Ποια ήταν η στιγμή που είπες «θέλω να γίνω σκηνοθέτης»;
Δεν το έχω τόσο συγκεκριμένα στο μυαλό μου. Θυμάμαι ότι μου άρεσε από μικρός να προσεγγίζω την πραγματικότητα γύρω μου με έναν δικό μου τρόπο, διαφορετικό. Βέβαια όλα αυτά όχι συνειδητά. Ό,τι και να ζούσα ως παιδί ήθελα να το βιώνω με έναν τρόπο που στο μυαλό μου φάνταζε μοναδικός, μέχρι υπερβολής καμιά φορά. Αυτό το βλέμμα του «παιδιού» με αφορά πολύ, δεν εννοώ βέβαια τον παλιμπαιδισμό ή την ανευθυνότητα, αλλά το καθαρό βλέμμα, τη δυνατότητα να εκπλήσσεσαι, να χαίρεσαι την τροφοδοσία της ζωής που δε σταματά, να θέλεις να κατασκευάζεις κόσμους, να θέτεις τον κόσμο σε πειραματική αξία. Αυτά τα συνειδητοποιώ τώρα, που έχουν περάσει τα χρόνια. Τα αποκωδικοποιώ και προσπαθώ να πορευτώ. Το θέατρο ήταν το μόνο που ένιωσα και νιώθω ότι μπορεί να με κάνει να αποδεχτώ τον χρόνο που περνάει και να νιώθω δημιουργικός.
Έχεις δουλέψει με ωραίους ηθοποιούς. Ποια συνεργασία και ποια παράσταση απόλαυσες περισσότερο;
Είναι πραγματικά ευλογία να δουλεύεις με συνεργάτες που εκτιμάς, που σε εκτιμούν και που με ειλικρινή τρόπο διεκδικείτε το καλύτερο. Μου αρέσει η διαδικασία της πρόβας και το πώς βλέπεις κάτι να ζωντανεύει μέρα με την μέρα με τις καλές και τις κακές του στιγμές. Εκεί που νιώθεις ότι κάτι στήνεται, έρχεται κάτι άλλο, το ξεστρατίζει, το ανατρέπει και πάλι από την αρχή. Αγαπώ τους ηθοποιούς. Νομίζω πως καταλαβαίνω πολύ τη σκέψη τους και την πίεση που βιώνουν από εμάς τους σκηνοθέτες, την ψυχολογία τους, την ιδιοσυγκρασία τους. Την ευαλωτότητά τους. Και μαζί τους θέλω να λειτουργώ σαν κηπουρός και όχι σαν ξυλουργός, να δημιουργώ τις κατάλληλες συνθήκες ώστε καθένας τους να φανερωθεί. Δεν ξέρω ποια συνεργασία θα ήθελα να ξεχωρίσω, από το παρελθόν, έχουν γίνει όλα ένα στο κεφάλι μου. Με μια αίσθηση μαγική. Μια μένα η απόλαυση μιας παράστασης έγκειται στην καλή συνεργασία. Από την άλλη κάνουμε μια θνησιγενή τέχνη και πάντα η επόμενη μέρα φαντάζει σαν σανίδα σωτηρίας. Εύχομαι να έρθουν και άλλες παραστάσεις που θα απολαύσω μελλοντικά.
Μίλησε μας για την περίοδο από τότε που ανέλαβες διευθυντής του Δημοτικού Θεάτρου Πειραιά. Ποιον στόχο έβαλες και σε ποιο σημείο έχεις φτάσει;
Έχω κλείσει ένα χρόνο στο ΔΘΠ και μέσα σ’ αυτό το χρόνο έχουμε κάνει μια μόνο «φυσική» πρεμιέρα – κι αυτή για ένα βράδυ. Δεν έχω ακόμη την εμπειρία ως οικοδεσπότης αυτού του θεάτρου, να υποδεχτώ κοινό σε πραγματικό χρόνο, να το δω να δουλεύει. Αυτό είναι βασικό για να καταλάβεις τις ανάγκες, το κοινό, ακόμα και το πώς λειτουργεί η «πόρτα». Σίγουρα νιώθω ότι έχουν επιτευχθεί κάποιοι στόχοι: όπως η δημιουργία της Σκηνής Ωμέγα μέσα στο ΔΘΠ, η δημιουργία βεστιαρίου και άλλες σημαντικές τεχνικές επεμβάσεις. Όσο αφορά στους καλλιτεχνικούς μας στόχους μπορεί τον Οκτώβριο να ανακοινώσαμε ένα πλήρες πρόγραμμα αλλά το μεγαλύτερο μέρος του έχει αναβληθεί, ακυρωθεί ή προβληθεί διαδικτυακά. Προσαρμοστήκαμε όσο περισσότερο μπορούσαμε στις συνθήκες χωρίς να χάνουμε την αισιοδοξία και τη μαχητικότητα μας.
Πόσο σε βαραίνει η ευθύνη της διαχείρισης ενός οργανισμού;
Άλλαξε η ζωή σου αναλαμβάνοντας και διοικητικά καθήκοντα; Απόλυτα και κάθετα. Δεν είναι εύκολο να διοικείς έναν οργανισμό. Πιστεύω ότι χρειάζεται εκπαίδευση και χρόνο. Βέβαια, είχα μια προηγούμενη εμπειρία στο Δημοτικό Περιφερειακό Θέατρο Κοζάνης, που με βοήθησε αρκετά στο να μάθω πράγματα. Αλλά θεωρώ ότι η διοίκηση οργανισμών πολιτισμού και η καλλιτεχνική διεύθυνση αντίστοιχα, χρειάζονται εκπαίδευση και πρέπει η πολιτεία να επενδύσει σ’ αυτό. Δεν σημαίνει ότι αν είσαι σκηνοθέτης ή ηθοποιός, μπορείς να είσαι και αποτελεσματικός καλλιτεχνικός διευθυντής. Για μένα ο τελευταίος χρόνος ήταν – σε μια καθημερινή βάση – πίεση, άγχος, ευθύνη. Καθαρά προσωπικό χρόνο δεν έχω πια. Έχω μόνο ένα τηλέφωνο που χτυπάει δαιμονισμένα. Δεν νιώθω υπόλογος μόνο προς τον εαυτό μου και τους καλλιτεχνικούς μας στόχους, αλλά ευθύνη προς έναν οργανισμό, έναν Δήμο, τους συνεργάτες και τους καλλιτέχνες μας. Από την άλλη δεν σας κρύβω, ότι όλη αυτή η ένταση, μπορεί και είναι και δημιουργική, και άρα η πίεση δίνει τη θέση της στην ικανοποίηση. Εάν είναι να πιέζεσαι για να δημιουργούνται πράγματα, νιώθεις ικανοποίηση. Και ομολογώ ότι έχω άγχος για το πώς θα καταφέρουμε να έχουμε τη διαύγεια να διακρίνουμε το τι πρέπει και το τι θέλουμε να κάνουμε.
Για τη γενικότερη κρίση τι πιστεύεις; Βλέπεις η κυβέρνηση να μπορεί να τα βγάλει πέρα σήμερα;
Εγώ ξέρω ότι ζω σε μια χώρα που την τελευταία δεκαετία βρίσκεται σε μια συνεχή κρίση, σε μια διαρκή κατάσταση έκτακτης ανάγκης και εξαίρεσης. Ο ρυθμός της κοινωνίας έχει διαρραγεί. Η γενιά μου αυτή την κρίση την έχει βιώσει στο πετσί της σε κάθε επίπεδο. Τα πιο δημιουργικά μας χρόνια τα βιώσαμε κάτω από μια παρατεταμένη κρίση. Και στο τέλος αυτής της δύσκολης δεκαετίας έρχεται και μας βρίσκει μια παγκόσμια κρίση. Είναι πολλά τα χρόνια που η Ελλάδα βρίσκεται σε ανηφόρα. Δεν είναι εύκολο αυτό στην διαχείρισή του. Έχω ανάγκη η πολιτεία να πάρει ριζοσπαστικές αποφάσεις. Καλύτερα να σπάσουν τα αυγά παρά ένα πρόβλημα να διαιωνίζεται από γενιά σε γενιά. Ας εορτάσουμε αυτή την επέτειο των διακοσίων χρόνων πιο δημιουργικά. Ας αλλάξουμε σελίδα και να σπάσουμε νοοτροπίες που είναι ριζωμένες στο DNA μας. Πιστεύω ότι αυτό μπορεί να συμβεί. Το φοβόμαστε αλλά όλοι το θέλουμε. Όλοι έχουμε κουραστεί. Και αυτή η κρίση της πανδημίας είναι η καλύτερη ευκαιρία για να φθάσει ουσιαστικά το μαχαίρι στο κόκκαλο.
Έχεις την αίσθηση πως οι καλλιτέχνες είναι πλέον πιο αλληλέγγυοι μεταξύ τους;
Θα ήθελα να πιστεύω πως ναι. Από την άλλη, η δουλειά μας είναι δύσκολη, με μεγάλο ανταγωνισμό. Και ο ανταγωνισμός είναι στη φύση της δουλειάς μας. Μας κάνει καλύτερους. Το να εκτεθείς στη σκηνή δεν είναι κάτι εύκολο. Γεννάει πολλές ανασφάλειες και συνεπώς πολλές έριδες. Αυτό, όμως, που βλέπω και θεωρώ σημαντικό είναι η απήχηση που έχει βρει στον κλάδο μας το Σωματείο Ελλήνων Ηθοποιών. Μακάρι αυτό να συνεχιστεί και η λειτουργία και η προσφορά του να γίνει ακόμα πιο ουσιαστική. Έχουμε όλοι υποχρέωση να βοηθήσουμε προς αυτή την κατεύθυνση. Η προηγούμενη κρίση – η οικονομική – αντί να μας συσπειρώσει, μας εξατομίκευσε ακόμη περισσότερο, ο καθένας, υπό την πίεση της επιβίωσης, προσπάθησε να διαχειριστεί ατομικά τη δύσκολη αυτή συνθήκη. Χάθηκε, δηλαδή, μια ευκαιρία. Θεωρώ ότι η τρέχουσα υγειονομική κρίση ανάδειξε αυτά τα άλυτα ζητήματα συσπείρωσης, αντιπροσώπευσης, δικαιωμάτων, συνθηκών παραγωγής καλλιτεχνικού έργου, καθώς και άλλα περισσότερο «οντολογικά» ζητήματα, για τη θέση του θεάτρου, τη σχέση με την κοινωνία, την ταυτότητα και απεύθυνσή του. Πολύ συχνά μαζευόμαστε/συζητάμε μόνο όταν προκύπτει ένα πρόβλημα, ενώ σκέφτομαι πόσο πιο αποτελεσματικό θα ήταν να συσπειρωνόμαστε γύρω από μια προοπτική, ένα στόχο, ένα πρόταγμα, π.χ. Πώς θα κάνουμε το θέατρο ξανά λαϊκό και «επικίνδυνο» θέαμα, το πώς θα δημιουργήσουμε νέες δραματουργίες, νέες μυθολογίες που να δονούν τις σύγχρονες σκηνές.
Πρόσφατα δημιουργήθηκε μια ένταση με την κυρία Υρώ Μανέ που οδήγησε σε καταγγελία για ανάρμοστη συμπεριφορά. Τι συνέβη και πως προτίθεσαι να σταθείς απέναντι σε αυτό;
Συνέβη αυτό που όλοι φοβόμασταν και λέγαμε. Δυστυχώς μια συνάδελφος για να πετύχει τον σκοπό της να με κατηγορήσει, συνδέει την προσωπική της μαρτυρία-καταγγελία με το σπουδαίο κίνημα του #metoo. Όλοι και όλες, από την πρώτη στιγμή συνταχτήκαμε μαζί με τη βαρύνουσα και απόλυτα αναγκαία αυτή κινητοποίηση εναντίον των καταχρηστικών συμπεριφορών και των εξουσιαστικών σχέσεων στον χώρο μας, υπενθυμίζοντας παράλληλα τη διαρκή επιφυλακή που απαιτείται ώστε να μην ευτελισθεί η διαδικασία, να μην ομογενοποιηθούν και ουδετεροποιηθούν οι καταστάσεις. Νοούνται «μερικά» δικαιώματα ή κατά περίσταση; Δεν αντιπαρατέθηκαν ένας εξουσιαστής και ένας εξουσιαζόμενος, αλλά δύο ενήλικοι άνθρωποι. Δηλώνω το πρώτο θύμα από την αντίθετη πλευρά. Άραγε, πώς θα ένιωθε εάν έβγαινα και την κατήγγειλα εγώ για εξουσιαστική συμπεριφορά; Είναι βέβαιο ότι από την πλευρά μου θα κάνω όλες τις απαραίτητες ενέργειες για κάθε ένα που θεωρεί ότι εύκολα μπορεί να πετάξει μια πέτρα.
Θεατρικά πού βρισκόμαστε τώρα… Βρισκόμαστε σε μια ρώσικη σαλάτα που τα έχει όλα;
Σίγουρα όταν θα ανοίξουν τα θέατρα θα βρεθούμε οι περισσότεροι αναγκασμένοι να επαναλαμβάνουμε το πρόγραμμα που είχαμε πριν την πανδημία. Παρόλο που η κοινωνία μας έχει βιώσει μια κρίση, εμείς σε ένα ποσοστό θα επαναλειτουργήσουμε με παραγωγές-επιλογές που είχαν στηθεί προ κρίσης. Είμαστε εγκλωβισμένοι σ’ αυτό για πρακτικούς λόγους και μόνο. Το σίγουρο είναι ότι δεν μπορεί η θεατρική αγορά της Αθήνας να συνεχίσει με περίπου 2.000 πρεμιέρες τον χρόνο. Αυτό πιθανά δεν θα μπορεί να συνεχιστεί με τον ίδιο τρόπο. Δεν ξέρω πώς και αν αντιμετωπίζεται θεσμικά αυτό. Ίσως η λύση να κρύβεται στον τρόπο που γίνεται η εκπαίδευση.
Πρέπει να ανοίξει σοβαρά μια συζήτηση για τις Δραματικές Σχολές;
Θεωρώ απαραίτητο το ΥΠΠΟΑ να εξετάσει και πάλι το θέμα λειτουργίας τους. Να επαναφέρει τις εξετάσεις για την εισαγωγή των σπουδαστών. Να τεθεί ένα πλαίσιο λειτουργίας αυστηρό. Έτσι θα περιφρουρηθεί και το κύρος (και η ποιότητα) της δουλειάς μας και πιστεύω θα λυθούν και μια σειρά προβλημάτων. Ας το δούμε όλοι ότι η εκπαίδευση είναι ένα σημαντικό θέμα στην ελληνική κοινωνία. Σήμερα από το νηπιαγωγείο μέχρι το Λύκειο, το εκπαιδευτικό μας σύστημα αναγνωρισμένα παράγει μαθητές που δεν μαθαίνουν να έχουν κριτική σκέψη και να πιστεύουν στην αξία της συνεργασίας.
Το διάστημα της καραντίνας κρατήσατε ανοιχτό το δίαυλο επικοινωνίας με το κοινό μέσω διαδικτύου. Θα συνεχίσετε διαδικτυακά κι όταν ανοίξουν τα θέατρα;
Σίγουρα. Θεωρώ απαραίτητο να μπορούμε να προσαρμοζόμαστε ως θέατρο στις εξελίξεις που βιώνει μία κοινωνία. Να μην ακολουθούμε με χρονοκαθυστέρηση. Βέβαια τι σημαίνει αυτό και πώς ακριβώς μπορεί να επιτευχθεί στο χώρο των παραστατικών τεχνών, προσωπικά δεν το γνωρίζω ακόμα. Πιστεύω όμως πως το θέατρο θα παραμείνει χώρος της ενσώματης εμπειρίας, εφήμερος και απτός, εγκολπώνοντας τα νέα μέσα, όπως άλλωστε αυτό συνέβη και με το ραδιόφωνο και την τηλεόραση. Έχω κάποιες σκέψεις, αλλά ειλικρινά είναι ένα πεδίο που μου δημιουργεί αμηχανία. Αυτό που κρατώ είναι η συζήτηση που είχα με έναν φίλο δάσκαλο από την Κοζάνη που αγαπά το θέατρο και μου είπε πόσο σημαντικό είναι γι’ αυτόν που μπορεί και βλέπει τώρα τις παραστάσεις που θέλει διαδικτυακά, ενώ πριν δεν μπορούσε λόγω της απόστασης. Αυτό για εμένα ήταν η αρχή μιας γενικότερης σκέψης. Μένει τώρα να δούμε το πώς.
Πριν από λίγες ημέρες του υπουργείο επιχορήγησε το Διεθνές Δίκτυο Αρχαίου Δράματος, ενώ το Φεστιβάλ Αθηνών οργανώνει ένα διακαλλιτεχνικό εργαστήρι για το αρχαίο δράμα, την «Πάροδο». Πώς βλέπεις τους σύγχρονους πειραματισμούς πάνω στο αρχαίο δράμα και τις εκμοντερνισμένες μεταφορές κλασικών έργων;
Τα βλέπω όλα θετικά και αποδεκτά, από τη στιγμή που όταν τελειώνει μια παράσταση νιώθω πλήρης και ευτυχής μ’ αυτό που είδα. Τι σημασία έχει αν δω κάτι κλασικό ή κάτι πειραματικό ως προσέγγισή αν τελικά το βαριέμαι; Εάν ως θεατής δεν εμπλακώ καθόλου; Η Ελλάδα πρέπει να επενδύσει στη μελέτη του αρχαίου δράματος, όχι ως μνημείο του πολιτισμού, αλλά ως σημείο έμπνευσης, πυροδότησης νέων δραματουργιών, δοκιμής νέων μεθοδολογιών. Ο μύθος -με τη χρονολογική και υφολογική απόσταση που μας χωρίζει από αυτόν- ενδείκνυται για πειραματισμό. Το ζήτημα, δηλαδή, για εμένα -δεν είναι τόσο μια φιλολογική, ιστορική, αρχαιολογική προσέγγιση του αρχαίου δράματος αλλά το πώς το σύγχρονο θέατρο θα μπορέσει να δημιουργήσει τη δική του σκηνική ποίηση, το πώς το σύγχρονο θέατρο μπορεί να ξαναγίνει ο κατεξοχήν χώρος κοσμοπλασίας και πειραματικής αταξίας του κόσμου. Είναι σημαντική η επιχορήγηση του Διεθνούς Δικτύου Αρχαίου Δράματος, καθώς και η δημιουργία Ερευνητικής Σκηνής Αρχαίου Δράματος από το Εθνικό Θέατρο. Η Ελλάδα οφείλει να παίξει κυρίαρχο ρόλο στη μελέτη του Αρχαίου Δράματος παγκοσμίως.
Το Βεάκειο θα είναι η θερινή σας σκηνή από φέτος. Τι ετοιμάζετε για το καλοκαίρι;
Για το καλοκαίρι είμαστε έτοιμοι και τολμηροί. Ξεκινάμε με τον «Λουκή Λάρα» του Δ. Βικέλα με τον Μανώλη Μαυροματάκη που θα κάνει περιοδεία. Πρώτη φορά το ΔΘΠ θα βγει σε περιοδεία αλλά και για πρώτη φορά θα παρουσιάσουμε μια παράστασή μας στο Βεάκειο θέατρο. Την Επιθεώρηση των Φοίβου Δεληβοριά και Δημήτρη Καραντζά, με μια υπέροχη διανομή σημαντικών ηθοποιών, για μια σειρά παραστάσεων στο ανοιχτό θέατρο του Πειραιά. Ένα μεγάλο στοίχημα που θέλω πολύ να πετύχει και να έχει συνέχεια και τις επόμενες χρονιές.
Έχεις προχωρήσει και στον προγραμματισμό της επόμενης θεατρικής σεζόν;
Απόλυτα. Είμαστε έτοιμοι κατά μεγάλο ποσοστό. Δεν θα είναι μια εύκολη χρονιά στην σύνθεσή της γιατί θα πρέπει να εντάξουμε και τον προγραμματισμό του 2020-21 μέσα στο νέο μας πρόγραμμα. Αυτό μοιραία δεν μας δίνει τη δυνατότητα να έχουμε συγκεκριμένο θεματικό άξονα, αλλά θα βρούμε έναν τρόπο να το αντιμετωπίσουμε. Σύντομα θα ανακοινώσουμε τον προγραμματισμό μας για το 2021-22. Τώρα στόχος είναι το καλοκαίρι του 2022 και η σεζόν 2022-23, για την οποία έχουν ήδη ξεκινήσει οι συζητήσεις.
Δεν νιώθεις πίεση για επιτυχία;
Όχι όπως πριν κάποια χρόνια. Αλλά φυσικά και με ενδιαφέρει κάτι που εμπλέκομαι να βρίσκει ανταπόκριση. Να έχει επιτυχία. Θα έλεγα ψέματα αν θα σας έλεγα δεν με ενδιαφέρει μια παράστασή μου να έχει επιτυχία. Αντιθέτως με ενδιαφέρει σε απόλυτο βαθμό. Η αναγνώριση για τον άνθρωπο είναι βασική για την ύπαρξή του. Το θέμα είναι η αναζήτηση της επιτυχίας να μην γίνεται αυτοσκοπός. Μην ξεχνάτε ότι η λέξη επιτυχία εμπεριέχει και την λέξη τύχη, που είναι ένας βασικός αλλά και αστάθμητος παράγοντας πάντα. Θεωρώ είναι βασικό στη ζωή μας αυτό. Κακώς το παραβλέπουμε. Είναι τύχη ποιους ανθρώπους θα συναντήσουμε, πού θα βρεθούμε, τι ευκαιρίες θα μας δοθούν. Η δουλειά φυσικά παίζει τον ουσιαστικότερο ρόλο, αλλά και η τύχη είναι ένας καθοριστικός παράγοντας.
Η πολιτική ενός δημοτικού θεάτρου περιορίζεται στο ταμείο, υποχωρώντας καλλιτεχνικά;
Θέλω να πιστεύω πως όχι. Η επιλογή ρεπερτορίου είναι μια δύσκολη υπόθεση. Πρέπει ως καλλιτεχνικός διευθυντής να βρίσκω μια ισορροπία σε όλα. Είναι μια λεπτή γραμμή που οφείλεις να βρεις. Πρέπει από τη μια ένα δημόσιο θέατρο να μην χάνει την επαφή του με την κοινωνία, αλλά από την άλλη να παράγει πολιτισμό και κοινωνικό έργο, να εκπαιδεύει το κοινό, εξασφαλίζοντας παράλληλα τη βιωσιμότητα του χωρίς να ομφαλοσκοπεί. Είναι μεγάλη η ευθύνη που έχουμε ως οργανισμοί να δίνουμε ευκαιρίες, να δημιουργούμε νέα φυτώρια σκέψεων αλλά και συνεργασιών. Για παράδειγμα με ενδιαφέρει στον Πειραιά πέρα από θέατρο να φιλοξενήσουμε και χορό. Να δώσουμε την ευκαιρία η τέχνη αυτή να βρει χώρο για ζύμωση και εξέλιξη, πράγμα που έρχεται μόνο μέσα από την ίδια τη δημιουργική διαδικασία. Είναι σημαντικό ως ένας χώρος πολιτισμού να δημιουργήσουμε εκείνες τις συνθήκες που εννούν καλλιτεχνικές συμπράξεις. Να γίνουμε ένας τόπος συνάντησης.
