Ο Αλέξης Σταμάτης, ο βραβευμένος και πολυμεταφρασμένος πεζογράφος, θεατρικός συγγραφέας και ποιητής, με περισσότερους από 34 τίτλους στο ενεργητικό του, στο τελευταίο του μυθιστόρημα, "Το Λευκό Δωμάτιο", από τις εκδόσεις Καστανιώτη, μιλά για τους ήρωες των βιβλίων του, για το φόβο του θανάτου και το σύμπλοκο του σύμπαντος.
Η Έντα Γκάμπλερ, η ηρωίδα του ομώνυμου θεατρικού του Νορβηγού συγγραφέα Ερρίκου Ίψεν, μαζί με χαρακτήρες από πεζογραφήματα και θεατρικά έργα, ζωντανεύουν και βρίσκονται έγκλειστοι σε μια άχρονη και άτοπη πανσιόν, την οποία διευθύνει η μυστηριώδης κυρία Φλόρα. Εκεί ισχύουν σιδηροί κανόνες, τους οποίους εάν κάποιος ανυπάκουος τρόφιμος παραβεί, τον περιμένει η φρίκη του Λευκού Δωματίου. Τί είναι αυτό; Μήπως κάτι σαν κελί απομόνωσης σε φυλακές υψίστης ασφαλείας; Ή κάτι σαν τα Λευκά κελιά της μεταπολεμικής Γερμανίας που περίμεναν τους τρομοκράτες; Ή κάτι άλλο, ακόμα πιο τρομακτικό, που γεννήθηκε στη γόνιμη φαντασία του Αλέξη Σταμάτη, του συγγραφέα που υπογράφει το μυθιστόρημα "Το Λευκό Δωμάτιο", από τις εκδόσεις Καστανιώτη.
Και άλλοι συγγραφείς έχουν φανταστεί να ζωντανεύουν και να δρουν οι μυθιστορηματικοί και θεατρικοί χαρακτήρες, δικοί τους και άλλων, και να αποκτούν προσωπική ζωή, ξεφεύγοντας από την κρανιακή κοιλότητα του ανθρώπου που τους γέννησε, και από τις σελίδες όπου τους εναπόθεσε. Όμως είναι η πρώτη φορά που διαβάζω ένα μυθιστόρημα το οποίο στηρίζεται σε αυτή τη βασική ιδέα και μόνο. Βέβαια, ο Σταμάτης, με όχημα το Λευκό Δωμάτιο, δράττεται της ευκαρίας να μιλήσει αλληγορικά για τους δεσμούς, για τους εγκλεισμούς των ζωντανών, "κανονικών" ανθρώπων, και να φιλοσοφήσει πάνω στα όρια που περιχαρακώνουν την ανθρώπινη ύπαρξη, και στην επιδίωξη του υψίστου αγαθού, που είναι η ελευθερία, είτε για χάρτινους, είτε για βιολογικούς ανθρώπους.
Επίσης, ο Αλέξης μιλά για την τις ευθύνες των πνευματικών ανθρώπων, όσον αφορά τη στάση τους απέναντι στα κακώς κείμενα της κοινωνίας, αναφέρεται επίσης στις ελπίδες και τους φόβους του, που ελπίζει πως είναι υγιείς. Όσο για το εάν ο άνθρωπος θα μπορούσε να είναι σχεδιασμένος διαφορετικά, ο γιος του αρχιτέκτονα Κώστα Σταμάτη και της ηθοποιού Μπέτυς Αρβανίτη, που εγκατέλειψε την αρχιτεκτονική για το γράψιμο, έχει μια καλή κουβέντα: "...και πάλι καλά να λέμε".
Στο βιβλίο σας, "Το Λευκό Δωμάτιο", από τις εκδόσεις Καστανιώτη, κάπου βάζετε την ηρωίδα σας, την Έντα Γκάμπλερ, να λέει: "να γράφεις άγρια και καθαρά για ό,τι πονάει". Εσείς, γράφοντας για τους αναστημένους λογοτεχνικούς και θεατρικούς χαρακτήρες, πιστεύετε πως γράψατε άγρια και καθαρά για ό,τι σας πονάει; Κι αν ναι, γιατί σας πονάει η τύχη αυτών των φανταστικών προσώπων;
Τα πρόσωπα αυτά δεν είναι απολύτως φανταστικά. Είναι πλάσματα που κατά κάποιο τρόπο αναστήθηκαν. Γεννήθηκαν από κάποιο ανθρώπινο νου. Ο νους αυτός θα πρέπει να είχε λάβει υπόψη του όλες τις παραμέτρους της ανθρώπινης φύσης. Η δυνατότητα αυτής της γέννας προϋποθέτει μια αγριότητα αλλά και μία σαφήνεια. Η κατασκευή λοιπόν, η ανάρτησή τους στη σκηνή ή στη σελίδα δεν είναι φυσικά προϊόν απλής περιέργειας. Εμπεριέχει πολύ εσωτερικό πόνο, αλλά και ταυτόχρονα σύμπνοια. Ακούγεται αντιφατικό αυτό, αλλά είναι αλήθεια. Ο συγγραφέας έχει τεράστια, η μάλλον το σύνολο της ευθύνης. Γεννάει το βιβλίο και του παράσχει – εάν όλα πάνε καλά – το χώρο για να ζήσει.
Αυτή η ιδέα, πως οι ηρωίδες κι οι ήρωες των συγγραφέων δεν μπορούν να ξεφύγουν από την μοίρα που προδιέγραψαν γι’ αυτούς οι Νονοί τους, όπως χαρακτηρίζετε (αλήθεια, γιατί;) τους πατέρες και τις μητέρες που τους έπλασαν, κάπως μου θυμίζει την ιδέα της Αιώνιας Επιστροφής του Νίτσε. Στο έργο σας, ποιος είναι ο Υπεράνθρωπος που θα μπορούσε να τους απελευθερώσει;
Η αίσθηση που έχουμε για τους ήρωες που ξεχωρίζουμε στο θέατρο και στα βιβλία, είναι ενός χαρακτήρα ο οποίος μας έχει απασχολήσει κατά τη διάρκεια μιας παράστασης ή μιας ανάγνωσης, έχει περάσει μέσα από τα δικά μας αποκλειστικά φίλτρα και έχει εγκατασταθεί κάπου μέσα μας. Όταν ο χαρακτήρας αυτός ξεφύγει από την φυσιολογική "κατανάλωσή" του από τον αναγνώστη, η επανάληψη αυτού του βιώματος μέχρι ενός ορίου μπορεί να είναι ενδιαφέρουσα, αλλά και από ‘κει και πέρα αγγίζει τα όρια της εμμονής. Κομμάτια όμως κυκλοφορούν στο νου μας, εμμονικές εικόνες αναδύονται (Θυμάσαι πως έλεγε το "Fucking God", ο Πολ, ο χαρακτήρας του "Last Tango in Paris" στην αρχή της ταινίας; Αυτοερώτηση δεκαετιών). Ο χαρακτήρας ουσιαστικά μεταναστεύει από ‘δω κι από ‘κει. Όσο για τον "Ελευθερωτή", εάν ακολουθήσουμε την παραλληλία του Νίτσε, μπορούμε να τον προσδιορίσουμε φιλολογικά σε μια μορφή που θα προσομοιάζει προς τον υπεράνθρωπο, αλλά στην περίπτωση σε έναν "εσωτερικό υπεράνθρωπο". Μια τέτοια πράξη, κάτι τέτοιο γινόταν θα γινόταν μόνο από μια δύναμη εσωτερική, μια εκ των έσω απελευθέρωση.
Διαβάζοντας το βιβλίο σας, έμεινα με την εντύπωση πως όλο το σύστημα ιδεών του είναι μια αλληγορία για τους πραγματικούς ανθρώπους, για εμάς τους ίδιους. Είμαστε εγκλωβισμένοι στους ρόλους που έχει καθορίσει η κοινωνία για μας; Ποιο είναι το δικό μας Λευκό Δωμάτιο; Πού είναι η ελευθερία μας; Ή μήπως, όπως λέει κι ο Πρίγκιπας, "δεν ξέρουμε να υπάρχουμε αλλιώς;"
Χαίρομαι που χρησιμοποιείτε την λέξη "αλληγορία", γιατί ένας από τους ορισμούς που κατά καιρούς χρησιμοποιώ για αυτό το βιβλίο είναι "αλληγορία τού εγκλεισμού". Το δικό μας Λευκό Δωμάτιο είναι ο κόσμος κι αυτός ο μικρός η μεγάλος χρόνος που μας δίδεται για να βιώσουμε ό,τι βιώσουμε. Αν διευρύνουμε λίγο το ζήτημα, σε μια πλανητική θεώρηση είναι αδιανόητα συγκινητικό το τι κάνει ο άνθρωπος μέσα σε αυτό το κλάσμα χρόνου που του αποδίδεται σ’ αυτήν την τρύπα στην οποία ζει.
Οι λογοτεχνικοί και θεατρικοί χαρακτήρες είναι, κατά κάποιον τρόπο, αθάνατοι. Μήπως γι’ αυτό σας γοήτευσε τόσο τη κατάστασή τους, και γράψατε ολόκληρο βιβλίο γι’ αυτούς; Για να διαχειριστείτε το δικό σας φόβο του θανάτου;
Ο φόβος του θανάτου εκφράζεται μέσα μου ως κάτι το όχι τόσο βαθύ. Η μεταθανάτια κατάσταση είναι η μεγάλη μου απορία. Έχω υπάρξει πριν τη γένεση; Δυνητικά όχι. Θα υπάρξω και υπάρχω κατά την ζωή μου, αλλά αφού πεθάνω δεν έχω ιδέα τι πρόκειται να συμβεί. Πάντως ο ίδιος ο θάνατος είναι νομίζω κάτι πολύ φυσικό και θα πρέπει όσο το δυνατόν να μη μας φοβίζει.
Ο Γούντι Άλεν, που κι εκείνος είχε γράψει κάποια ωραία κείμενα για λογοτεχνικούς ήρωες, όπως η μαντάμ Μποβαρί, και τη σχέση του μαζί τους, είχε πει πως η μεγαλύτερή του φιλοδοξία στη ζωή είναι να ήταν κάποιος άλλος. Αν δεν ήσασταν ο Αλέξης Σταμάτης, ποιος θα θέλατε να είστε;
Τώρα με ωθείτε στο να απαντήσω με τον κλασικό τρόπο. "Δεν θα ήθελα ποτέ μου να είμαι κανένας άλλος …"και τα λοιπά. Θα επιχειρήσω όμως να κάνω μια απόπειρα λέγοντας ότι θα ήθελα να είμαι ο εγγονός του γιου μου.
Στο βιβλίο σας εκτός από την Έντα του Ίψεν, τη Μπλανς του Ουίλιαμς, τον Φάουστ του Γκαίτε, την Αλίκη του Κάρολ και τον Γιόζεφ του Κάφκα, αναβιώνετε και κάποιους δικούς σας ήρωες. Πώς τα πάτε μ’ αυτούς; Σας ενοχλούν, τους αγαπάτε, σας βασανίζουν;
Όχι, οι δικοί μου ήρωες, δε νομίζω να με ταλαιπωρούν πολύ, δεν με επισκέπτονται σε άλλα βιβλία, δεν έχω φτιάξει μία ομάδα ηρώων που κινείται από βιβλίο σε βιβλίο. Κάθε φορά που τελειώνω κάποιο κείμενο νομίζω ότι εγώ είμαι που τους φέρομαι άσχημα. Μήπως τους εγκαταλείπω δηλαδή, τους σβήνω από μέσα μου;
Λέτε κάπου "Δείτε τον άνθρωπο. Είναι σχεδιασμένος εντελώς λάθος", εννοώντας πως όταν οι άνθρωποι αρχίσουν επιτέλους να αποκτούν σοφία, πεθαίνουν. Εάν ήσασταν εσείς ο Νονός των ανθρώπων, πώς θα τους σχεδιάζατε; Σε τι θα τους βελτιώνατε;
Εγώ μπορώ να είμαι σχεδιαστής- Νονός μόνο φανταστικών προσώπων. Εκεί έχω τη δυνατότητα να κάνω ότι θέλω και να δημιουργήσω ό,τι με ιντριγκάρει για έναν χαρακτήρα. Επειδή κατά πάσα πιθανότητα (ποτέ δεν ξέρεις, όμως) δεν θα υπάρξει ποτέ ο σχεδιασμός ανθρώπου από άνθρωπο, στην κατάσταση που θα περιγράφαμε ως ανθρωπότητα έχουμε καταλήξει μέσα από εκρήξεις, παιχνίδια με την ύλη, δισεκατομμύρια αιώνων ενεργειακών αλληλεπιδράσεων. Σίγουρα μες στο DNA μας υπάρχει μια τεράστια δυνατότητα γνώσης κόσμου. Οπότε, και πάλι καλά να λέμε.
Στα βιβλία σας έχετε μιλήσει για πολλά πράγματα. Τι μένει; Ποιες είναι εκείνες οι ιδέες που σας ταλαιπωρούν ή σας γοητεύουν ακόμα, για ποια πράγματα θέλετε να μιλήσετε, και δεν το έχετε κάνει μέχρι τώρα;
Νομίζω ότι έχω μιλήσει για πολύ λίγα πράγματα και ότι μένουν αφάνταστα πολλά θέματα και καταστάσεις για να εμπνευστεί κανείς. Το σύμπαν δεν είναι μόνο πιο σύμπλοκο απ’ ότι φανταζόμαστε, αλλά και πιο σύμπλοκο ό,τι μπορούμε να φανταστούμε. Ήδη σε ένα επόμενο βιβλίο μπαίνω σε έναν τρόπο γραφής πολύ πρωτόγνωρο για μένα, διαφορετικό.
Πιστεύετε πως ένας λογοτέχνης πρέπει να παίρνει δημοσίως θέση στα κακώς κείμενα της εποχής του, όπως τα εννοεί εκείνος, και να έρχεται σε σύγκρουση με τους ισχυρούς, όταν αυτοί ευθύνονται για τα δεινά της κοινωνίας; Ή θα έπρεπε να τηρεί αυστηρή πολιτική ουδετερότητα;
Ούτε το ένα ούτε το άλλο. Ένας καλλιτέχνης είναι όπως όλοι οι άνθρωποι - αν θέλει να εκτεθεί, καλώς, αν δεν θέλει, δικαίωμά του. Ο καλλιτέχνης την πολιτική και κοινωνική του θέση την έχει πάρει ήδη με το έργο του - από και πέρα είναι εντελώς αδιάφορο το τι κάνει αφού έχει γράψει και την τελευταία σελίδα, ή αφού και ο φωτιστής κλείσει τα φώτα της πλατείας. Ό,τι κάνει και ο κάθε πολίτης της χώρας.
Τι φοβάστε, τι ελπίζετε, τι σας δίνει χαρά και τι σας θλίβει περισσότερο απ’ όλα;
Φοβάμαι μόνο θέματα υγείας, (κι αυτά με… υγιή τρόπο) ελπίζω να ζήσω όσα περισσότερα χρόνια μπορώ για να χαρώ το γιο μου, που μαζί με τη γυναίκα μου δίνουν τεράστια ευφορία. Με θλίβει η κατάσταση του σημερινού ανθρώπου.
