν μεγαλύτερη ανάγκη.
Μπορεί να ομορφύνει αυτό το απόθεμα;
Νομίζω ότι μπορεί να ομορφύνει και έχουμε δει παραδείγματα, όπως τις προσόψεις των πολυκατοικιών που φρεσκαρίστηκαν επιφανειακά με αφορμή τους Ολυμπιακούς Αγώνες. Προσωπικά μου αρέσουν και τα γκράφιτι, τα αυθόρμητα, έστω κι αν είναι κακοφτιαγμένα πολλές φορές. Δεν θα τα έβγαζα, ίσως θα ήθελα περισσότερα, το γκράφιτι κάνει την πόλη πιο αληθινή. Υπάρχουν διαδικασίες και εσωτερικής και εξωτερικής αναβάθμισης της πολυκατοικίας της αντιπαροχής, οι οποίες σιγά σιγά και μέσα σε καλύτερες οικονομικές συνθήκες από αυτές που ζούμε σήμερα, θα πάνε τα πράγματα προς ένα αισθητικά καλύτερο αποτέλεσμα.
Σήμερα βέβαια ο πρώτος στόχος είναι να υπάρξει κάποια λύση για τους πληθυσμούς της πόλης οι οποίοι βρίσκονται στο όριο ανθρωπιστικής κρίσης και όταν λύνεις αυτά τα προβλήματα δημιουργούνται και οι προϋποθέσεις να γίνει η πόλη και ομορφότερη. Παράλληλα όμως υπάρχουν και όλα αυτά τα κτίρια που έχουν επιβιώσει ανάμεσα στις πολυκατοικίες της αντιπαροχής (νεοκλασικά, παλιότερες κατοικίες) που μπορούν να φωτιστούν περισσότερο. Αυτή την ξεχωριστή ομορφιά τους μπορεί να τη ρίξουν πάνω στη θάλασσα των πολυκατοικιών της αντιπαροχής.
