Πριν από ογδόντα τρία χρόνια, στις 3 Μαρτίου του 1939, γεννήθηκε στα δυτικά προάστια του Παρισιού η Αριάν Μνουσκίν, κόρη του Ρωσοεβραίου κινηματογραφικού παραγωγού Αλεξάντρ Μνουσκίν και της Βρετανίδας ηθοποιού Τζουν Χάνεν. Το πολυπολιτισμικό κράμα της οικογένειας και η σαρωτική επέλαση του β΄ παγκοσμίου πολέμου (οι παππούδες της, από την πλευρά του πατέρα της, εξοντώθηκαν στο Άουσβιτς) φαίνεται ότι επηρέασαν τη γυναίκα που θα αποδεικνυόταν μία από τις μαχητικότερες φωνές του παγκόσμιου θεάτρου. Το θέατρο για τη Μνουσκίν, όπως ξεκίνησε να το εξασκεί από νεαρή ηλικία, οφείλει να είναι ο χώρος εκείνος όπου το ποιητικό σμίγει με το πολιτικό. Με σπουδές λογοτεχνίας και θεάτρου στη Σορβόνη, την Οξφόρδη, καθώς και στη σχολή σωματικού θεάτρου του σπουδαίου Ζακ Λεκόκ, η Μνουσκίν δημιούργησε την πρώτη της ομάδα το 1959 μαζί με συμφοιτητές της από τη Σορβόνη, ομάδα με την οποία ανέπτυξαν και ακτιβιστική δράση σε μια περίοδο που μαινόταν ο πόλεμος της Αλγερίας. Πέντε χρόνια αργότερα, το 1964, θα ίδρυε την Εταιρία Εργατικής Συνεργασίας Παραγωγής, δηλαδή το θρυλικό σχήμα της, το Θέατρο του Ήλιου (Théâtre du Soleil) , που δραστηριοποιείται μέχρι σήμερα.
Σε αυτές τις έξι σχεδόν δεκαετίες, το Θέατρο του Ήλιου πορεύτηκε μέσα στη δίνη σημαντικών κοινωνικοπολιτικών γεγονότων χωρίς να ξεχνάει την κοινωνική και αισθητική αποστολή του και χωρίς να προδίδει το όνομά του, αναζητώντας το φως, τη ζωή, την ομορφιά, τη δημιουργική δύναμη. Μέχρι σήμερα αποτελεί πρότυπο συνύπαρξης και ίσης μεταχείρισης, καθώς οι άνθρωποι της ομάδας αποτελούν μία μεγάλη οικογένεια, συχνά συμβιώνουν στη θεατρική τους στέγη, ενώ η συμμετοχή τους στο θίασο διακρίνεται από το καθεστώς των ίσων αμοιβών. Συμπληρώνοντας σχεδόν εξήντα χρόνια ζωής, το παράδειγμα του Θεάτρου του Ήλιου αποδεικνύει πως η ουτοπία δεν είναι, ίσως, κάτι απίθανο, αλλά κάπου όπου δεν έχουμε φτάσει ακόμη, όπως έχει δηλώσει και η ίδια η Μνουσκίν. Η περίφημη Καρτουσερί, μία πρώην αποθήκη πυρομαχικών στα περίχωρα του Παρισιού, όπου εγκαταστάθηκαν το 1970, είναι η έδρα που στεγάζει τη ζωή και την τέχνη της πολυπληθούς ομάδας, στην οποία συνυπάρχουν άνθρωποι τουλάχιστον είκοσι διαφορετικών εθνικοτήτων. Από εκεί ανοίγουν τα φτερά τους προς τις σκηνές όλου του κόσμου - σκηνές που συχνά είναι μη θεατρικές: μία από τις πρώτες παραστάσεις τους δόθηκε σε τσίρκο, ενώ άλλοτε προτιμούν αποθήκες ή άλλους μεγάλους, γυμνούς χώρους. Μόνο στην Ελλάδα, για παράδειγμα, οι παραστάσεις της Μνουσκίν δόθηκαν σε εγκαταστάσεις των πρώην ολυμπιακών ακινήτων ή σε εκθεσιακούς χώρους. Δεν θα μπορούσε να γίνει αλλιώς γι’ αυτά τα επικών διαστάσεων, πολυπληθή θεάματα που ορίζουν τη δουλειά της ομάδας.
Έργα του Σέξπιρ ("Ριχάρδος Γ΄", "Δωδέκατη νύχτα, "Ερρίκος Δ΄"), του Μολιέρου ("Δον Ζουάν", "Ταρτούφος"), των αρχαίων Eλλήνων τραγικών ("Αγαμέμνων", "Χοηφόροι", "Ευμενίδες" και "Ιφιγένεια", υπό τον κοινό τίτλο "Οι Ατρείδες") έχουν ανεβεί είτε μεμονωμένα είτε σε σκηνικές συνθέσεις, ενώ η Μνουσκίν έχει υπογράψει και πρωτότυπα θεάματα, όπως τα θρυλικά "1789" και "1793", που, όπως μαρτυρούν οι τίτλοι, εμπνέονται από τη Γαλλική Επανάσταση. Πολίτης του κόσμου και ταξιδιώτισσα από νεαρή ηλικία, η Μνουσκίν στις παραστάσεις της αντλεί θεατρικά στοιχεία από τις παραδόσεις όλου του κόσμου, του Μπαλί, της Ινδίας, της Ιαπωνίας, του μεσαιωνικού και αναγεννησιακού ευρωπαϊκού θεάτρου, προκειμένου να επιτύχει το στόχο της: την απομάκρυνση από κάθε ίχνος νατουραλισμού. Η μεταφορά και η μεταμόρφωση είναι το ζητούμενη της τέχνης της, κι αυτές οι δύο έννοιες είναι που καθιστούν το θέατρο που κάνει τόσο υψηλά ποιητικό και λαϊκό ταυτόχρονα.
Η Μνουσκίν πιστεύει θερμά και ενσαρκώνει η ίδια με την παρουσία και τη δράση της τον καταλυτικό χαρακτήρα που θα (έπρεπε να) έχει η θεατρική τέχνη. Το πάθος της, ο οραματισμός της για το θέατρο φαίνεται και στο μήνυμά της για την παγκόσμια ημέρα θεάτρου (2005), που έχει τη μορφή μίας ωδής, ενός καλέσματος προς τη δύναμη του θεάτρου και ξεκινάει με τη φράση "Βοήθεια! Θέατρο, βοήθησέ με!" . Σε μία συνέντευξή της στον Guardian το 2012, δήλωσε: "Δεν είμαστε κατάστημα. Είναι δυστυχές που χρειαζόμαστε τα χρήματα των ανθρώπων, όμως δεν πουλάμε κάτι. Γι’ αυτό μισώ τη λέξη ‘παραγωγή’: δεν είναι παραγωγή, είναι μια τελετή, μια τελετουργία, είναι κάτι πολύ σημαντικό για την ψυχική σου δύναμη και θα έπρεπε να βγαίνεις από το θέατρο δυνατότερος και περισσότερο ανθρώπινος απ’ όταν μπήκες". Γι’ αυτό αναφέρεται συχνά και στο ρόλο των θεατών, που τους θέλει συνοδοιπόρους στη θεατρική συνθήκη παρά παρατηρητές. Στις παραστάσεις της, άλλωστε, η ψευδαίσθηση συχνά σπάει τελείως, οι θεατές παρακολουθούν την προετεοιμασία των ηθοποιών, κάποιες φορές μοιράζονται μαζί τους ένα γεύμα: χρειάζεται κι αυτοί να περάσουν από ανάλογη διαδικασία προετοιμασίας για την παράσταση.
Το πολιτικό και το ποιητικό πηγαίνουν χέρι-χέρι στη δουλειά της Μνουσκίν -αρκεί να θυμηθούμε έστω μία από τις παραστάσεις της, που έχουμε δει και στην Ελλάδα ("Το τελευταίο καραβανσαράι"), ή τη θεατρική εκδοχή της πάνω στο "Μεφίστο" του Κλάους Μάν για την άνοδο του ναζισμού-, αλλά είναι μαχήτρια και έξω από το θέατρο. Το 1971 υπέγραψε το "Μανιφέστο 343" μαζί με 342 ακόμη γυναίκες που τόλμησαν να παραδεχθούν πως έχουν κάνει έκτρωση, όταν η επέμβαση ήταν ακόμη παράνομη στη Γαλλία, καλώντας στη νομιμοποίησή της. Έκτοτε, έχει συχνά υψώσει φωνή με αφορμή τις ιμπεριαλιστικές πολιτικές της πατρίδας της ή της Ευρώπης συνολικά, έχει τοποθετηθεί σχετικά με ζητήματα όπως το παλαιστινιακό και η προσφυγική κρίση, ενώ το 1996 ο θίασος του Θεάτρου του Ήλιου, υποδεχόταν στην έδρα του 382 παράτυπους μετανάστες.
Οι παραστάσεις της Αριάν Μνουσκίν στην Ελλάδα
Παγκοσμίως αναγνωρισμένη, η πρώτη που έλαβε το 1987 το νεοσύστατο Ευρωπαϊκό Βραβείο Θεάτρου (και από τις λίγες γυναίκες έκτοτε), η Αριάν Μνουσκίν και το Θέατρο του Ήλιου επισκέφτηκαν για πρώτη φορά την Ελλάδα μόλις το 2006, χάρη στο Γιώργο Λούκο, Καλλιτεχνικό Διευθυντή του Φεστιβάλ Αθηνών. Τότε είδαμε στο Ολυμπιακό Γυμναστήριο του Φαλήρου το "Τελευταίο καραβανσαράι", μία συλλογική δημιουργία εμπνευσμένη από τις οδύσσειες των σύγχρονων προσφύγων, ένα πολύωρο θέαμα που μιλούσε σε δώδεκα γλώσσες (όσες οι γλώσσες του πολυπολιτισμικού θιάσου) και χρειάστηκε τουλάχιστον εννέα μήνες προετοιμασίας και μακρόχρονης έρευνας. Ακολούθησαν στον ίδιο χώρο τον επόμενο χρόνο οι "Εφήμεροι", πάλι στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών. Η Μνουσκίν, σκαλίζοντας το θέμα του χρόνου και της μνήμης, στράφηκε στις μικροϊστορίες των "ανώνυμων" ανθρώπων, δημιουργώντας μία ποιητική ελεγεία στην εφήμερη ανθρώπινη ύπαρξη, ενώ το 2011 επέστρεψε με τους "Ναυαγούς της τρελής ελπίδας", αποτίνοντας φόρο τιμής σε ιδανικά που ναυάγησαν, στήνοντας στη σκηνή της Athens Metropolitan Expo, ένα θέαμα εμπνευσμένο από τον βωβό κινηματογράφο και τους "Ναυαγούς του Ιωνάθαν" του Ιουλίου Βερν. (Η τελευταία επίσκεψη του Θεάτρου του Ήλιου, αλλά όχι με παράσταση σκηνοθετημένη από τη Μνουσκίν, ήταν το 2019, με τη θρυλική συνεργασία του θιάσου με τον Καναδό σκηνοθέτη Ρομπέρ Λεπάζ και την παράσταση "Kanata - Επεισόδιο 1ο - Η διαμάχη".)
φωτό εξωφύλλου ©Michele Laurent
