Ο σκηνοθέτης του ευρηματικού «Τη Νύχτα που ο Φερνάντο Πεσσόα συνάντησε τον Κωνσταντίνο Καβάφη» μας εξηγεί πώς μετέτρεψε τις συγκινητικές αφηγήσεις μερικών καθημερινών ανθρώπων σε ένα διεισδυτικό ντοκουμέντο για τη σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα.
Σεφέρης, Μόραλης, Καβάφης και Πεσσόα, Λαμπράκης. Τι είναι αυτό το οποίο σας έστρεψε από εμβληματικές μορφές του τόπου μας, κυρίως καλλιτεχνικές, στους απλούς ανθρώπους;
Το σωστό είναι πως δεν πρόκειται για «στροφή», αλλά για επιστροφή, μιας και πριν τις ταινίες που προαναφέρατε είχα κάνει το «Είδαν τα Μάτια μας Γιορτές», το θέμα του οποίου ήταν το ψωμί, το λάδι και το κρασί, εμβληματική τριάδα στον κόσμο της Μεσογείου. Υπήρχαν σ’ εκείνη την ταινία οι παραγωγικές δραστηριότητες των ανθρώπων, η καθημερινή ζωή, γιορτές και τελετές, διατροφικές συνήθειες.
Ήταν τόσο μεγάλη η σημασία των τριών αγαθών στην οικονομία και τη ζωή των λαών της περιοχής που σύντομα θα αποκτήσουν τις δικές τους θεότητες, Δήμητρα, Αθηνά, Διόνυσος, ενώ επιβιώσεις τους απαντάμε και στη χριστιανική θρησκεία – ο άρτος και ο οίνος, το σώμα και το αίμα του Χριστού. Πρόκειται λοιπόν για μια ταινία που κάτω από την επιφάνεια των διαφορών – Ισλάμ, Ελληνορθόδοξος Κόσμος, Καθολικισμός - ανακαλύπτει τους κοινούς τόπους και τις συγκλίσεις στη ζωή των απλών ανθρώπων.
Ξεκινήσατε γυρίσματα, εν είδει κινηματογραφικού ημερολογίου, το 2003. Σκοπεύατε από τότε να μετατρέψετε αυτή την προσωπική καταγραφή σε ολοκληρωμένη ταινία;
Η αρχική μου πρόθεση ήταν να καταγράψω, κυρίως μέσα από μαρτυρίες, τον τρόπο ζωής και την ιστορία μιας μικρής ορεινής κοινότητας από το μεσοπόλεμο μέχρι σήμερα. Μάζευα υλικό από το 2003 ως το 2016. Παράλληλα κατέγραφα και τις αλλαγές που γίνονταν στο Μαρούσι από τις αρχές της δεκαετίας του’70 μέχρι και την Ολυμπιάδα του 2004. Σημαδιακή χρονιά στην ολοκλήρωση μιας καταστροφικής πορείας που ξεθεμελιώνει ένα μικρό προάστιο για να το μετατρέψει σε χρηματοοικονομικό και εμπορικό κέντρο του λεκανοπεδίου και που συν τοις άλλοις θα στεγάσει και τη νέα Μεγάλη Ιδέα του έθνους, τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 2004.
Το προσωπικό νήμα που συνδέει τα ορεινά Βούρβουρα - τόπο καταγωγής - με το Μαρούσι – γενέθλιο τόπο - έρχεται ως απόρροια της καθόδου, μεταπολεμικά, πολλών κατοίκων του χωριού, μεταξύ των οποίων και της οικογένειάς μου, στο κλεινόν άστυ. Η ιδέα της ταινίας υπήρχε ευθύς εξ’ αρχής στο μυαλό μου, αλλά μορφοποιήθηκε και ολοκληρώθηκε στην πορεία, όταν έγινε φανερή η παραδειγματική αξία του δίπολου Βούρβουρα - Μαρούσι σαν πτυχή της μικροϊστορίας που αφορά την κοινή μοίρα πολλών περιοχών της πατρίδας μας, άρα ως εκ τούτου και τη «Μεγάλη Ιστορία». Από το τοπικό και το προσωπικό στο υπερτοπικό και το συλλογικό ή με άλλα λόγια από τη μνήμη στην ιστορία.
Όλη η ταινία, αλλά ειδικά το μέρος της που αφορά το Μαρούσι, κορυφώνεται αφηγηματικά στην Ολυμπιάδα του 2004. Γιατί περιμένατε τόσον καιρό για να την ολοκληρώσετε;
Όπως είπα και πριν, μαρτυρίες μάζευα μέχρι και το 2016.Κάποιες περαίωναν την αφηγηματική τους εμβέλεια, όσον αφορά το Μαρούσι, το 2004.Παραμένει όμως το γεγονός πως η καταγραφή τους έγινε και στα χρόνια που ακολούθησαν. Άλλωστε αυτό που διακρίνει μορφικά την ταινία δεν είναι η γραμμική ιστορική αφήγηση, αλλά ψηφίδες που ταξιδεύουν ελεύθερα στο χρόνο για να βρουν τελικά τη θέση τους στο μωσαϊκό της εν όλω αφηγηματικής λειτουργίας του έργου. Χαρακτηριστικό παράδειγμα: ο υπέρογκος δανεισμός που τροφοδότησε τη βιτρίνα της καταναλωτικής ευμάρειας και την εθνική φενάκη των Ολυμπιακών αγώνων επιφέρει λίγα χρόνια αργότερα το κλείσιμο του σχολείου στα Βούρβουρα. Αφηγηματικά λοιπόν, αυτό που ξεκινά το 2004 ως παρόν, τελεσιδικεί ως μέλλον το 2016.
Και δύο λεπτομέρειες: η κρίση που ενέσκηψε εν μέσω της διαδικασίας παραγωγής της ταινίας οδήγησε στον εγκιβωτισμό και σημασιών που δεν ήταν στην αρχική στόχευση. Επίσης, πάντα είχα στο μυαλό μου κινηματογραφώντας τα παιδάκια του μονοθέσιου δημοτικού σχολείου να τα δω κάποια στιγμή και ενήλικες. Η στροφή της Ιστορίας επέφερε κι εδώ τις δικές της νοηματικές μετατοπίσεις. Πάντως ο αθλητικός σύλλογος και το σχολείο ήταν για το συλλογικό ασυνείδητο οι συμβολικές αντηρίδες πάνω στις οποίες η κοινότητα θεμελίωνε την ταυτότητά της. Με το κλείσιμο του σχολείου, πολύ μετά το 2004,ολοκληρώνεται για εμένα ο αφηγηματικός κύκλος για να ανοίξει ταυτόχρονα – με την επανάληψη της ημερολογιακής εγγραφής - ένας καινούριος.
Έχετε ήδη τελειώσει τα γυρίσματα από τα «Δάκρυα του Βουνού», την τρίτη σας ταινία μυθοπλασίας. Ποια είναι η ανάγκη η οποία σπρώχνει κάθε φορά έναν έμπειρο κι ευρηματικό ντοκιμαντερίστα να «καταφύγει» σε μια κατασκευασμένη ιστορία;
Να θυμίσω πως η πρώτη ταινία μου, ο «Άδης», ήταν μυθοπλασία. Οι μικρού μήκους που είχαν προηγηθεί ήταν κι αυτές μυθοπλασία και βέβαια υπάρχει και η ταινία «Τη Νύχτα που ο Φερνάντο Πεσσόα συνάντησε τον Κωνσταντίνο Καβάφη», ένα μυθοπλαστικό ντοκιμαντέρ το οποίο παράλληλα με το θέμα του εστιάζει, πειραματίζεται και εσκεμμένα καταστρατηγεί τα όρια ανάμεσα σε μυθοπλασία και ντοκιμαντέρ. Πιστεύω πως η ελευθερία με την οποία επιλέγει κανείς το πεδίο έρευνας, η ματιά που προϋπάρχει και συλλαμβάνει την «πραγματικότητα» και η τομή που ως τραύμα περαιώνει ένα έργο τεκμηρίωσης εμπεριέχουν όχι σπέρματα, αλλά αυτό καθ’ αυτό το μυελό της μυθοπλασίας.
Από την άλλη, η «κατασκευασμένη ιστορία» ενοικεί στις προσλαμβάνουσες παραστάσεις του υπαρκτού κόσμου, απλά οργανώνοντάς τις με διαφορετικό τρόπο. Στη μια περίπτωση έχουμε ερμηνεία, στην άλλη μεταφορά. «Τα Δάκρυα του Βουνού» είναι η ιστορία μιας συντροφιάς μαστόρων πέτρας στις αρχές του 20ου αιώνα. Αποκλεισμένοι από τον τόπο τους εξαιτίας ενός μακροχρόνιου πολέμου, θα προσπαθήσουν κάποια στιγμή να επιστρέψουν στις πατρογονικές εστίες. Θα χαθούν ένας-ένας και μόνον ο πρωτομάστορας θα γλυτώσει. Μια ελεύθερη μεταγραφή της «Οδύσσειας», που αρδεύεται από τις καταγραμμένες και σε ντοκιμαντέρ εμπειρίες μου με τους μαστόρους πέτρας, τις οικονομικές σπουδές, τα ενδιαφέροντά μου για την ιστορία. Με άλλα λόγια μια μεταφορά από τον υπαρκτό κόσμο σ’ αυτόν της φαντασίας. Η ταινία μορφικά δανείζεται από την ποίηση του έπους και συνθέτει εικαστικά σαν πίνακες τις αντίστοιχες ραψωδίες. Και όλα αυτά σε φυσικούς χώρους και με τους κατοίκους των περιοχών για ηθοποιούς.
Από τα Βούρβουρα Αρκαδίας αυτής της ταινίας στους ηπειρώτες μαστόρους της επομένης. Γιατί το σινεμά μας επιμένει αστικά και αθηνοκεντρικά, αποφεύγοντας να στρέψει το φακό του στην ελληνική επαρχία;
Βλέπω τα αστικά κέντρα σαν διαδοχικά ιζήματα προσφυγιάς. Γιγαντώθηκαν στον εικοστό αιώνα, είτε μέσα από τις μεγάλες ιστορικές περιπέτειες – Μικρασιατική Καταστροφή, Κατοχή και Εμφύλιος - είτε σωρεύοντας στις πόλεις τα φτωχά στρώματα της ερημοποιημένης αγροτικής υπαίθρου. Περπατώντας στις συνοικίες, τις γειτονιές μιας πόλης, ακούς ιστορίες φερμένες από κάπου αλλού. Αυτές οι περιοχές είναι τοπόσημα μιας άλλης πατρίδας που είτε η βία είτε η εσωτερική μετανάστευση την καταδίκασαν σταδιακά στη σιωπή. Αν θέλουμε να κατανοήσουμε το σήμερα πρέπει να αναζητήσουμε τη μήτρα αυτών των ιστοριών. Κι αυτό όχι ως παρελθόν, αλλά ως εργαλείο ανάλυσης του παρόντος.
