Ο Μιχάλης Καλαμπόκης μας οδηγεί στο «Καταφύγιο των Περσών»

Θεατές σε ένα σύγχρονο πόλεμο γινόμαστε στο «Πέρσες Shelter». Ο σκηνοθέτης Μιχάλη Καλαμπόκης μας μιλά για την παράσταση που κάνει πρεμιέρα στην Αθηναϊκή Σκηνή στις 6/4.

Με ποιο τρόπο συνδέεται ο Αισχύλος με τον Ίψεν, τον Μπύχνερ και τον Σνίτσλερ στην παράσταση σας;
Οι Πέρσες του Αισχύλου αποτελούν όπως καλά γνωρίζουμε την απόλυτη τραγωδία του ηττημένου. Ο Αισχύλος μέσα από μια ιστορική τραγωδία, θέλησε να αναδείξει το σθένος και την υπεροχή των Ελλήνων, έναντι των Περσών, που παρότι όλα έδειχναν ότι οι Πέρσες θα επικρατούσαν, η ανδρεία, η ομοψυχία και άλλα ιδανικά της εποχής έφεραν τους Έλληνες σε θέση ανατροπής. Πόλεμος, ήθος, πίστη και ανδρεία, απέναντι σε έναν εχθρό που είναι υβριστής, που επιθυμεί τη θέωση και δε ζει σε καμία περίπτωση με τα ιδανικά και τις αξίες των Ελλήνων. Καθαρά πολιτικό έργο. Με πανέξυπνο τρόπο, θα εκθειάσει τους νικητές, βλέποντας όμως το στρατόπεδο των ηττημένων και τους λόγους για τους οποίους άξιζε να ηττηθούν.
Ο 19ος αιώνας στην Ευρώπη είναι ένας αιώνας με πολλές πολιτικές, φιλοσοφικές, εθνοκυριαρχικές ανακατατάξεις. Το αίμα έρεε άφθονο και οι πολιτικές άλλαζαν απίστευτα γρήγορα πάντα αναλόγως με τα εκάστοτε συμφέροντα. Από αυτό το κλίμα επηρεάστηκαν πολλοί συγγραφείς όπως ο Ίψεν, ο Σνίτσλερ και ο Μπύχνερ , αποσπάσματα από τους οποίους χρησιμοποιούμε στη παράστασή μας. Ο καλύτερος τρόπος για την ιδέα μας να συνομιλήσουν έργα όπως «οι μνηστήρες του θρόνου», «ο θάνατος του Νταντόν» και «ο Μοναχικός δρόμος» για να δείξουν τη διαχρονικότητα της καταστροφής του πολέμου και να εξηγήσουν την ψυχολογική αλήθεια του κάθε ήρωα.

Μην ξεχνάμε ότι η Ψυχολογία βασίστηκε και στη μελέτη του ονείρου και στην αλλοίωση της αλήθειας μέσω της φαντασίωσης, των παραισθήσεων και των ψευδαισθήσεων. Αυτό πάντα με ανατρίχιαζε. Πόσο πιο όμορφους συμβολισμούς να βρεις από αυτούς που επιλέγει η ίδια η ψυχή να εκφραστεί όταν κραυγάζει;

Πώς προέκυψε η ιδέα για την παράσταση «Πέρσες Shelter»;
Μετά την παράσταση «Εδουάρδος ο Β’» του Μάρλοου που ανέβηκε επί δύο χρόνια στο θέατρό μας, την Αθηναϊκή Σκηνή Κάλβου – Καλαμπόκη, σε σκηνοθεσία Κοραή Δαμάτη, με προβλημάτιζε ποιο θα έπρεπε να είναι το επόμενο βήμα. Η έρευνα με αφορά, αν δεν έχω να πω κάτι δε μου αρέσει να μιλώ, ειδικά σε μία εποχή ακραίας θεατρικής πολυφωνίας. Η αγάπη μου για το κλασσικό ρεπερτόριο είναι δεδομένη και αναζητώ νέους τρόπους να την παρουσιάσω θέλοντας κάθε νέα παραγωγή μου να αποτελεί ένα είδος άτυπης συνέχειας με παλαιότερες παραγωγές. Τα προηγούμενα λοιπόν χρόνια κράτησα αυτή τη γραμμή με τον «Άμλετ», το «Βόυτσεκ» και τον «Εδουάρδο».
Οι «Πέρσες Shelter» βασίστηκαν σε ένα όνειρο που είδα. Έναν εφιάλτη που μου επέβαλε να τον κάνω παράσταση. Σε αυτόν τον εφιάλτη υπήρχαν πολλές φοβίες που είχα από μικρός. Πυρηνική καταστροφή, συντέλεια του κόσμου, πόλεμος. Δε θέλησα όμως να κάνω άλλη μια αποδομημένη πρόταση όπου θα παρουσίαζα τους «Πέρσες» με κάποιον ιδιαίτερο σκηνοθετικό τρόπο. Δεν ήταν στόχος να φέρω τους «Πέρσες» σε μια εποχή που θα υπογραμμίσει τη διαχρονικότητα. Θέλησα να κάνω ένα παιχνίδι όπου οι θεατές ενώ θα ακούν ακριβώς το κείμενο των «Περσών» παράλληλα θα βλέπουν μια υπόθεση η οποία υπονοείται χωρίς να λέγεται.
Ο λόγος του Ίψεν, του Σνίτσλερ και του Μπύχνερ σφράγισαν τη διαχρονικότητα και έβγαλε από το παλάτι την τραγωδία. Στόχος δεν είναι πλέον η τραγική κατάληξη των βασιλέων (όπως στα Αρχαία Ελληνικά δράματα), αλλά η τραγωδία των απλών ανθρώπων που υπέροχα φώτισαν οι παραπάνω συγγραφείς και επεξεργάστηκα παλαιότερα με το «Βόυτσεκ». Στόχος δεν είναι πλέον να υποβιβαστεί ο ένοχος και να ανυψωθεί ο αμυνόμενος νικητής, αλλά να παρουσιαστεί και ο νικητής σα μετέπειτα υβριστής και τυφλωμένος από τη νίκη να λειτουργεί σαν νέος επιτιθέμενος.

Είναι ένα πολιτικό έργο, που αντιπαραθέτει τη δημοκρατία με την τυραννία, τον φασισμό;

Ας ξεκινήσουμε από τη βάση ότι το ίδιο το Θέατρο είναι πολιτικό. Δημιουργήθηκε για να διδάσκει ήθη σε μια εποχή πολιτικής ανακατάταξης. Επομένως, κάθε έργο, κάθε συγγραφέας, κάθε παράσταση θέλει με τον τρόπο της να διδάξει κάτι. Να επηρεάσει. Αυτός είναι ο ορισμός για εμένα της πολιτικής. Η επιρροή. Με κάθε μέσο, με κάθε τίμημα. Η δημοκρατία, η τυραννία, ο φασισμός ή οι πολιτικές που τον αντιμάχονται είναι έννοιες με φιλοσοφική βάση. Φιλοσοφικά λοιπόν ναι, είναι εκ διαμέτρου αντίθετες. Η πρακτική τους όμως δε σημαίνει ότι δεν μπορεί να κάνει πιο φιλελεύθερες σκέψεις στην προσπάθεια ομαδοποίησης να λειτουργήσουν πιο μισαλλόδοξα και από τον πιο ακραίο φασίστα. Σκεφτείτε πόσο εύκολα ενώ υπερασπιζόμαστε την ισότητα, τη διαφορετικότητα, την αξία του κάθε ανθρώπου, σε κάποια περίπτωση που θα μας εξωθούσε στα άκρα, θα θέλαμε το «λιθοβολισμό» αυτού στο Σύνταγμα. Εκεί είναι που ενώ ανήκεις στην άλλη πλευρά κάνεις ένα μικρό αλματάκι και περνάς στην άλλη. Τελικά αυτό που χωρίζει τις φιλοσοφικές θεωρίες όταν γίνονται πράξη δεν είναι απόσταση σε ευθεία αλλά το τέλος του κύκλου και η αρχή του άλλου με ενδιάμεσο μόνο ένα σημείο. Το άλμα λοιπόν φοβιστικά εύκολο. Αυτό το άλμα το έκαναν οι Έλληνες τότε με την αντεπίθεση. Και πολλοί λαοί που ενώ ηττούνταν όταν βρέθηκαν στην πλευρά του νικητή, σα θαρραλέοι όρμησαν να πάρουν και άλλα. Και ενώ πριν αμύνονταν για τα δικά τους τώρα έχουν το δίκιο με το μέρος τους να παίρνουν τα άλλα των άλλων. Μόνο και μόνο επειδή αρχικά ήταν αμυνόμενοι; Αυτή η ιδέα κυριαρχεί στην παράστασή μας και οδηγεί σε προβληματισμούς που θα ήθελα έστω και ελάχιστα να «διδάξω», άρα να επηρεάσω, άρα μέσα από το Θέατρο να πω.

Με ποιον τρόπο αναπτύσσεται η ιστορία;
Μια Περσική κυβέρνηση μετά από αεροπορικό βομβαρδισμό του εχθρού κλείνεται στο πυρηνικό καταφύγιο του πενταγώνου. Οι Έλληνες έχουν καταστρέψει τις επικοινωνίες και υπάρχει έλλειψη πληροφοριών. Μόνο τους μέσο πλέον για να επηρεάσουν το λαό και να αναπτερώσουν το φρόνημά του είναι η προπαγάνδα που ασκούν μέσα από τα ΜΜΕ. Εδώ να προσθέσω πως και στο Αρχαίο Ελληνικό δράμα οι ήρωες δε μιλούσαν μέσα στον οίκο, αλλά πάντα είχαν κατά νου πως τους ακούει ο λαός, ο χορός. Απλά τότε δεν υπήρχαν ΜΜΕ.
Ο Βασιλιάς (η Άτοσσα στο κείμενο των Περσών), λόγω σωματικής αναπηρίας είναι ανήμπορος να πολεμήσει, και ενδεχομένως να θεωρεί και λάθος αυτό τον πόλεμο που ξεκίνησε ο Πατέρας του (Δαρείος στους Πέρσες). Ο γιος του ωστόσο (Ξέρξης) επηρεασμένος από τη νεανική ορμή του οδηγεί ολόκληρο το στράτευμα σε καταστροφή. Μόνη πληροφόρηση έρχεται από έναν αγγελιοφόρο που φυγαδεύτηκε και γύρισε στην πατρίδα. Η παραπληροφόρηση γίνεται ακραία και ο εγκλεισμός των ηρώων στο καταφύγιο τους οδηγεί σε παρορμητικές αποφάσεις που θα επηρεάσουν όλη την ανθρωπότητα. Πυρηνικά όπλα, ολοκληρωτική καταστροφή. Αποφάσεις που παίρνονται εν θερμώ, από πνευματική διαστρέβλωση λόγω συνθηκών, για προσωπικούς λόγους αλλά επηρεάζουν τους πάντες. Κάπως έτσι άλλωστε δεν ξεκινούν και τελειώνουν οι πόλεμοι και οι ανακατατάξεις;

Στόχος δεν είναι πλέον να υποβιβαστεί ο ένοχος και να ανυψωθεί ο αμυνόμενος νικητής, αλλά να παρουσιαστεί και ο νικητής σα μετέπειτα υβριστής και τυφλωμένος από τη νίκη να λειτουργεί σαν νέος επιτιθέμενος.

Ποιους ρόλους μοιράζονται οι ηθοποιοί;
Το παιχνίδι ξεκινά από την έρευνα που έγινε στο κείμενο των «Περσών». Τη μετάφραση την υπογράφει η συνεργάτης μου Αλεξάνδρα Βουτζουράκη με την οποία βάλαμε κάτω τα λόγια του χορού και τα ομαδοποιήσαμε σε σχέση με το στόχο. Έτσι όταν βρίσκαμε κείμενο που αναφερόταν πιο πολύ στο θεϊκό στοιχείο, το δίναμε στο ρόλο του εκπροσώπου της θρησκευτικής αρχής. Κείμενο που εκθείαζε τους Έλληνες το δίναμε σε έναν αιχμάλωτο που έχουμε πιάσει. Και ξαφνικά μας δημιουργήθηκαν οι ήρωες που δόθηκαν να ερμηνευτούν σε εξαιρετικούς συναδέλφους.
Ο αιχμάλωτος (Θωμάς Πανδής), ένα διπλωματικό χαρτί για τους Πέρσες που ενώ αρχικά δρα με την πίστη ότι όπου να ‘ναι θα τον σώσουν, στην πορεία καταλαβαίνει ότι δεν υπάρχει ελπίδα και ενώ ξεχειλίζει πατριωτισμό, αντιλαμβάνεται τη ματαιότητα και το γεγονός ότι όλοι εκεί μέσα είναι ίδιοι. Κανείς δε θα θυσιαστεί γι’ αυτόν. Η σύμβουλος του Βασιλιά (Αλεξάνδρα Βουτζουράκη) αντιλαμβάνεται την κρισιμότητα της κατάστασης και προσπαθεί με στρατηγική να πάρει αποφάσεις, ίσως και διαφορετικές από αυτές της κυβέρνησης. Ο Αγγελιοφόρος (Κωνσταντίνος Φάμης), τυφλός γυρνά από τον πόλεμο για να φέρει ειδήσεις. Ένας αντιήρωας που ενώ πάντα φοβόταν το στρατό, καταστρέφεται από αυτόν και μετατραυματικά αναβιώνει τις μάχες. Ο στρατηγός- Υπουργός Αμύνης (Γιάννης Τσουρουνάκης), σκληροτράχηλος, άκαμπτος, μιλιταριστικός δεν μπορεί να δει πέραν της κοσμοθεωρίας του. Μέχρι να αναγκαστεί. Ο στρατιώτης (Λυκούργος Μπάδρας), ο φύλακας των πυρηνικών όπλων με μεγάλο φόβο για την έκβαση της μάχης. Η πνευματική του πορεία και η εξέλιξή του μέσα από τον εγκλεισμό αποτελεί κίνδυνο.
Η ιέρεια (Λυδία Σγουράκη) είναι εκπρόσωπος της θρησκευτικής αρχής. Η αγνή κοπέλα που σαν άλλη Πυθία έρχεται σε επαφή με το Θεό και τους νεκρούς. Σε αυτή τη νέα θρησκεία που φτιάξαμε όλοι την υπακούουν. Εκτός αν είναι άθεοι. Ιδιαίτερα όμως μεταφυσικά στοιχεία υπενθυμίζουν το απόλυτο που δεν ελέγχεται. Ο γιος (Γιάννης Τριαντάκης) είναι παρορμητικός, ευερέθιστος, επικίνδυνος. Εγώ υποδύομαι το βασιλιά που στους Πέρσες είναι η Άτοσσα. Καμία σημασία δεν παίζει πλέον αν είναι γυναίκα ή άντρας ο ήρωας. Αυτό είναι κάτι που υπογραμμίζω σπάζοντας την αρχετυπική μορφή των ρόλων δίνοντάς τους ψυχολογική υπόσταση. Ταλαιπωρημένος από την ανικανότητά του να ηγηθεί με σθένος, στρέφεται προς τον εαυτό του και οδηγείται σε λανθασμένες αποφάσεις. Στην παράσταση εμφανίζεται και το φάντασμα του Δαρείου με έναν ιδιαίτερο τρόπο, ρόλο στον οποίο δάνεισα τη φωνή μου.
Στην ενότητα της προπαγάνδας θα δούμε μέσα από οθόνες τους Έλληνες να χρησιμοποιούν σε πάνελ τηλεοπτικά ιστορικές και μυθολογικές προσωπικότητες της Ελλάδας οι οποίοι προσπαθούν με τα γνωστά λόγια τους με αποφθέγματα ή λόγια από έργα γνωστά, να πείσουν τους Έλληνες ότι αξίζει να πεθάνουν για τις ιδέες της κυβέρνησής τους. Μια γενιά ηρώων που δεν πέθανε όπως γνωρίζουμε σε κάποια μάχη, αλλά μετά από χρόνια πήρε εξουσία και διαβρώθηκε. Σε αυτό το σημείο θα ήθελα να αναφέρω ότι νιώθω ιδιαίτερη χαρά που πέρα από σημαντικούς ηθοποιούς που συνυπάρχουμε σε αυτή την έρευνα, στην παράσταση παίρνουν μέρος και απόφοιτοι της Ανώτερης Δραματικής σχολής Αθηναϊκή Σκηνή καθώς και σπουδαστές της σχολής ή των εργαστηριών επιμόρφωσης μας σε ρόλους ή στα βίντεο. Είναι πάγια εδώ και χρόνια θέση μου να δίνω αυτό το βήμα από τα χρόνια κιόλας των σπουδών τους.

Η όψη της παράστασης θα απηχεί την αίσθηση της εποχής μας;
Συνήθως στις παραστάσεις μου χρησιμοποιώ έντονο αισθητικό στοιχείο. Σε αυτή την παράσταση έπρεπε να ουδετεροποιηθώ γιατί η ιδέα είναι πολύ έντονη από μόνη της. Σκηνικά έπρεπε το θέατρο να μεταμορφωθεί σε ένα καταφύγιο που να μην προσδιορίζεται η εποχή του. Διάβρωση που σιγά σιγά εισχωρεί στο μυαλό των εγκλεισμένων. Τα ίδια τα έπιπλα συμμετέχουν στην καταστροφή του νου. Η μετάφραση από μόνη της έχει ιδιαίτερη θέση. Οι ήρωες ξεκινούν με λόγο ποιητικό (σαν να είναι αυτή η απόλυτη μορφή υγείας της σύνθετης, μεταφορικής σκέψης) και σιγά σιγά με το πέρασμα του χρόνου ο λόγος μετατρέπεται σε ρεαλιστικό, για να καταλήξει συγκοπτόμενος και ψυχιατρικός. Η πορεία προς την καταστροφή και μέσα από την καταστροφή του λόγου. Στο τέλος σχεδόν προσπάθεια των ηρώων να εκφραστούν μέσα από κραυγές.
Τη μουσική υπογράφει ο Γιάννης Μαδούρος. Ένας εξαιρετικός νέος μουσικός με απίστευτη αφοσίωση. Η μουσική στην παράσταση τονίζει τον εφιάλτη με κινηματογραφικό τρόπο και δίνει τη δυνατότητα στους ήρωες να εκφραστούν μέσα από τέσσερα δύσκολα χορικά με ήχους, ρυθμούς, μελωδίες κάνοντας κύκλο γύρω από τα τέσσερα βασικά συναισθήματα του ανθρώπου. Το χορικό του φόβου, το χορικό της οργής, το χορικό της χαράς και τέλος αυτό της θλίψης. Αυτό ήταν και ένα στοίχημα για εμένα. Ενώ η δράση είναι σύγχρονη, να εντάξεις αρμονικά μέσα της χορικά. Τα βίντεο παίζουν επίσης σημαντικό ρόλο στην παράσταση (Παναγιώτης Μπιζούτης). Στο θέατρο κρέμονται οθόνες από τις οποίες παρακολουθούμε τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, τις απειλές των Ελλήνων που έρχονται σαν άλλοι Τζιχάντ αλλά και τα ζωντανά διαγγέλματα των Περσών μέσα από το καταφύγιο. Σιγά σιγά τα βίντεο ακολουθούν την πνευματική αλλοίωση των ηρώων μας, μιας και ο θεατής βλέπει αυτό που οι ρόλοι λόγω του εγκλεισμού νομίζουν ότι βλέπουν.
Τα έπιπλα και τα ρούχα αυστηρά και μουντά. Ο φωτισμός εναλλακτικός. Στην παράσταση δε χρησιμοποιείται ο συμβατικός φωτισμός από τους προβολείς. Φωτίζεται από 21 λάμπες που κρέμονται πάνω από τα κεφάλια των ηρώων και ανά ομάδες δημιουργούν διαφορετικά ονειρικά κλίματα. Μια απειλή. Μια από αυτές είναι και η λάμπα που όταν ήμασταν μικροί φοβόμασταν με τις σκιές που δημιουργούσε. Υποκριτικά οι ηθοποιοί κλήθηκαν να ακολουθήσουν τη μέθοδό μου που προτείνω στις σκηνοθεσίες μου. Από τα χρόνια των σπουδών μου στη σχολή του Εθνικού, μόλις απόφοιτος Ψυχολογίας με ενδιέφερε η χρήση των γνώσεων της ψυχοπαθολογίας, της ψυχοθεραπείας, της σημειολογίας τόσο για την προσέγγιση όσο και για την απόδοση ενός ρόλου αλλά και για μοτίβα σκηνοθεσίας και διδασκαλίας της υποκριτικής. Έτσι οι ήρωες απέκτησαν συγκεκριμένη προσωπικότητα, συγκεκριμένη σωματοποίηση και έκφραση σκέψης με ιδιαίτερη σημασία στην εξέλιξη της πνευματικής τους διαστρέβλωσης.
Σκηνοθετικά μου αρέσει να παίζω με τα ρεύματα της τέχνης. Εναλλαγή συμβολισμών με έντονες εξωτερικεύσεις, φόρμα με αλήθεια. Το έργο χωρίζεται σε ενότητες σα να είναι μια άλλη πορεία στη διαχείριση του πένθους. Έτσι περνάμε από τα κεφάλαια του πανικού, του παγώματος, της οργής, της απώλειας κάθε ελέγχου για να οδηγηθούμε στο τέλος του έργου στη μετά τη συντέλεια ζωή. Στο χρόνο μηδέν. Αυτός είναι και ο λόγος που αποκαλώ τη συγκεκριμένη μέθοδο, μέθοδο των ενοτήτων. Μια μέθοδος στην οποία παντρεύω την Ψυχολογία με το Θέατρο. Πρέπει να δούμε τη κάθε σκηνή σαν ξεχωριστή παράσταση σε σχέση με το στόχο της αλλά να κρατηθεί ο κρίκος που θα κάνει το αποτέλεσμα ομοιογενές.
Όλα τα παραπάνω έπρεπε να εξυπηρετήσουν ένα σκοπό. Τον τρόπο που έπρεπε να βρω για να κάνω έναν εφιάλτη παράσταση. Πολλοί κατά καιρούς από τα πρώτα χρόνια που το έθετα μου έλεγαν ότι για να ασχολούμαι με την Ψυχολογία και την Ψυχοθεραπεία θα έπρεπε να οδηγούμαι σε πιο ρεαλιστικές οδούς. Μην ξεχνάμε όμως ότι η Ψυχολογία βασίστηκε και στη μελέτη του ονείρου και στην αλλοίωση της αλήθειας μέσω της φαντασίωσης, των παραισθήσεων και των ψευδαισθήσεων. Αυτό πάντα με ανατρίχιαζε. Πόσο πιο όμορφους συμβολισμούς να βρεις από αυτούς που επιλέγει η ίδια η ψυχή να εκφραστεί όταν κραυγάζει;

Τι θέλετε να τονίσετε ή ακόμα και να υπενθυμίσετε στους θεατές που θα δουν την παράσταση;
Το πάντρεμα του παλιού με το νέο. Πώς γίνεται οι ήρωες μια σειράς κυβερνητικής συνωμοσίας του Netflix να συνυπάρξει με ένα κείμενο αντίστοιχης καταστροφής από Αρχαία Ελληνική Τραγωδία. Ένα έργο συντέλειας της ανθρωπότητας να υπογραμμίζεται από τις αξίες διαχρονικών κειμένων. Γρήγορη κινηματογραφική ροή, εφιάλτης με ήχους καθηλωτικούς. Ο θεατής έχει τη δυνατότητα να δει τους ηθοποιούς να υπονοούν διαφορετικά νοήματα από αυτά που λένε ενώ σε άλλες στιγμές να συμβαδίζει ο λόγος του Αισχύλου με την υπόθεση της κυβέρνησής μας. Δε θα βλέπει τον εφιάλτη σαν εξωτερικός παρατηρητής αλλά θα τον αντιλαμβάνεται όπως τον βιώνουν οι ήρωες. Μια παράσταση με στόχο να κάνει τον καθένα να σκεφτεί και με άλλους τρόπους που ενδεχομένως μέχρι τώρα δε σκεφτόταν και να έχει μια συνολική βιωματική εμπειρία μέσα από αυτή τη μαγευτική Τέχνη.

Δείτε εδώ το τρέιλερ της παράστασης: