Σε μία από τις πιο δύσκολες περιόδους της σύγχρονης Ιστορίας της χώρας, ο ελληνικός κινηματογράφος αρνείται να παραιτηθεί και να μιζεριάσει. Εμείς κοιτάζουμε πίσω από τις επιτυχίες του, βρίσκοντας τις αιτίες της πρόσφατης ακμής του, εξερευνώντας τη σημασία του «weird wave of Greek cinema», μιλώντας για το «Miss Violence» του Αλέξανδρου Αβρανά, το οποίο προβάλλεται αυτήν την εβδομάδα στις αίθουσες, και σημειώνοντας τα μελλοντικά δυνατά χαρτιά της εγχώριας παραγωγής.
H ιστορία του ελληνικού σινεμά είναι γεμάτη συμπτώσεις και γλυκόπικρες ειρωνείες. Το 2008 νικητές των τελευταίων Κρατικών Βραβείων Ποιότητας που δόθηκαν ποτέ ήταν οι ταινίες «Σκλάβοι στα Δεσμά τους» του Τώνη Λυκουρέση και «Without» του Αλέξανδρου Αβρανά, ξεσηκώνοντας θύελλα αντιδράσεων στον κινηματογραφικό κόσμο, η οποία οδήγησε στη δημιουργία της κίνησης Κινηματογραφιστές στην Ομίχλη, στο μαζικό μποϊκοτάζ των Ελλήνων δημιουργών στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης το 2009, στην οριστική κατάργηση των αμφιλεγόμενων κρατικών διακρίσεων και στην ψήφιση ενός κινηματογραφικού νόμου που δεν εφαρμόστηκε ποτέ. Σήμερα, ύστερα από μόλις πέντε χρόνια, ο Τώνης Λυκουρέσης είναι ο νέος πρόεδρος του Ελληνικού Κέντρου Κινηματογράφου και ο Αλέξανδρος Αβρανάς επιστρέφει στο προσκήνιο ως θριαμβευτής του πρόσφατου Φεστιβάλ Βενετίας.
Πέρα από τα όποια παιχνίδια της τύχης (;), πάντως, οι ελληνικές ταινίες συνεχίζουν να παλεύουν για άλλη μία χρονιά με την κρατική υποχρηματοδότηση, ενώ οι μεγάλες φεστιβαλικές διακρίσεις ακυρώνουν πανηγυρικά λαϊκίστικους αφορισμούς κι εκφράσεις πολιτισμικού ωχαδερφισμού του τύπου: «Έλα μωρέ, τι το χρειαζόμαστε το σινεμά μέσα στην κρίση;» Σε μια ιστορική συγκυρία που οι πάντες καλούνται να σταθούν στο ύψος των περιστάσεων ο ελληνικός κινηματογράφος το κάνει και με το παραπάνω, αποτελώντας το σημαντικότερο πολιτιστικό πρεσβευτή μας και δημιουργώντας ένα αναγνωρίσιμο κι αισθητικά πρωτοπόρο ρεύμα, αυτό που είναι γνωστότερο στο εξωτερικό ως «weird wave of Greek cinema» χάρη στον… νονό του Στιβ Ρόουζ του βρετανικού «Guardian».
Ελληνικό σινεμά από σαράντα κύματα
Από πού προέκυψε όμως αυτό το νέο κύμα που σαρώνει τις φεστιβαλικές διακρίσεις; Για να πάρουμε τα πράγματα από την αρχή, η ιστορία του σύγχρονου ελληνικού σινεμά –που ξεκινά χοντρικά με τη Μεταπολίτευση– είναι γεμάτη επιτυχίες, ίντριγκες κι ενδοκινηματογραφικές έριδες. Βέβαια, αυτό είναι φυσικό αν αναλογιστεί κάποιος ότι η ελληνική αγορά είναι μικρή κι εμπορικά περιορισμένη, ενώ την ίδια στιγμή το σινεμά αποτελεί… πανάκριβο σπορ. Ο ελληνικός κινηματογράφος βγαίνει από το γύψο της Δικτατορίας με φοβερή ορμή και δυναμική και μια ιδιότυπη νουβέλ βαγκ, ο περιβόητος ΝΕΚ, γεννιέται, με τον Θόδωρο Αγγελόπουλο να είναι ο σπουδαιότερος πρεσβευτής της. Βέβαια, η υπερπολιτικοποίηση οδηγεί το μεταπολιτευτικό σινεμά στη σταδιακή παρακμή του και τον ελληνικό κινηματογράφο εν γένει στην πλήρη απαξίωσή του. Στις αρχές των ’90s το «Απ’ το Χιόνι» (1993) του Σωτήρη Γκορίτσα και το «Τέλος Εποχής» (1994) του Αντώνη Κόκκινου έβγαλαν το ελληνικό σινεμά από ένα φαύλο κύκλο εσωστρέφειας, ενώ το «Απ’ την Άκρη της Πόλης» του Κωνσταντίνου Γιάνναρη (1998) και αργότερα το «Σπιρτόκουτο» (2002) του Γιάννη Οικονομίδη σηματοδότησαν τη νέα κοινωνικά αιχμηρή κι αισθητικά επίκαιρη εποχή για το ελληνικό αρτ σινεμά. Την ίδια στιγμή ο εμπορικός κινηματογράφος, διαπιστώνοντας ότι εισιτήρια κόβουν αποκλειστικά οι κωμωδίες τύπου «Safe Sex» (1999) αλλά και δράματα που συνδέονται με τον έναν ή τον άλλον τρόπο με την Ιστορία της χώρας, όπως η «Πολίτικη Κουζίνα» (2003), οι «Νύφες» (2004) και το «El Greco» (2007), οδηγείται σε μια αδιάφορη και προβλέψιμη θεματική μονομέρεια.
Το 2009 είναι η χρονιά που αλλάζει την πορεία του ελληνικού σινεμά. Οι ραγδαίες εξελίξεις στον κινηματογραφικό χώρο δημιουργούν το ελπιδοφόρο κίνημα των Κινηματογραφιστών στην Ομίχλη, την πρώτη οργανωμένη απόπειρα ενεργών δημιουργών να θέσουν δημοκρατικούς και αξιοκρατικούς κανόνες στο διαβρωμένο σύστημα της εγχώριας παραγωγής. Από εκεί προέκυψε και η Ελληνική Ακαδημία Κινηματογράφου, η οποία ξεκίνησε με φοβερή διάθεση το 2010, αλλά σήμερα βρίσκεται αντιμέτωπη με σημαντικές δυσκολίες, όπως η αποδυναμωμένη λόγω κρίσης εσωτερική αγορά, η εκούσια και ακούσια αδρανοποίηση μελών της, η μη εφαρμογή του νέου κινηματογραφικού νόμου αλλά και η πρόσφατη επιστροφή και ανάδειξη της Εταιρείας Ελλήνων Σκηνοθετών σε επίσημο –και μόνο;– συνομιλητή του κινηματογραφικού χώρου με το κράτος. Πέρα από τις εσωτερικές εξελίξεις που πυροδοτήθηκαν για το ελληνικό σινεμά, την ίδια χρονιά, το 2009, ο «Κυνόδοντας» του Γιώργου Λάνθιμου χτυπά σαν κεραυνός εν αιθρία τους θεατές του Φεστιβάλ Κανών. Η αποδραματοποίηση, το μαύρο χιούμορ, η ωμή βία, το ρετρό άρωμα και η διάχυτη μη ελληνικότητα αποτελούν την αυθεντική αισθητική πρόταση του «Κυνόδοντα», ο οποίος φτάνει μέχρι την πεντάδα των ξενόγλωσσων Όσκαρ, αποτελώντας παράλληλα το άτυπο ξεκίνημα του «weird wave of Greek cinema».
Ο όρος, αμφιλεγόμενος και γενικευτικός, δεν θα γίνει αποδεκτός από τους Έλληνες δημιουργούς. Ωστόσο, το «Attenberg» της Αθηνάς-Ραχήλ Τσαγγάρη, το «L» του Μπάμπη Μακρίδη, το «Luton» του Μιχάλη Κωνσταντάτου και το ηλεκτρισμένο «Miss Violence» του Αλέξανδρου Αβρανά, ανεξαρτήτως κινηματογραφικής αξίας, έχουν αρκετά κοινά δημιουργικά στοιχεία.
Επιδοκιμάστε τα βραβεία απ’ όπου κι αν προέρχονται
Η συμμετοχή του «Miss Violence» στο Διαγωνιστικό Τμήμα του Φεστιβάλ Βενετίας μετατράπηκε σε θρίαμβο όταν το φιλμ έφυγε από τη Μόστρα με τα βραβεία σκηνοθεσίας και αντρικού ρόλου… Το ιδιότυπο οικογενειακό δράμα, που κυκλοφορεί αυτήν την εβδομάδα στις αθηναϊκές αίθουσες, είναι μια τολμηρή ματιά πάνω στην «αγία» ελληνική οικογένεια. Ο πάτερ φαμίλιας είναι αυτός που θέτει τους όρους κι επιβάλλει την ομερτά έξω από τους τέσσερις τοίχους του διαμερίσματος. Μετά την αυτοκτονία της 11χρονης Αγγελικής ανήμερα των γενεθλίων της, η εσωτερική οικογενειακή πίεση γίνεται ασφυκτική.
Με εξαιρετικό καδράρισμα κι έξοχες αποδραματοποιημένες ερμηνείες που στήνουν μια μελαγχολική χορογραφία, ο Αλέξανδρος Αβρανάς χτυπάει στη ρίζα τους τις εξουσιαστικές νόρμες και τη δήθεν κοινωνική πρόνοια του κράτους. Στο μεγαλύτερο μέρος της ταινίας φτιάχνει μια υπνωτιστική/μυστηριώδη ατμόσφαιρα: μια άγνωστη απειλή πλανάται σαν φάντασμα στο σπίτι οδηγώντας την ιστορία σε ένα σκληρό φινάλε που θυμίζει «κάθαρση» (νεο)ελληνικής τραγωδίας. Μια βουτιά στον ωμό ρεαλισμό που αξίζει να ζήσετε. Ενός καλού μύρια έπονται…
Βέβαια, μπορεί το «Miss Violence» να αποτελεί το λαμπρότερο πρεσβευτή του ελληνικού σινεμά αυτήν τη χρονιά, αλλά δεν είναι το μόνο. Η «Αιώνια Επιστροφή του Αντώνη Παρασκευή» της Ελίνας Ψύκου, μια διεισδυτική όσο και αλληγορική ματιά πάνω στην παρακμή του ελληνικού lifestyle, έφτασε μέχρι το Φόρουμ του περασμένου Φεστιβάλ Βερολίνου, ενώ αυτήν τη στιγμή βρίσκεται στο Διαγωνιστικό του Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης. Ανταγωνιστής του στη συμπρωτεύουσα είναι το «Wild Duck» του Γιάννη Σακαρίδη, που χρησιμοποιεί τη φόρμα του κοινωνικού σινεμά για να αφηγηθεί μια σκληρή ιστορία από την Ελλάδα της κρίσης κι έχει ταξιδέψει μέχρι στιγμής σε Τορόντο, Σικάγο, Μπουσάν και Σάο Πάολο. Στις φετινές επιτυχίες προσθέστε επίσης το «September» της Πέννυς Παναγιωτοπούλου, που βρέθηκε στο Κάρλοβι Βάρι, το «Luton» του Μιχάλη Κωνσταντάτου, που ταξίδεψε στο Σαν Σεμπαστιάν, το ντοκιμαντέρ με στοιχεία μυθοπλασίας «Στο Λύκο» των Χριστίνα Κουτσοσπύρου και Άραν Χιουζ, που έκανε πρεμιέρα στο βερολινέζικο Φόρουμ, αλλά και το «Runaway Day» του Δημήτρη Μπαβέλλα, που προβλήθηκε το περασμένο σαββατοκύριακο στο Φεστιβάλ της Βιένης.
Ακόμη, αυτήν την εβδομάδα κυκλοφορεί στις αίθουσες η «10η Μέρα» του Βασίλη Μαζωμένου, που φλερτάρει επιτυχημένα με το ντοκιμαντέρ, την επόμενη εβδομάδα έρχεται ο «Εχθρός μου» του Γιώργου Τσεμπερόπουλου, ένα στρωτό κοινωνικό δράμα που εστιάζει στις αντιφάσεις της ελληνικής κοινωνίας, ενώ το φιλόδοξο φιλμ εποχής «Μικρά Αγγλία» του Παντελή Βούλγαρη είναι σίγουρα το μεγαλύτερο εμπορικό και κινηματογραφικό στοίχημα της σεζόν. επιπλέον, ο Γιάννης Οικονομίδης επιστρέφει το 2014 με το «Μικρό Ψάρι», ένα ρεαλιστικό δράμα που κινείται –πού άλλού;– στο περιθώριο της ελληνικής κοινωνίας. Το ελληνικό σινεμά βρίσκεται σε δημιουργικό αναβρασμό, λοιπόν, προσπαθώντας να αναπνεύσει σε μια πνιγηρή οικονομικοκοινωνική περίοδο. Το μόνο που απομένει είναι η πολιτεία και οι θεατές να το εμπιστευτούν προσφέροντάς του πολύτιμο οξυγόνο.
