© Χάρης Ακριβιάδης
Δύο σπουδαίοι σλάβοι πιανίστες, ο Ρώσος Νικολάι Λουγκάνσκυ και η Βουλγάρα Πλαμένα Μάνγκοβα, απογείωσαν ισάριθμες πρόσφατες τακτικές συναυλίες της Κρατικής Ορχήστρας Αθηνών στην -σταθερά κατάμεστη, πλέον- "Αίθουσα Χρήστος Λαμπράκης".
Αμφότερα τα προγράμματα, δομημένα όπως και τα περισσότερα της ΚΟΑ σε λογικές "επετείων", εστίασαν στη φετινή επέτειο 150 χρόνων από τη γέννηση του διάσημου πιανίστα και συνθέτη Σεργκέι Ραχμάνινωφ. Σ’ένα τέτοιο αφιέρωμα, ξεχωριστή θέση έχει εύλογα ο περίφημος κύκλος των 4 Κοντσέρτων του για πιάνο και ορχήστρα, ο οποίος εγκαινιάσθηκε, πάντως, με το ατύπως θεωρούμενο ως …5ο Κοντσέρτο, τη "Ραψωδία πάνω σε θέματα του Παγκανίνι" (15/2), με έναν ακόμη εκλεκτό σολίστ, τον Μιχαήλ Πλετνιόφ.
Το 3ο Κοντσέρτο για πιάνο, κορωνίδα αυτού του κύκλου και "Έβερεστ" της σχετικής εργογραφίας, ερμήνευσε τις προάλλες (7/4) ο σπουδαίος Νικολάι Λουγκάνσκυ, γνωστός μας από αρκετές προηγούμενες εμφανίσεις με διεθνή σύνολα στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών. Σε μια τέτοια συναυλία της Εθνικής Ορχήστρας της Ρωσίας υπό τον …Πλετνιόφ είχε αναμετρηθεί το Νοέμβρη του 2018 με το ίδιο έργο.
Ο 51χρονος πιανίστας είναι κατά γενική ομολογία εκ των κορυφαίων παγκοσμίως ερμηνευτών του Ραχμάνινωφ. Η μακρά συναυλιακή και δισκογραφική εξοικείωση με το έργο του και η βαθιά κατανόηση της μουσικής του δραματουργίας εξήγησαν και πάλι την τεράστια άνεση χειρισμού του περίτεχνου μουσικού υλικού και τη διασφάλιση της συνεκτικής ροής της αφήγησης μέσα από την ευανάγνωστη διαδοχή ελασσόνων και μειζόνων επεισοδίων, λυρικών υφέσεων και εκρηκτικών κορυφώσεων. Ρωμαλέος πλην καλλιεργημένος ήχος, μοναδική καθαρότητα φραστικής και άρθρωσης (δεν χανόταν νότα στο φρενήρες φινάλε!), ρυθμική ακρίβεια, καλαίσθητες λεπτομέρειες, επιβλητικοί πιανισμοί αξιοποιήθηκαν ως εκφραστικά εργαλεία μιας υποδειγματικής ισορροπίας και πληρότητας, άκρως ποιητικής ερμηνείας.
Χωρίς την παραμικρή έκπτωση δεξιοτεχνίας (συναρπαστική καντέντσα πρώτου μέρους!), ο σολίστ πρόβαλε διαρκώς το ευγενές συναίσθημα, τη μελαγχολία και το νοσταλγικό λυρισμό της ρομαντικής, βαθιά μελωδικής γραφής, αποφεύγοντας αχρείαστους υπερθεματισμούς. Εντυπωσίασε, εξάλλου, ο φυσικός τρόπος που διαλεγόταν με / συναγωνιζόταν την πληθωρική ορχήστρα ή εντασσόταν στον ήχο της, προσαρμοζόμενος ακόμη και στις πολύ γρήγορες ταχύτητες που επέβαλε ο αρχιμουσικός Βασίλης Χριστόπουλος στο εναρκτήριο allegro ma non tanto. Κατά τα λοιπά, η ορχηστρική συνοδεία υπήρξε συνολικά φροντισμένη, αρκούντως ευαίσθητη στο τρυφερό intermezzo (μεταξένια έγχορδα, ωραίο σόλο όμποε του Βάμβα).
Εύλογη η αποθέωση από το υποδειγματικό κοινό, προς το οποίο ο Λουγκάνσκυ αντιχάρισε δύο ανκόρ του Ραχμάνινωφ, την "Ελεγεία", 1ο από τα 5 "Κομμάτια Φαντασίας" (έργο 3) και ένα Πρελούδιο (το υπ’αρ. 7 του έργου 23)…
Η βραδιά είχε ανοίξει με την "Ιουλιανή Σουίτα - Πέντε ακουαρέλες στις αποχρώσεις της ελληνικής γλώσσας" του Φίλιππου Τσαλαχούρη (2013), ένα φόρο τιμής στη βυζαντινολόγο Ιουλιανή Χρυσοστομίδη (1928-2008). Η καλογραμμένη σύντομη σύνθεση, που άντλησε έμπνευση από εξωμουσικές αναφορές, αποτελείτο από πέντε επεισόδια με κυρίαρχα ιμπρεσιονιστική, "παστέλ" ενορχήστρωση (διάσπαρτη από σόλι ξυλίνων και α’ βιολιού), από τα οποία ξεχώρισε ο ατμοσφαιρικός Πρόλογος. Την ευαίσθητη γραφή απέδωσαν με ακρίβεια και την αναγκαία λυρική διάθεση ορχήστρα και αρχιμουσικός.
Το πρώτο μέρος ολοκληρώθηκε με την Συμφωνία "Ματθίας ο ζωγράφος" (1934) του Χίντεμιτ. Αξιοποιώντας θεματικό υλικό από την τότε ακόμη γραφόμενη ομότιτλη όπερα, που, με αφορμή την εξιστόρηση της ζωής του Γερμανού ζωγράφου Γκρύνεβαλντ (περ. 1470-1528), ουσιαστικά πραγματεύεται τη θέση του καλλιτέχνη στην κοινωνία, το έργο συντέθηκε ως καλλιτεχνική αντίδραση στο άρτι εγκαθιδρυθέν ναζιστικό καθεστώς. Κάθε μέρος του είναι εμπνευσμένο από μια παράσταση του "Ρετάμπλ του Ίζενχαϊμ", του γνωστότερου και σημαντικότερου έργου του ζωγράφου.
Οι σβέλτες ταχύτητες και η συναισθηματικά αποστασιοποιημένη, πρωτίστως συμφωνική οπτική του Χριστόπουλου επέτρεψε να προβληθεί με διαύγεια η πυκνή παρτιτούρα με την πληθώρα μουσικών αναφορών (ρομαντισμός, αναφορές στο γερμανικό μπαρόκ). Το ωραίο παίξιμο των εγχόρδων (αέρινα γκλισσάντι στο περισσότερο εξπρεσιονιστικό φινάλε) και οι προσεγμένες παρεμβάσεις των πνευστών στο δεύτερο μέρος (με κορυφαίες αυτές του φλάουτου της Πιλαφτσή και της τρομπέτας της Βοστρίκοβα) χρωμάτισαν μια γραφή σπάνιας εκφραστικότητας, εν πολλοίς άγνωστη στη χώρα μας. Κατά τούτο, η συγκεκριμένη εκτέλεση, που στερήθηκε ίσως μιας μεγαλύτερης δραματικής έντασης αλλά όχι της εξίσου κρίσιμης περιγραφικής γλαφυρότητας, αποτέλεσε ευπρόσδεκτη, μείζονα συνεισφορά στα μουσικά μας πράγματα…
Είκοσι μέρες νωρίτερα (17/3), το λιγότερο δημοφιλές 4ο Κοντσέρτο για πιάνο -το οποίο ο εμιγκρέ Ραχμάνινωφ συνέθεσε στις ΗΠΑ- ερμηνεύθηκε από την εξαιρετική Πλαμένα Μάνγκοβα στο πλαίσιο συναυλίας υπό τον Μισέλ Τιλκέν, που έτυχε εξίσου ζεστής υποδοχής.
Χωρίς να διαθέτει τον πλούτο και την πηγαία αμεσότητα των λυρικών μελωδιών των προηγούμενων τριών κοντσέρτων, το 4ο ξεχωρίζει για την πυκνή, δεξιοτεχνική πιανιστική γραφή, τη μεγαλύτερη δομική πολυπλοκότητα και κυρίως την αναβαθμισμένη συμμετοχή της ορχήστρας στη συν-διαμόρφωση του συμφωνικού ειρμού.
Η 43χρονη Βουλγάρα πιανίστα διέθετε το ιδανικό εκφραστικό οπλοστάσιο: το μεγάλο, χυμώδη ήχο και την αυτοπεποίθηση που της επέτρεπε να διαλέγεται με την ορχήστρα αλλά και να ...επιβάλλεται αυτής, τη δεξιοτεχνική άνεση (μυώδη φραστική, πεντακάθαρη άρθρωση, ρυθμική ζωντάνια) που φώτισαν μοναδικά το θυελλώδες φινάλε και τα σποραδικά μοντερνιστικά/τζαζίστικα στοιχεία της παρτιτούρας, το εκφραστικό legato που διευκόλυνε την όμορφη ανάδειξη των ποικίλων -αν και όχι αξιομνημόνευτων- λυρικών θεμάτων, την ευφράδεια αφήγησης. ΚΟΑ και Τιλκέν την συνόδευσαν με εγρήγορση και σβέλτα αντανακλαστικά, παρά τα γενικώς γρήγορα τέμπι.
Εκτός προγράμματος, η υπέροχη απόδοση του Νυχτερινού αρ. 20 του Σοπέν -στη μνήμη των θυμάτων του, νωπού ακόμη, τραγικού σιδηροδρομικού δυστυχήματος των Τεμπών- κατέδειξε ότι οι παραπάνω αρετές μπορούν να αξιοποιηθούν θαυμαστά και σ’ένα διαφορετικής ευαισθησίας και τρυφερότητας ρεπερτόριο…
Μιαν ακόμη επέτειο, αυτή των 120 χρόνων από τη γέννηση του Σμυρνιού Γιάννη Κωνσταντινίδη, υπενθύμισε το εναρκτήριο κομμάτι της συναυλίας. Η 20λεπτης διάρκειας "Μικρασιατική ραψωδία" άρχισε να γράφεται μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, ολοκληρώθηκε το 1975 και πρωτοπαίχθηκε στο σύνολό της από την ΚΟΑ το 1981. Είναι δε αρθρωμένη γύρω από ηχητικές μνήμες (τραγούδια, χορούς) της γενέθλιας Μικρασιατικής γης, η οποία χάθηκε με την Καταστροφή του 1922. Όπως συνήθως συμβαίνει με τους ξένους αρχιμουσικούς που αναμετρώνται με το ελληνικό ρεπερτόριο, μεγάλη έμφαση δόθηκε στη διαφάνεια του ορχηστρικού ήχου, που αξιοποίησε σε μεγάλο βαθμό το εστιασμένο παίξιμο των εγχόρδων και τα καλαίσθητα σόλι των ξύλινων πνευστών για αναδείξει μια προσεγμένη ενορχήστρωση που συγκεράζει ιμπρεσιονιστικά με νεοκλασικ(ιστικ)ά ακούσματα. Η ακρίβεια και νηφαλιότητα της διεύθυνσης του Τιλκέν στερήθηκε, πάντως, ενός περισσότερο "συναισθηματικού" εθνικού χρώματος, το οποίο διοχετεύει πιο αβίαστα η γνώση και κατανόηση του ιδιαίτερου ύφους και της αισθητικής του "παραδοσιακού" μουσικού υλικού.
Η βραδιά ολοκληρώθηκε με την 5η Συμφωνία του Σοστακόβιτς (1937), ένα έργο που αποτέλεσε τη γλυκόπικρη, αμφίσημη απάντηση του συνθέτη στη δριμύτητα με την οποία το σοβιετικό καθεστώς υποδέχθηκε άλλες -σχεδόν σύγχρονες- δημιουργίες του, μεταξύ των οποίων και την όπερα "Λαίδη Μάκβεθ του Μτσενσκ". Υιοθετώντας εύροες ταχύτητες και δυναμικές, ο ικανός Βέλγος αρχιμουσικός αποκωδικοποίησε επιτυχημένα και με σαφήνεια αφηγηματικού ειρμού το σύνθετο μουσικό συντακτικό (εναλλαγές μακρών δραματικών παραγράφων που κυοφορούν εκρηκτικές κορυφώσεις και λυρικών ξέφωτων).
Παρότι η ερμηνεία απέδωσε με ενάργεια τις διαφορετικές διαθέσεις της γραφής και δη την αισιοδοξία του κάπως φλύαρου φινάλε, η μάλλον δυτική/"μαλερική" θεώρηση εξηγούσε γιατί έλειπαν από το νυχτερινού λυρισμού εναρκτήριο moderato ο ζόφος και η μελαγχολία, ή από το λεπτής ειρωνείας allegretto το πιο σαρδόνιο χαμόγελο, ή ακόμη οι -τόσο αναγκαίες στις εμβατηριακές παραγράφους- ένταση και τραχύτητα…
Αν οι σταθερά αξιόπιστες συνεισφορές των ξύλινων (Γιάννης Οικονόμου, Κώστας Τζέκος, Πιλαφτσή) και χάλκινων πνευστών της ΚΟΑ δεν προκάλεσαν έκπληξη, η εντυπωσιακή βελτίωση των εγχόρδων εκτιμήθηκε ιδιαίτερα στο συγκλονιστικό largo, που εμπεριέχει τη συναισθηματική ουσία του έργου…
Υπότιτλος κεντρικής φωτογραφίας: Υπό το βλέμμα του αρχιμουσικού Βασίλη Χριστόπουλου (κέντρο - πίσω), ο Ρώσος πιανίστας Νικολάι Λουγκάνσκυ αποθεώνεται από το κοινό της "Αίθουσας Χρήστος Λαμπράκης" του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών, μετά το πέρας της εκτέλεσης του 3ου Κοντσέρτου για πιάνο του Ραχμάνινωφ στο πλαίσιο συναυλίας της ΚΟΑ (7/4)
