Πώς οι κόντρα τενόροι κάνουν ολική επαναφορά στη μουσική τέχνη και βιομηχανία

Ένα ξεχωριστό γκαλά φιλοξενεί το Μέγαρο Μουσικής στις 23/10: τέσσερις κόντρα τενόροι συμπράττουν με την Καμεράτα και τον Γιώργο Πέτρου σε ένα πρόγραμμα με έργα μπαρόκ. Ο Ευτύχης Δ. Χωριατάκης γράφει γι’ αυτά τα κάποτε θεωρούμενα «εξωτικά πλάσματα».

Η ολική επαναφορά των κόντρα τενόρων στο προσκήνιο της μουσικής ζωής και βιομηχανίας αποτελεί ένα από τα πλέον ενδιαφέροντα σημεία των καιρών. Πού οφείλεται άραγε η γοητεία και το μυστήριο που τους περιβάλλουν; Αρχικά στην ιδιαιτερότητα της φωνής τους, το ηχόχρωμα και η έκταση της οποίας μοιάζουν με αυτήν των γυναικών συναδέλφων τους. Ακολούθως στην εσφαλμένη ταύτισή τους με τους καστράτι, δηλαδή τους ευνούχους τραγουδιστές του 18ου αιώνα, που η ιδιαίτερη φωνή τους οφειλόταν σε επώδυνη επέμβαση…

Πολλοί θα γνωρίζουν τον περίφημο Φαρινέλι από την ομότιτλη κινηματογραφική ταινία. Όμως οι κόντρα τενόροι προϋπήρχαν των καστράτι, με τους οποίους μάλιστα συνυπήρχαν επί αιώνες (και στο ίδιο ρεπερτόριο, αυτό του μπαρόκ), εν πολλοίς λόγω της παπικής απαγόρευσης να τραγουδούν γυναίκες στην εκκλησία. Στο ρομαντικό 19ο αιώνα οι κοινωνικές αλλαγές επέδρασαν και στα γούστα του κοινού της όπερας, με αποτέλεσμα οι αντρικοί ρόλοι να ανατίθενται σε άντρες και οι γυναικείοι σε γυναίκες, εκτός περιπτώσεων όπου συνθέτες (όπως ο Ροσίνι) έγραφαν αντρικούς ρόλους για γυναικεία φωνή κοντράλτο! Οι καστράτι σταδιακά εξαφανίστηκαν, ενώ οι κόντρα τενόροι μπήκαν στο περιθώριο.

Ο 20ός αιώνας σηματοδότησε την «επανεμφάνιση» των κόντρα τενόρων, ιδίως στο πλαίσιο χορωδιών εκκλησιαστικής μουσικής. Σε αυτές συμμετέχουν άντρες μεσόφωνοι για τα χαμηλά μέρη και παιδιά ή άντρες που τραγουδούν με «τεχνητή­ φωνή» (φαλτσέτο) στην υψηλή­ περιοχή. Από τη μεγάλη­ των ­Άγγλων χορωδιακή σχολή προέκυψαν γνωστοί κόντρα τενόροι (Ντέλερ, Μπάουμαν, Τσανς) με κοινό χαρακτηριστικό τους τη φωνητική ανομοιογένεια και μια κάποια δεξιοτεχνική αδυναμία. Ο αγγελικός χαρακτήρας αυτών των φωνών δικαιολογούσε τη χρησιμοποίησή τους περισσότερο σε έργα θρησκευτικής μουσικής –από την αναγεννησιακή εποχή μέχρι τον Μπαχ– παρά στην όπερα. Ακόμη και όταν σημαντικοί σύγχρονοι συνθέτες (Μπρίτεν, Γκλας) έγραφαν οπερατικούς ρόλους για κόντρα τενόρους, αυτοί αφορούσαν κυρίως ξωτικά ή παιδιά.

Κατά την τελευταία 30ετία κομβική αποδείχτηκε η άνθηση της παλαιάς μουσικής. Αξιόλογοι κόντρα τενόροι (Κοβάλσκι, Ρέιτζιν, Λεντρουά, Χριστοφέλλης) άρχισαν να διεκδικούν έντονα από γυναίκες πρωταγωνιστικούς οπερατικούς ρόλους, που είχαν γραφεί για καστράτι, σε συναυλίες κι αίθουσες ηχογραφήσεων. Στις μέρες μας τα τεράστια επιτεύγματα τόσο της ιστορικής ερμηνευτικής σε όργανα εποχής, από πλευράς ύφους κι αισθητικού στίγματος, όσο και της μουσικολογικής έρευνας στην ανεξάντλητη πηγή ξεχασμένων έργων που συνιστά το ρεπερτόριο του μπαρόκ δημιούργησαν πεδίο δόξης λαμπρό για τους κόντρα τενόρους.

Νεότεροι εκπρόσωποι, κυρίως από την Αμερική (Ντάνιελς, Ζάζο), αλλά όχι μόνο (Σολ από τη Γερμανία), ανταγωνίστηκαν –με κυμαινόμενη επιτυχία πάντως– σταρ όπως η Ιταλίδα εκλεκτή μέτζο Μπάρτολι ή η συναρπαστική Πολωνή κοντράλτο Πόντλες. Λυρικά θέατρα και φεστιβάλ άρχισαν να τους αξιοποιούν σε έργα του μπαρόκ, το οποίο αποδείχτηκε­ εξαιρετικά κερδοφόρο αντικείμενο για τις πολυεθνικές της κλασικής μουσικής μετά το blockbuster CD της Μπάρτολι με άριες Βιβάλντι.

Σύντομα πληθώρα ομοτέχνων τους από όλα τα μήκη και τα πλάτη της Γης κατέκλυσε το χώρο: οι νέες φωνές ήταν ισχυρές σε όγκο, πλούσιες σε αρμονικές και δεξιοτεχνικά αρτιότατες, ικανές να δικαιώσουν τα έντονα πάθη και την ηδονοθηρία του μπαρόκ. Κάποιοι δοκιμάστηκαν και στο λιντ ή στην οπερέτα. Το αν θα επιλέξει κάποιος μεταξύ του θερμού ηχοχρώματος του Κροάτη Τσέντσιτς, του ανδρόγυνου τίμπρου του Αργεντινού Φατζόλι, της γλυκύτητας της φωνής του Γάλλου Ζαρουσκί, της εκφραστικότητας του ινδικής καταγωγής Αμερικανού Μπέγιουν Μέτα –για να μείνουμε στους απολύτως κορυφαίους– είναι καθαρά θέμα γούστου.

Πέρα από φύλα, στερεότυπα και προκαταλήψεις, μόνες σταθερές αξίες παραμένουν τελικά η ποιότητα και το χρώμα της φωνής. Στο γκαλά της αίθουσας «Χρήστος Λαμπράκης», εκτός από εξαίσια κονσέρτα του μπαρόκ, θα απολαύσουμε σε άριες και σύνολα των Βιβάλντι, Χάσε, Χέντελ, Πόρπορα και Μισλίβετσεκ τον διάσημο Μαξ-Εμάνουελ Τσέντσιτς, τον ειδικευμένο σε ρόλους κακών Καταλανό Χαβιέρ­ Σάμπατα και δύο ανερχόμενους κόντρα τενόρους, τον Ουκρανό­ Γιούρι Μινιένκο και τον Αμερικανό Βινς Γι. Το πρόγραμμα αντανακλά την ηχογράφηση που θα κυκλοφορήσει διεθνώς, την οποία οργάνωσε –όπως και τα γνωστά από το Φεστιβάλ Αθηνών projects «Αλέξανδρος» και «Σιρόης»– η εταιρεία καλλιτεχνικών παραγωγών του Τσέντσιτς. ­Ποιος είπε ότι τέχνη και business είναι έννοιες ασύμβατες;