Γράφω βλέπω στην τηλεόραση τη σκηνή του Μυστικού Δείπνου από τον «Βασιλέα των Βασιλέων» τού Νίκολας Ρεγκ: δεν υπάρχει πιο πειστική αναπαράσταση, απ όσο μπορώ να διαπιστώσω ψάχνοντας Γραφές και Ιστορία. Η μουσική του έργου που χαϊδεύει τα αφτιά μου, με σπρώχνει σε μια κατάσταση μεταφυσικής γλύκας και χαλάρωσης. Αρκούν οι δραματικές ενορχηστρώσεις των βιολιών για να με αποσπάσουν από τα καθημερινά. Μαζί τους οι θερμές τρίλιες των κλαρινέτων δίνουν έναν τόνο ιστορικότητας, παρασύροντας το μυαλό σε ταξίδια μέσα στο χρόνο. Αυτές οι πασχαλινές κινηματογραφικές μουσικές αλλάζουν τη διάθεση μου επί το εσωτερικότερον. Τότε, αρχίζουν οι πάσης φύσεως αναζητήσεις. Με πνεύμα ανοιχτό, αλλά χωρίς υψηλούς τόνους και φωνασκίες με τάση εσώτερου προβληματισμού.
Είναι άραγε βλάσφημο να αναρωτηθούμε τι μαγειρεύτηκε για το τελευταίο δείπνο του Ιησού με τους μαθητές του; Ακόμη και οι πιο απόλυτοι οπαδοί της χριστιανικής πίστης θα βρουν την απάντηση στα Ευαγγέλια. «Πού θέλεις απελθόντες ετοιμάσω μεν ίνα φάγης το πάσχα;», ρωτούν οι μαθητές τον Κύριο (κατά Μάρκον). Είναι σαφές λοιπόν ότι ο Μυστικός Δείπνος δεν ήταν τίποτε άλλο από εορτασμός της παραδοσιακής εβραϊκής γιορτής του Πέσαχ. Της γιορτής δηλαδή κατά την οποία οι Εβραίοι γιορτάζουν χαρούμενοι την -οδηγούμενη από τον Μωυσή- απελευθέρωσή τους από το ζυγό των Αιγυπτίων. Πέσαχ σημαίνει προσπερνώ ή περνώ από πάνω, όπως πέρασε ο Άγγελος του Θανάτου πάνω από τα σπίτια των Ισραηλιτών στην Αίγυπτο, που είχαν βάψει τις πόρτες τους με το αίμα του θυσιασθέντος αμνού, όταν πήγαινε να θανατώσει τα πρωτότοκα παιδιά των Αιγυπτίων. Γι αυτό ακριβώς, Πέσαχ, μεταφρασμένο από τους Εβδομήκοντα ως Πάσχα, κατέληξε να σημαίνει και την εβραϊκή γιορτή του πασχαλινού αρνιού και της θυσίας του. Μια τόσο μεγάλη γιορτή μοιραία βρίθει έντονων συμβολισμών.
Ο χριστιανισμός, δανειζόμενος τις παραδόσεις της εβραϊκής θρησκείας, μετατρέπει τη σταύρωση του Ιησού σε θυσία του Αμνού του Θεού. Επιστρέφοντας πάλι στα Ευαγγέλια της Καινής Διαθήκης, δεν θα βρούμε σε κανένα λεmομερή περιγραφή του Μυστικού Δείπνου. Η πνευματικότητα των κειμένων συγκεντρώνεται στα εντελώς συμβολικά στοιχεία του άζυμου άρτου-σώματος και του οίνου- αίματος, που θα υλοποιήσουν αργότερα το μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας. Το ερώτημα, λοιπόν, τι έφαγε ο Ιησούς στο τελευταίο δείπνο με τους μαθητές του, μένει ουσιαστικά μετέωρο και αναπάντητο από τις αναφορές των Ευαγγελίων. Ούτε όμως οι μεταγενέστεροι πίνακες των μεγάλων ζωγράφων της Δύσης παρουσιάζουν συγκεκριμένα τα εδέσματα. Μερικές φορές μάλιστα εικονίζουν ανακρίβειες, όπως, λόγου χάριν, το ψωμί στον πίνακα του Τιντορέντο (1566), που είναι εμφανώς φουσκωμένο με μαγιά, άρα όχι άζυμο. Ποιος ξέρει όμως και πού αναγράφεται το λειτουργικό του εβραϊκού Πέσαχ στην αρχαιότητα; Εκείνου δηλαδή που κατά πάσα πιθανότητα θα ακλουθούσε ο Ιησούς με τους μαθητές του... Ούτε οι ίδιοι οι Εβραίοι δεν το ξέρουν επακριβώς. Γυρνώντας όμως πίσω τη μηχανή του χρόνου στην εποχή του δεύτερου Ναού, λίγο πριν ο βασιλιάς Ηρώδης Αγρίππας (37 π.Χ.-44 μ.Χ.) αρχίσει να χτίζει το μεγαλοπρεπή τρίτο Ναό, έρχεται το πρώτο φως από τον Ραμπάν Γαμλιέλ Α. «Όποιος δεν λέγει πως τρία πράγματα χαρακτηρίζουν το Πέσαχ, δεν έχει το χρέος του κάμει: Πέσαχ, Ματσά, Μαρούλι». Το Πέσαχ, είπαμε, πως είναι το αρνί της Θυσίας. Ματσά είναι το άζυμο ψωμί που οι Εβραίοι πήραν μαζί τους κατά την Έξοδο, επειδή έτσι βιαστικά που έφυγαν δεν είχαν χρόνο να το ζυμώσουν για να φουσκώσει Και το Μαρούλι; θα αναρωτηθείτε τώρα. Άλλο ένα σύμβολο του Πάσχα. Με την πικρή του γεύση θυμούνται οι Εβραίοι τα πικρά χρόνια που πέρασαν στη σκλαβιά των Αιγυπτίων, δουλεύοντας σκληρά και χτίζοντας με τον άργιλο και το τούβλο.
Από τα τρία προαναφερθέντα βασικά πράγματα, δύο είναι σίγουρο πως υπήρχαν στο πασχαλινό τραπέζι του Μυστικού Δείπνου: το αρνί και ο άζυμος άρτος, που επιβεβαιώνονται και από το Ευαγγέλιο. Το τέταρτο είναι το κόκκινο κρασί, που καταγράφουν στις περιγραφές τους και οι τέσσερις Ευαγγελιστές. Από εκεί και μετά, όταν ο τρίτος Μοναδικός Ναός λατρείας του Θεού για τους Εβραίους σε όλη τη Γη καταστρέφεται το 70 μ.Χ., τα πάντα αλλάζουν. Ναός για τη θυσία του πασχαλινού αρνιού δεν υπάρχει, και έτσι η συμβολική θυσία μεταφέρεται στη συναγωγή ή στο σπίτι Υπάρχει όμως ένα αυστηρό τελετουργικό -το Σεντερ- το οποίο καθορίζει τις συμβολικές τροφές που μπαίνουν οπωσδήποτε στο πασχαλινό τραπέζι Η καθιέρωσή του γίνεται γύρω στο 200 μ.Χ., οπότε είναι λογικό να υποθέσουμε πως δεν δημιουργούνται ξαφνικά εκ του μηδενός, αλλά ότι σπέρματά του υπήρχαν από πριν. Και ποια είναι αυτά τα συμβολικά φαγητά; Το δημοφιλές αβγό χαμινάδο, πρώτα απ όλα, πολύ σφιχτοβρασμένο, μαζί με φλούδες κρεμμυδιών για να πάρει μπεζ «καμένο» χρώμα, αφού συμβολίζει τη θυσία που γινόταν στο Ναό. Το χαρόσετ είναι μια πεντανόστιμη κρέμα (φτιαγμένη από ξερά και φρέσκα φρούτα και ξερούς καρπούς), στην οποία βουτούν το άζυμο ψωμί και το μαρούλι Οι γευστικοί συμβολισμοί συμπληρώνονται από το μαϊντανό, που τον βουτούν σε αλατισμένο νερό, αλμυρό σαν τα δάκρυα που έχυσαν οι Ισραηλίτες στην Αίγυπτο. Ειδικά οι σεφαραδίτικες εβραϊκές; κοινότητες συνηθίζουν σέλινο βουτηγμένο σε ξίδι, αντί για μαϊντανό. Το σημαντικό όμως είναι πως, σύμφωνα με το Ταλμούδ, η συνήθεια αυτή (μαϊντανός ή σέλινο) καθιερώθηκε από τη μια για να κεντρίσει το ενδιαφέρον των παιδιών ώστε να συμμετέχουν και να παρακολουθούν την ιεροτελεστία του πασχαλινού Σεντέρ, και από την άλλη επειδή στο πασχαλινό γεύμα όλοι τρώνε πλουσιοπάροχα. Πρέπει, άλλωστε, να φάνε ολόκληρο τον αμνό και τα εντόσθιά του, αφήνοντας ελάχιστα υπολείμματα, τα οποία είναι υποχρεωμένοι να κάψουν. Γι αυτό οι Εβραίοι έχουν αναπτύξει πάμπολλες συνταγές (πίτες, τηγανητά, κατσαρόλας, κροκέτες) για να μαγειρέψουν τα εντόσθια και τα έντερα του αρνιού. Η συγγένεια της δικής μας μαγειρίτσας είναι προφανής.
Επιχειρώντας να αναπλάσουμε σε ένα σύγχρονο γαστρονομικό μενού το Μυστικό Δείπνο, συνεργαστήκαμε με τον σεφ του εστιατορίου «Vardis», Jean de Grylleau, ο οποίος (εκτός από κορυφαίος μετρ των γεύσεων) έχει σπουδάσει και θεολογία. Βασιστήκαμε σε τυπικές εβροϊκές συνταγές, όπως αυτές καταγράφονται στο εξαιρετικό βιβλίο του Νικόλα Σταυρουλάκη «Cookbook of the Jews of Greece» (Lycabettus Press). Δεν μείναμε στο γράμμα του νόμου. Προσπαθήσαμε να μεταφέρουμε τη βασική γεύση των εδεσμάτων με τους συμβολισμούς που περιέχουν, δίνοντας σύγχρονο γαστρονομικό περιεχόμενο σε αυτήν την απόπειρα γαστριμαργικής αρχαιολογίας, ελέω Θεού. Το πασχαλινό αυτό γεύμα είναι μεν πλούσιο, οι καλοί τρόποι όμως της εποχής, μέσω του σοφού στόματος του Σειράχ, έλεγαν: «Μην ανοίγεις αχόρταστα το στόμα σου δια τα φαγητά... Μην απλώνεις με λαιμαργία το χέρι σου και μη ρίπτεσαι εις το κοινόν πιάτο...».
Υ.Γ.: Χρωστώ θερμές ευχαριστίες στον Νικόλα Σταυρουλάκη για την αμέριστη βοήθειά του, όπως και στην Ρενέ Ρεβάχ για την πολύτιμη βιβλιογραφική της συμβολή. Πολύ διαφωτιστικό ήταν επίσης το βιβλίο του Ντανιέλ Ροπς «Η καθημερινή ζωή στην Παλαιστίνη στους χρόνους του Ιησού» (Εκδόσεις Παπαδήμα). Οι συνταγές είναι υπολογισμένες για 10-12 άτομα.
