Γιώργος Κουμεντάκης: «Η Φραγκογιαννού θα μπορούσε να ζει σε μια γειτονιά της Αθήνας»

Το σωστό καλλιτεχνικό γεγονός στη σωστή στιγμή. Έτσι το βλέπει ο Γιώργος Κουμεντάκης, που μιλάει στον Γιώργο Χαρωνίτη για την όπερά του «Η φόνισσα», βασισμένη στο ομώνυμο αφήγημα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, μια παραγγελία της Εθνικής Λυρικής Σκηνής, που ανεβαίνει σε πρώτη παρουσίαση στο Μέγαρο Μουσικής μόνο για τέσσερις παραστάσεις (19, 21, 23, 26/11).

Το 2011 η ΕΛΣ ανέθεσε τη σύνθεση μιας νέας όπερας στον Γιώργο Κουμεντάκη, έναν από τους πιο σημαντικούς μας συνθέτες με ιδιαίτερη και προσωπική μουσική ταυτότητα και καλλιτεχνικό στίγμα. Κι εκείνος, βασισμένος στο μεγάλο αυτό έργο του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη μορφοποιημένο σε ποιητικό κείμενο/λιμπρέτο του Γιάννη Σβώλου, μας παραδίδει τώρα τη «Φόνισσα» και μας μιλάει γι’ αυτήν.

Ποια στοιχεία σάς οδήγησαν στη σύνθεση της «Φόνισσας»;
Αντιμετωπίζω το κείμενο του Παπαδιαμάντη σαν να έχει τη μορφή και τη δομή ενός μουσικού έργου. Υπάρχουν μέσα του παράλληλα­ σύμπαντα και παράλληλες έννοιες στη δυναμική των νοημάτων. Έχει τέτοια υπεροχή ο λόγος του, που γίνεται ποιητικός, και αυτό του δίνει επιπλέον μία δυνατότητα να μελοποιηθεί. Και η μουσική έχει τη δύναμη να υπερβεί ακόμη και τον ίδιο το λόγο, φτάνοντας πολύ πιο βαθιά στον ψυχισμό.

Πιστεύω επίσης ότι ο ρόλος της Φραγκογιαννούς τα έχει όλα: είναι μια προσωπικότητα που από όπου κι αν την πιάσεις ξεγλιστρά και σου δείχνει έναν άλλο εαυτό – συνεχώς προκύπτουν εκπλήξεις και από τη μουσική και από τον τρόπο με τον οποίο εμφανίζεται ο ρόλος επί σκηνής. Για μεγάλο­ διάστημα υπήρχε μέσα μου ως μουσική ιδέα η «Φόνισσα» και από μια στιγμή και ύστερα άρχισε να προσωποποιείται. Τώρα έχει αποκτήσει σάρκα και οστά στο πρόσωπο των δύο πρωταγωνιστριών, της Ειρήνης Τσιρακίδου και της Τζούλιας Σουγλάκου, οι οποίες εναλλάσσονται στο ρόλο της ηρωίδας που προσπαθεί να «οργανώσει» με ­πολύ σκληρό τρόπο το χάος της κοινωνίας και του νου της.

Ακολουθήσατε μια προσέγγιση που έχει να κάνει με τη σύγχρονη μουσική;
Το «σύγχρονο» στις μέρες μας είναι μια έως και παρεξηγημένη έννοια – τουλάχιστον σε σχέση με αυτό που αποκαλούμε «σύγχρονη­ μουσική». Η «Φόνισσα» έχει μια σύγχρονη παράμετρο: θα μπορούσε να είναι ένα πρόσωπο που ζει σήμερα, δίπλα μας, σε κάποια­ γειτονιά της Αθήνας. Μουσικά­ ­μιλώντας, αυτό που έχει μείνει ως κατάλοιπο της αβανγκάρντ δεν υπάρχει σε αυτήν την όπερα­, και γενικά στη μουσική μου, καθώς δεν με ενδιαφέρει πια. Η αβανγκάρντ είχε ένα συγκεκριμένο λόγο ύπαρξης, έθετε προβληματισμούς και ποσοστώσεις δυσκολιών στη σύνθεση ώστε να λειτουργεί και το μυαλό μαζί με την ψυχή. Όμως υπάρχουν πολλοί άλλοι τρόποι για να το κάνεις αυτό σήμερα χωρίς να αποξενώνεις τον ακροατή. Στη σύνθεση βγαίνει μια προσωπική γλώσσα, που όμως δίνει την αίσθηση της οικειότητας. Από την αρχή ο ακροατής πάλλεται μαζί με τη μουσική, «ξεχνιέται» μέσα της και μπορεί να βυθιστεί σε αυτούς τους κόσμους, αρκεί να είναι ανοιχτή η ψυχή του. Δεν χρειάζεται κάτι άλλο.

Υποθέτω ότι αντλήσατε και από τις πηγές της παραδοσιακής μας μουσικής.
Η ελληνική παράδοση υπήρχε πάντα στη μουσική μου, ακόμη και όταν ήταν… καταπιεσμένη στο πίσω μέρος του μυαλού μου. Την τελευταία δεκαετία όμως την προσέγγισα συνειδητά μέσα από περίπου είκοσι έργα που με βοήθησαν –σαν ασκήσεις– να φτάσω σε αυτήν την όπερα. Ο τρόπος με τον οποίο χειρίζομαι και προσεγγίζω την παράδοση δεν είναι κάτι που υπήρχε και το αντέγραψα. Προέκυψε από την προσωπική μου έρευνα και χρειάστηκε κάποια χρόνια για να κατασταλάξει. Είναι ο τρόπος οποιουδήποτε ανώνυμου δημιουργού των προηγούμενων αιώνων. Και οι ποιότητες αυτού του τρόπου γραφής προσεγγίζουν περισσότερο το αυθεντικό απ’ ό,τι αν έπαιρνα «ατόφιο» κάτι παραδοσιακό. Τότε θα έβγαινε φολκλόρ! Μόνο προς το τέλος του έργου έχω χρησιμοποιήσει κάτι από τα «Νεκρά­ παιδιά» του Μάλερ, που ως τίτλος και μόνο προσεγγίζει την υπόθεση της «Φόνισσας».

Καθώς ολοκληρώνονται οι πρόβες για την παρουσίαση της «Φόνισσας», βγαίνει αυτό που φανταζόσασταν;
Είναι ακριβώς όπως το φανταζόμουν! Δεν υπάρχουν διορθώσεις και αποκλίσεις από αυτό που έγραψα. Είναι μια πολυσύνθετα οργανωμένη όπερα κι έχει γίνει πολύ καλή δουλειά στα επιμέρους. Η σχέση με τον Βασίλη Χριστόπουλο, ο οποίος διευθύνει την ορχήστρα της ΕΛΣ, είναι καταπληκτική και υπάρχει πολύ μεγάλη αγάπη από τους μουσικούς για το έργο. Aυτό δεν είναι αυτονόητο, ούτε εξυπακούεται πάντα. Και ο σκηνοθέτης Αλέξανδρος Ευκλείδης έχει βρει έναν πολύ ιδιαίτερο τρόπο να το πλησιάσει: μέσα από το χώρο του εφιάλτη που κυριαρχεί στο μυαλό της Φραγκο­γιαννούς. Ό,τι φανταζόμουν ήταν λιγότερο από αυτό που βγαίνει στη σκηνή. Φαίνεται πως ήταν το σωστό ραντεβού τη σωστή στιγμή!