Γιατί η «Πονηρή αλεπουδίτσα» είναι μία από τις απολαυστικότερες όπερες του παγκόσμιου ρεπερτορίου

Η «Πονηρή αλεπουδίτσα» του Γιάνατσεκ παρουσιάζεται για πρώτη φορά από την Εθνική Λυρική Σκηνή και για έξι παραστάσεις (28-29/3, 1 και 3-5/4) στο Θέατρο Ολύμπια. Ο Ευτύχης Δ. Χωριατάκης γράφει για μία από τις απολαυστικότερες όπερες του παγκόσμιου ρεπερτορίου.

Οι λάτρεις της όπερας­ γνωρίζουν τη δύναμη των έργων του Λέος Γιάνατσεκ, του Τσέχου σπουδαίου συνθέτη με την ιδιαίτερα πρωτότυπη μουσική γλώσσα. Όπερες όπως η «Γενούφα», η «Κάτια Καμπάνοβα», η «Υπόθεση Μακρόπουλου» ή ακόμη το «Από το σπίτι των νεκρών» ανεβαίνουν συχνά στα μεγαλύτερα λυρικά θέατρα του κόσμου. Η «Πονηρή αλεπουδίτσα» είναι το πρώτο έργο του που προστίθεται στο δραματολόγιο της Εθνικής Λυρικής Σκηνής και παρουσιάζεται στη θρυλική παραγωγή του Ντέιβιντ Πάουντνι για την Εθνική Όπερα της Ουαλίας και την Όπερα της Σκοτίας.

Το γεγονός είναι σημαντικό, τόσο γιατί σηματοδοτεί το αναγκαίο άνοιγμα στο πλουσιότατο σλαβικό ρεπερτόριο αλλά και σε αυτό του 20ού αιώνα όσο και γιατί επαναφέρει στο προσκήνιο την πολύτιμη –σε ό,τι αφορά τις λιγότερο γνωστές όπερες– ανάγκη συνεργασιών με σκηνές του εξωτερικού.

Αφηγούμενη την τρυφερή ιστορία μιας άτακτης αλεπούς, καθώς αυτή μεγαλώνει, ερωτεύεται, κάνει οικογένεια και τελικά πεθαίνει, η όπερα απευθύνεται εξίσου σε μικρούς και μεγάλους. Με όχημα τη σχέση του ανθρώπου με τα ζώα, θίγονται με απλό τρόπο το θαύμα της ζωής, πανανθρώπινες αξίες και ­διαχρονικά ιδεώδη. Πρόκειται ουσιαστικά για έναν ύμνο στον κύκλο της ζωής, δοσμένο με τρυφερότητα, χιούμορ και πραγματισμό, ένα αλληγορικό έργο με ονειρική μουσική, το οποίο ο Γιάνατσεκ συνέθεσε στο τέλος της δημιουργικής του πορείας. Η βραβευμένη παραγωγή του Πάουντνι, την αθηναϊκή αναβίωση της οποίας υπογράφει η Ελέιν Τάιερ Χολ, είναι πολύχρωμη, ζωηρή και με υπέροχη αίσθηση του χιούμορ. Τα εντυπωσιακά σκηνικά και κοστούμια μας μεταφέρουν σε ένα παραμυθένιο δάσος, όπου συναντάμε πολύχρωμες κάμπιες με ακορντεόν, κουνούπια με προβοσκίδα και καλοσυνάτες αλεπούδες. Επί σκηνής παρελαύνουν και τραγουδούν ακόμη κότες, σκύλοι, ­τρυποκάρυδοι, ασβοί, κίσσες και κουκουβάγιες!

Όπως επισημαίνει σε σημείωμά του ο Βρετανός εκλεκτός σκηνοθέτης­: «Ο Γιάνατσεκ υπήρξε εμπνευσμένος δραματουργός και η “Αλεπουδίτσα” είναι πιθανότατα το λαμπρότερο παράδειγμα σύνθετης δραματουργίας στην όπερα του 20ού αιώνα, το οποίο του επιτρέπει να συμπιέσει έναν πραγματικά βαθύ στοχασμό της σχέσης του ανθρώπου με τη φύση, τον κύκλο της ζωής και την απειλή θανάτου σε 90 λεπτά δράσης, ταλέντου και χιούμορ... Το χιούμορ είναι εμφανές, καταρχάς επειδή το έργο έχει ως αφετηρία μια σειρά κωμικών σχεδίων εφημερίδας και ο ίδιος τη συμπληρώνει θαυμάσια με τη μουσική του».

Θα ήταν, πάντως, εξαιρετικά απλουστευτικό αν περιοριζόταν κάποιος στο πρώτο επίπεδο ανάγνωσης του έργου και στην ευχάριστη/αισιόδοξη πλευρά του. Γραμμένη την ίδια πενταετία με την ανατρεπτική «Λούλου» του Μπεργκ, η «Αλεπουδίτσα» δεν στερείται πολιτικών και κοινωνιολογικών αναφορών. Και οι δύο όπερες περιγράφουν την ασυναίσθητη έκφραση του αντρικού φόβου απέναντι στο τότε αναδυόμενο ρεύμα της γυναικείας χειραφέτησης. Τα «ελεύθερα» ζώα παρουσιάζονται ικανά να εκφράσουν ανοιχτά και με ενθουσιασμό τη σεξουαλικότητά τους, ενώ οι άντρες και τα «εξημερωμένα» ζώα έχουν αναστολές, βασανίζονται κι αισθάνονται καταπίεση.

Ως ένα διαφορετικό­ δείγμα «γυναίκας-αρπακτικό», η αλεπουδίτσα εκφράζεται μέσα από έναν απλό, αμοραλιστικό υπολογισμό ενστικτωδών αναγκών κι επιθυμιών, οι οποίες συνιστούν σατιρική κριτική της κοινωνίας της εποχής. Η μαγική μουσική την οποία συνέθεσε ο Γιάνατσεκ αντλεί στοιχεία από την παράδοση της πατρίδας του, είναι έντονα λυρική και ατμοσφαιρική και στηρίζεται στην εγγενή μουσικότητα της τσεχικής γλώσσας. Ο συνθέτης εκμεταλλεύεται κάθε δυνατότητα μουσικο-θεατρικής έκφρασης: διάλογος, στροφικό τραγούδι, χορός, χορωδιακή γραφή, μουσικά εφέ εκτός σκηνής, ορχηστρικά ιντερλούδια...

Κάθε διαφορετική τεχνική αναπτύσσεται με απολύτως αλάνθαστη εστίαση στην αφήγηση του δράματος, συμβάλλοντας στη δημιουργία ενός ιδιότυπου και άκρως προσωπικού «συνολικού έργου τέχνης». Τούτο υπενθυμίζει­, εξάλλου, και η ανάγκη σύμπραξης επί σκηνής όλων των δυνάμεων της Εθνικής Λυρικής Σκηνής. Μονωδοί­, ορχήστρα, χορωδία, παιδική χορωδία και σπουδαστές της σχολής χορού θα τεθούν υπό την καθοδήγηση δύο διακεκριμένων –και ειδικευμένων στον Γιάνατσεκ– αρχιμουσικών, του Γιάροσλαβ Κίσλινκ και του Οντρέι Όλος. Η διπλή διανομή της παραγωγής, η οποία παρουσιάζεται στα τσέχικα με ελληνικούς υπέρτιτλους, παρέχει τέλος την ευκαιρία αξιοποίησης πάνω από 30 καταξιωμένων και νεότερων μονωδών, σχεδόν αποκλειστικά Ελλήνων.

Οι κυριότεροι ρόλοι είναι αυτοί της αλεπούς (στον οποίο εναλλάσσονται οι υψίφωνοι Μίνα Πολυχρόνου και Τζίνα Φωτεινοπούλου), του δασοφύλακα (τον οποίο αποδίδουν εναλλάξ οι βαρύτονοι Ράνταλ Τζέικομπς και Πέτρος Σαλάτας), της αρσενικής αλεπούς (που ερμηνεύουν οι υψίφωνοι Έλενα Κελεσίδη και Τζίνα Πούλου), του πραματευτή Χάραστα (τον οποίο αποδίδουν οι βαρύτονοι Χάρης Ανδριανός και Άκης Λαλούσης) και του εφημέριου (στο ρόλο του οποίου εμφανίζονται οι βαθύφωνοι Πέτρος Μαγουλάς και Δημήτρης Κασιούμης).