Στη νέα του έκθεση στην γκαλερί a.antonopoulou.art (από 27/11) ο γνωστός καλλιτέχνης μελετά τις κοινωνικοπολιτικές διαστάσεις της γλώσσας κοιτάζοντας έναν... αιώνα πίσω, στην πρώτη δίκη για το γλωσσικό ζήτημα. Συζητώντας με την Ιωάννα Γκομούζα κατέθεσε σκέψεις για το τότε και το τώρα.
Η νέα σου δουλειά αντλεί το «σενάριό» της από το Δημοτικό Παρθεναγωγείο που λειτούργησε στον Βόλο στις αρχές του 20ού αιώνα. Τι ήταν αυτό και ποια η συμβολή του στην ελληνική παιδεία;
To Παρθεναγωγείο ξεκίνησε το 1908 με πρωτοβουλία φωτισμένων ανθρώπων και αποτελεί μία από τις πρώτες μεταρρυθμιστικές προσπάθειες της παιδείας. Διευθυντής ανέλαβε ο 28χρονος Αλ. Δελμούζος. Οι μαθήτριες μπορούσαν να παίρνουν ανώτερη μόρφωση, αλλά ταυτόχρονα εκπαιδεύονταν στην κηπουρική, στις πρώτες βοήθειες κ.ά. Δεν είχαν βιβλία, κρατούσαν σημειώσεις στις παραδόσεις, δεν έκαναν προσευχή, ενώ το μεγαλύτερο μέρος της διδασκαλίας γινόταν στο ύπαιθρο. Το πιο σκανδαλιστικό όμως ήταν ότι διδάσκονταν στη δημοτική. Ένας λαϊκιστής αρθρογράφος της εφημερίδας «Ημερήσιος Κήρυξ» σε συνεργασία με την εκκλησία ξεσήκωσαν μερίδα κατοίκων του Βόλου κι έτσι η λειτουργία του παρθεναγωγείου σταμάτησε έπειτα από 3 χρόνια.
Γιατί αποφάσισες να καταπιαστείς με αυτήν την ιστορία;
Το πώς μιλάμε έχει να κάνει με το πώς αντιλαμβανόμαστε. Ο Δελμούζος έλεγε στις κοπέλες να μιλούν και να γράφουν όπως σκέφτονται, πράγμα καθόλου εύκολο τότε. Οι σύγχρονες γλωσσολογικές θεωρίες λένε ότι αλλάζοντας τον τρόπο που μιλάς αλλάζεις και τον τρόπο με τον οποίο σκέφτεσαι τα πράγματα. Σήμερα μπορεί η διγλωσσία ανάμεσα στην καθαρεύουσα και τη δημοτική να έχει τελειώσει, έχει αφήσει όμως κουσούρια. Το πρόβλημα της διγλωσσίας το συναντάς και στην πολιτική –που άλλα θέλει να κάνει και άλλα λέει ότι θέλει να κάνει–, και στις διαπροσωπικές μας σχέσεις. Είναι ένα πρόβλημα παλιό, από την αρχαιότητα ακόμη, με τη λεγόμενη αττική διάλεκτο που δεν τη μιλούσαν όλοι.
Ο τίτλος της έκθεσης «Γιατί ποτέ δεν μπορούμε να μιλήσουμε σοβαρά» σε τι παραπέμπει;
Το ότι στην ουσία ποτέ δεν μιλάμε σοβαρά είναι μια γενικότερη ιδέα που μου φαίνεται λυτρωτική. Αν δεις το δημόσιο λόγο, η σοβαρότητα λείπει. Στη δίκη που έγινε το 1914 στο Ναύπλιο για τα «Αθεϊκά» του Βόλου –η πρώτη για το γλωσσικό ζήτημα στην Ελλάδα– οι μάρτυρες προσπαθούν να ενοχοποιήσουν τους κατηγορούμενους στην καθαρεύουσα, την οποία δεν γνωρίζουν καλά, οπότε ο ηθικοπλαστικός λόγος που αναπτύσσεται είναι κωμικοτραγικός.
Τι μας λέει η γλώσσα για τις κοινωνίες που τη μιλούν;
Μέσα από τη γλώσσα, όπως και από το φαγητό ενός λαού, μπορείς να καταλάβεις πάρα πολλά. Το σημαντικό είναι ότι η σχέση αυτή είναι αλληλεπιδραστική: η μορφή μιας κοινωνίας επηρεάζει τη γλώσσα και το πώς εξελίσσεται η γλώσσα επηρεάζει τις κοινωνίες. Σήμερα ένα σύγχρονο γλωσσικό θέμα θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι τα greeklish, τα οποία δεν νομίζω ότι είναι τρομερό πρόβλημα. Μπορώ να καταλάβω γιατί πολλά παιδιά τα χρησιμοποιούν όταν η ελληνική είναι μια αναπαραστατικά παρακμασμένη γλώσσα.
Με τι μέσα κι έργα θα μας μιλήσεις στην έκθεση για τη γλώσσα;
Στη δίκη κατηγορούσαν τον Δελμούζο ότι δίδασκε την αθεΐα και ότι «η πατρίς είναι πόρνη». Αυτήν τη χαλκευμένη φράση την κεντάω άπειρες ώρες σε μια τεράστια μαύρη δαντέλα και αποτελεί το ένα έργο. Μια αντίστοιχου χρόνου δουλειά υπάρχει σε ένα τρισδιάτατο έργο-μνημείο για τη γλώσσα και τις μεταβολές της. Αυτή η εξαντλητική χειρωναξία μου δίνει το περιθώριο να σκεφτώ. Η προσωπική ελευθερία σχετίζεται με την εύρεση του προσωπικού χρόνου. Τα έργα αυτά συνδιαλέγονται με ένα βίντεο που στηρίζεται σε αποσπάσματα του κατηγορητηρίου, στα οποία οι μάρτυρες κατηγορίας –ελλείψει αποδεικτικών στοιχείων– αφήναν σεξουαλικού τύπου υπαινιγμούς, τρομερά γελοίους όπως ήταν αρθρωμένοι σε κακή καθαρεύουσα. Ζήτησα λοιπόν από φοιτήτριές μου στο τμήμα Αρχιτεκτονικής να προσπαθήσουν να θυμηθούν την εφηβεία τους και να αυτοσχεδιάσουν πάνω σε αυτά τα κείμενα.
Το παρθεναγωγείο έκλεισε το 1911, ενώ στις μέρες μας μετράμε αρκετές εκατοντάδες σχολεία λιγότερα λόγω των συγχωνεύσεων. Βλέπεις κάποια αντιστοιχία;
Ξεκίνησα να ασχολούμαι με το θέμα του παρθεναγωγείου κυρίως από τα πρακτικά της δίκης του Ναυπλίου – τη δεκαετία του ’80 συμμετείχα και σε μια προσπάθεια θεατρικοποίησής τους από τη Θεατρική Λέσχη Βόλου. Τώρα φαίνεται επίκαιρο περισσότερο για την εκπαιδευτική του διάσταση αφενός, διότι 100 χρόνια μετά ένα τέτοιο πρωτοποριακό πρόγραμμα δεν μπορεί να υπάρξει, και αφετέρου διότι οι «μεταρρυθμίσεις» που επιχειρούν αυτήν τη στιγμή στην εκπαίδευση είναι οπισθοδρομικές. Υπάρχει μια τρομερή προσπάθεια υποβάθμισης του ελληνικού πανεπιστημίου με σκοπό να επιτραπούν τα ιδιωτικά. Στη μέση εκπαίδευση, ενώ τα παιδιά γνωρίζουν ότι δεν έχουν κανένα μέλλον πέραν της ανεργίας, το κράτος τούς λέει ότι πρέπει να γίνουν ακόμη πιο εντατικές οι σπουδές τους, πράγμα σχιζοφρενικό. Η παιδεία αλληθωρίζει από την Α΄ Γυμνασίου προς το πανεπιστήμιο, δημιουργώντας τρομερό στρες στα παιδιά, και δεν τους μαθαίνει και τίποτε. Είναι σαν να χάνουν έξι χρόνια από τη ζωή τους – τα καλύτερα κιόλας.
