Βρεθήκαμε στην πρώτη παρουσίαση του concept της documenta 14 στο Κάσελ και μιλήσαμε με τον καλλιτεχνικό διευθυντή της Adam Szymczyk για την αιφνιδιαστική απόφασή του να μοιράσει την επόμενη έκθεση ισότιμα ανάμεσα στη γερμανική πόλη όπου οργανώνεται αδιαλείπτως κάθε πέντε χρόνια από το 1955 και την Αθήνα!
Σε μια χαλαρή, ζεστή εκδήλωση με τίτλο «documenta 14, Κάσελ: Μαθαίνοντας από την Αθήνα» που ξεκίνησε από το γεμάτο αμφιθέατρο της Σχολής Καλών του Κάσελ και συνεχίστηκε με σάντουιτς στο πάρκο και ποτά σε ένα λιλιπούτειο do-it-yourself artist run space στη γειτονιά (κάντε τη σύγκριση με το πώς θα ανακοινωνόταν στην Ελλάδα κάτι αντίστοιχο!) η είδηση που κυκλοφορούσε εδώ και κάποιο καιρό από στόμα σε στόμα στην Αθήνα επιβεβαιώθηκε και δημόσια.
Η επόμενη documenta (2017), ένας από τους δυο κορυφαίους εικαστικούς θεσμούς στον κόσμο μαζί με τη μπιενάλε της Βενετίας (η προηγούμενη έκθεση συγκέντρωσε σχεδόν ένα εκατομμύριο επισκέπτες), ταυτισμένη με την κατά τ’ άλλα αδιάφορη επαρχιακή πόλη του Κάσελ, απ’ όπου ξεκίνησε μεταπολεμικά θέλοντας να παρέμβει μέσω της καταπιεσμένης από το ναζιστικό καθεστώς σύγχρονης τέχνης στην κοινωνία, αποφασίζει για πρώτη φορά στην ιστορία της να μοιράσει την έκθεση ανάμεσα σε δύο πόλεις βασίζοντας το concept της στην Αθήνα.
Συνάντησα τον Adam Szymczyk το επόμενο πρωί στο γραφείο της διοργάνωσης με τα τηλέφωνα να χτυπούν διαρκώς και τους Γερμανούς δημοσιογράφους να ζητούν να μάθουν περισσότερα.
Είπατε χθες στην παρουσίαση ότι η μετακόμιση στην Αθήνα είναι αναγκαία για να ανακτήσει η έκθεση το χαρακτήρα του κατεπείγοντος που ενέπνευσε τη δημιουργία και της πρώτης έκθεσης το 1955. Όντως η τελευταία documenta δεν θα έλεγα ότι διέφερε ιδιαίτερα από τις ολοένα και περισσότερες μπιενάλε. Πώς θα το αλλάξετε αυτό;
Υπάρχουν δύο ερωτήσεις εδώ. Καταρχήν πώς μπορεί η Documenta να διαφοροποιηθεί από άλλες εκθέσεις τύπου μπιενάλε και πώς μια έκθεση μπορεί να ενσαρκώσει την ανάγκη για δράση. Για μένα η documenta σημαίνει να λάβεις δράση. Δεν είναι σενάριο για μια έκθεση, ούτε μια έκθεση που ακολουθεί ένα ήδη γραμμένο σενάριο, θέλει να αλλάξει τη φόρμουλα του πώς φτιάχνεται μια έκθεση.
Τον τελευταίο ένα σχεδόν χρόνο, από τότε που έγινε δεκτή η πρόταση μου, δούλεψα την αρχική ιδέα κάνοντάς την πιο πραγματοποιήσιμη περνώντας κάποιο χρόνο τόσο στην Αθήνα όσο και στο Κάσελ και στη Γερμανία γενικότερα.
Δημιουργήθηκε λοιπόν όλον αυτόν τον καιρό ένα δημόσιο μυστικό ως προς την ιδέα της έκθεσης, μια ελεγχόμενη φημολογία που δεν μπορούσε πλέον να κρατηθεί άλλο σε αυτό το επίπεδο. Θεώρησα λοιπόν ότι είχε έρθει η στιγμή για μια τελετουργική, συμβολική παράδοση της ιδέας στο κοινό.
Το σημαντικό είναι ότι η πρώτη φάση της τελετουργίας αυτής έγινε στην Αθήνα, ανεπίσημα, όχι κάτω από τα φώτα των προβολέων σε ένα... στάδιο, αλλά στη... σπηλιά ενός καφενείου. Οι παρόντες δεν ήταν οι «καλύτεροι» ή οι σωστοί, επιλέχθηκαν για πρακτικούς λόγους. Αυτό που ήθελα ήταν να διαρρεύσει η ιδέα μέσα ένα κύκλο ανθρώπων και αυτοί στη συνέχεια να μπορούν να περάσουν κάποιο χρόνο μαζί της, αντί για μια ανακοίνωση από τα ψηλά. Άλλωστε δεν με ενδιαφέρουν οι κανόνες της επικοινωνίας και των δημοσίων σχέσεων, προτιμώ την πιο άμεση επαφή. Πιστεύω ότι αυτό δούλεψε καλά.
Κάπως έτσι ήρθε η ώρα να μιλήσω στους ανθρώπους του Κάσελ που θα έπρεπε να ξέρουν πρώτα. Εδώ επικοινωνείται λοιπόν πιο κανονικά για πρώτη φορά.
Γιατί λοιπόν η Αθήνα και τι μπορούμε να μάθουμε από αυτήν;
Αν το ήξερα δεν θα ερχόμουν εκεί. Και δεν το λέω για να ξεγλιστρήσω από την ερώτηση. Η Αθήνα, η Ελλάδα, ο νότος δεν προσφέρουν μια έτοιμη συνταγή που θα νικήσει αυτή του βορρά, είναι όμως σίγουρο ότι ο βορράς παρά την υποτιθέμενη ανάπτυξη έχει κι αυτός παρά πολλά προβλήματα. Δεν εννοώ ότι υπάρχει ένας τρίτος δρόμος ή μια εναλλακτική, αλλά ο νότος μπορεί να μας προσφέρει έναν άλλο τρόπο να δούμε τα πράγματα.
Πηγαίνοντας στην Αθήνα και χτίζοντας κάτι εκεί νιώθω σαν να κερδίζω χρόνο και χώρο. Όχι με την έννοια της κατάκτησης ή της επέκτασης αλλά του να ξεκλέψεις χρόνο από το ρολόι, να δημιουργήσεις μικρότερα ρολόγια. Ακόμη κι αν από πρακτικής άποψης φαίνεται να υπάρχει διπλή δουλειά να γίνει εγώ δεν το βλέπω έτσι. Δημιουργώντας δυο ανεξάρτητες δομές αντί για μια και μεγάλη αποφεύγεις όλη αυτή η ανυπομονησία για ένα τεράστιο event, και την κατάθλιψη που ακολουθεί μετά το πέρας του. Είναι μια λιγότερο νευρωτική προσέγγιση. Πέρα από αυτό υπάρχει ιδιαίτερο περιεχόμενο αυτή τη στιγμή στην Αθήνα γι αυτό και η documenta ζητάει τη φιλοξενία της.
Δεν σας απασχολεί ο κίνδυνος της εξωτικής ματιάς, μέσα σε όλο αυτό το ενδιαφέρον που υπάρχει αυτή τη στιγμή για την Αθήνα διεθνώς λόγω της κρίσης;
Φυσικά και το σκέφτομαι, αλλά υπάρχουν δύο τρόποι να το δεις. Μπορείς όντως να δεις την Αθήνα σαν μια εικόνα της κρίσης και να κάθεσαι να σχολιάζεις, ή να γίνεις μέρος της, να πας στο κέντρο της κατάστασης και να δεις τι θα προκύψει. Εγώ σκοπεύω να κάνω το δεύτερο, με τα εργαλεία που έχω γι αυτό το project τουλάχιστον. Δεν έχω ένα συγκεκριμένο όραμα για το πως θα λειτουργήσει αυτό, αν θα είναι επιτυχημένο.
Δουλεύοντας εκεί διαφορετικοί άνθρωποι από το χώρο του πολιτισμού θα μπορέσουν να κάνουν μια χειρονομία προς την όλη κατάσταση με διάφορους τρόπους. Και κάποιες από αυτές τις χειρονομίες θα μπορέσουν να προσφέρουν κάτι στους Αθηναίους. Δεν παρέχουμε απαντήσεις. Είμαστε εκεί για να θέσουμε ερωτήσεις. Και κατά τη γνώμη μου κάποιες από τις ερωτήσεις που κάνουν οι ξένοι μπορεί να είναι πολύ ενδιαφέρουσες.
Η Ελλάδα έχει υπάρξει άλλωστε εξωτικό αντικείμενο πολλές φορές στην ιστορία της. Από κλασικός τόπος μέχρι σήμερα που αντιπροσωπεύει όλα όσα δεν πρέπει να κάνει μια ευρωπαϊκή χώρα.
Στην Αθήνα η κρίση επηρεάζει την κοινωνία σε πολλά επίπεδα προκαλώντας διαφορετικές επιπτώσεις, ειδικά ως προς τον τρόπο με τον οποίο συγκροτείται η κοινωνία ως ομάδα υποτιθέμενα ελεύθερων ατόμων. Διαταράσσεται το ποιοι είμαστε εμείς και οι άλλοι, τίθεται το ερώτημα του ποιοι έχουν το δικαίωμα να είναι πολίτες.
Αυτή η στιγμή που βιώνει η Αθήνα, δεν πρέπει να μείνει στην Αθήνα. Η κρίση δεν είναι ελληνική, δεν συμβαίνει στον Άρη, αλλά στην Ευρώπη, και μάλιστα στην πόλη απ’ όπου κατάγονται εκείνες οι ιδέες που υπήρξαν καθοριστικές ως προς την ίδρυση της Ευρώπης. Στην Πολωνία μετά το 1989 συνηθίζαμε να λέμε ότι η δημοκρατία μπορεί να μην είναι άριστη, αλλά δεν έχουμε και κάτι καλύτερο. Αυτή η ατελής κατάσταση της δημοκρατίας έχει ενδιαφέρον και η documenta στην Αθήνα θα συμμετέχει σε αυτή τη διαδικασία ζύμωσης μιας κοινωνίας που δεν είναι τέλεια.
Γνωρίζετε την τοπική εικαστική σκηνή; Ποια είναι η γνώμη σας;
Το πιο δύσκολο για μένα δεν είναι η πολιτιστική σκηνή, με την οποία είμαι αρκετά εξοικειωμένος, αλλά το να δω πώς δουλεύει η κοινωνία, ποιες είναι οι γραμμές της μάχης, να καταλάβω τους ανθρώπους, οι οποίοι είναι πολύ ρητοί ως προς τις ιδέες τους. Πρωτοήρθα στην Αθήνα στο πλαίσιο της έκθεσης Monument to Now του ΔΕΣΤΕ, αλλά ουσιαστικά άρχισα να την καταλαβαίνω περισσότερο όταν ξαναήρθα για τη 2η Μπιενάλε της Αθήνας «Heaven» και άρχισα να γνωρίζω κόσμο.
Έχει ενδιαφέρον που η σκηνή είναι πλουραλιστική, δεν την ορίζουν μόνο 10 άνθρωποι, ή ίσως και να μεγάλωσε η σκηνή όλα αυτά τα χρόνια και αυτός είναι ένας ακόμη λόγος που έχει νόημα να εμπλακείς. Σήμερα η Αθήνα είναι πολύ πιο δραστήρια και μέσω της καλλιτεχνικής δράσης ακούγονται πολύ περισσότερες φωνές και αυτό φυσικά αξίζει να το λάβεις υπόψη. Αντί απλώς να ψάχνεις για ωραίους χώρους για να φιλοξενήσεις μια έκθεση.
Μας ενδιαφέρει να βρούμε μια γλώσσα για να μιλήσουμε στους ανθρώπους εκεί και να φτιάξουμε κάτι που είναι μεγαλύτερο από την Αθήνα, μεγαλύτερο από την Ελλάδα και από την κρίση, ίσως κάτι ενδεικτικό της διεθνούς κατάστασης. Αυτή πιστεύω ότι πρέπει να είναι η φιλοδοξία της documenta 14 για να επιστρέψουμε πίσω στην πρώτη ερώτηση.
Οι μπιενάλε γίνονται με γρήγορο ρυθμό και προσφέρουν μια περιοδική διάγνωση της κατάστασης σε μια πόλη. Η documenta θα προσπαθήσει να προσεγγίσει την κατάσταση της τέχνης με ένα πιο διεθνές μάτι, να φέρει σε επαφή φωνές από πολλά και διαφορετικά μέρη και ως προς αυτό η επιλογή του χώρου είναι συμβολική, αφού θέλουμε να ακουστούν φωνές που δεν έρχονται μόνο από κεντρική Ευρώπη και τη βόρεια Αμερική.
Λέτε ότι θέλετε να αφήσετε κάτι πίσω στην Αθήνα μετά τη documenta. Πώς το εννοείτε;
Είναι δύσκολο να πεις τι θα είναι αυτό, αλλά με τον τρόπο που θα δουλέψουμε, με τις δομές και τη συνεργασία μας με τους τοπικούς θεσμούς, θέλουμε να μείνει κάτι μετά, αντί να βλάψουμε το χώρο στήνοντας και ξεστήνοντας κάτι. Αν καταφέρουμε να δώσουμε κάποια έμπνευση και δύναμη στους τοπικούς θεσμούς που χρηματοδοτούνται από το δημόσιο αλλά και τις νέες πρωτοβουλίες, να εμπνευστούμε κι εμείς φυσικά από αυτούς, και να μην υπάρχει στο τέλος τόση κατάθλιψη αυτό θα είναι κάτι.
Για να δούμε πώς θα είναι η Αθήνα σε τρία χρόνια…
Ίσως είμαι υπερβολικά αισιόδοξος αλλά πιστεύω ότι σε τρία χρόνια η Αθήνα θα είναι σίγουρα ένα μέρος που θα θέλεις να ζήσεις, να είσαι εκεί. Κάτι το οποίο έχει ήδη αρχίσει να είναι. Μου πήρε λίγο καιρό να την καταλάβω αλλά εν τω μεταξύ έχει γίνει σημείο αναφοράς και όχι μόνο ως φιγούρα της κρίσης αλλά ως ενδιαφέρον τόπος και σε πολιτιστικό επίπεδο. Το να έρθουν τόσοι ξένοι να δουλέψουν εκεί πιστεύω θα είναι ευκαιρία και γι αυτούς και για την Αθήνα.
