Τάρλοου, Κάλμπαρη, Μυλωνάς, Κανελλόπουλος, Παπαδόπουλος, Μπισμπίκης δίνουν απαντήσεις σε τρία φλέγοντα ερωτήματα: τι σημαίνει για το θέατρο η online παρακολούθηση παραστάσεων, πώς η τεχνολογία και το διαδίκτυο βοηθούν την εξέλιξη του θεάτρου και πώς θα είναι το ελληνικό θέατρο μετά την επέλαση της πανδημίας.
Δημήτρης Τάρλοου (Παραγωγός του Θεάτρου Πορεία, Σκηνοθέτης, Ηθοποιός)
Δύο αεροσκάφη διαπερνούν με ταχύτητα 800 χιλιομέτρων την ώρα τους Δίδυμους Πύργους. Ένα κυματάκι τόσο δα στον ορίζοντα, αίφνης, μέσα σε λίγα λεπτά μετατρέπεται σε γιγάντια λαίλαπα που παρασύρει χιλιάδες ζωές σε μια υδάτινη κόλαση λάσπης. Εικόνες σε «ζωντανή» μετάδοση για να μας μεταφέρουν τόση νέκρα. Μια αίσθηση ανακούφισης: αυτά συμβαίνουν κάπου πολύ μακριά κι όχι σε μας. Τώρα; Τίποτα πια δεν είναι μακριά. Η ασθένεια είναι παντού. Ο παγκόσμιος χιονιάς διάβηκε το κατώφλι μας και ανέτρεψε, όπως προφητικά προέβλεψε ο Leonard Cohen, «την ψυχική μας τάξη». Η άυλη απειλή συσπειρώνει αναγκαστικά κοινωνίες βυθισμένες στις οθόνες των κινητών τους, αδιάφορες για οτιδήποτε πνευματικό, κοινωνίες παγκοσμιοποιημένης και ομογενοποιημένης αφασίας.
Εμείς, οι ταγμένοι στην τέχνη, δεν μπορούμε πια να επιτελέσουμε την παρεμβατική μας δράση. Πώς να παρηγορήσεις αποκλεισμένος σε ένα διαμέρισμα; Μέσω αυτού που σε κατέστησε έγκλειστο; Η τεχνολογία προσφέρει πράγματι αυτήν τη δυνατότητα. Γιγάντιοι και σημαντικοί οργανισμοί, όπως η Metropolitan Opera ή το θέατρο Kammerspiele του Μονάχου, μεταδίδουν σημαντικές παραστάσεις του παρελθόντος, επιχειρώντας να κρατήσουν ζωντανή τη σχέση του κοινού τους με το θέατρο και την όπερα, να τονώσουν το ηθικό μιας ολόκληρης κοινωνίας. Τις τελευταίες εβδομάδες η τάση αυτή έχει περάσει και στην ελληνική πραγματικότητα, με διάφορους καλλιτεχνικούς οργανισμούς να το επιχειρούν. Προέκυψαν, μοιραία, ερωτήματα για το αν η θεατρική τέχνη υποβαθμίζεται μέσω της μαγνητοσκοπημένης μετάδοσης, καθώς το θέατρο δεν προορίζεται για μια οθόνη ή για το αν θίγονται συγγενικά πνευματικά δικαιώματα.
Και τα δύο ερωτήματα δεν στερούνται λογικής κι επιχειρημάτων. Στον καιρό της πανούκλας όμως πρέπει να κάνουμε ό,τι είναι δυνατό για να προσφέρουμε μια σχετική παρηγοριά. Αυτό πρέπει να γίνεται απολύτως δωρεάν, έτσι ώστε όλοι οι δημιουργοί, οι οποίοι πράγματι έχουν συγγενικά δικαιώματα, να νιώσουν ότι προσφέρουν και αυτοί σε τούτους τους δύσκολους καιρούς. Η οικονομική επιβίωση των καλλιτεχνών και των θεατρικών οργανισμών είναι ούτως ή άλλως ένα μείζον ζήτημα, για το οποίο η δοκιμαζόμενη πολιτεία πρέπει πάση θυσία να μεριμνήσει. Η επόμενη χρονιά θα μας βρει θεατρικά, κοινωνικά, ψυχικά, οικονομικά βαριά λαβωμένους. Όμως προσδοκώ ότι η κάθε θεατρική εργασία θα γίνεται ύστερα από μια έστω ελάχιστη σκέψη. Κάθε παράσταση, κάθε συνεύρεση με το κοινό πρέπει να γίνει ξανά μια πολύτιμη εμπειρία. Ίσως μετά τον ιό αυτόν εκτιμήσουμε διαφορετικά μια έξοδο στο θέατρο. Από αυτονόητη να γίνει ανεκτίμητη.
Μαριάννα Κάλμπαρη (Καλλιτεχνική διευθύντρια του Θεάτρου Τέχνης, Σκηνοθέτις, Ηθοποιός)
Στο Θέατρο Τέχνης είχαμε ανακοινώσει, προτού ακόμη επιβληθεί η αναστολή λειτουργίας των θεάτρων, την πρόθεσή μας να ανεβάσουμε διαδικτυακά, μέσω της υπηρεσίας «Το Θέατρο Τέχνης –και– στο σπίτι», κάποιες από τις τρέχουσες παραστάσεις μας, προκειμένου να μπορούν να τις παρακολουθήσουν ευπαθείς ομάδες, νοσούντες κ.λπ. Ξεκινήσαμε την κινηματογράφηση ειδικά γι’ αυτό το σκοπό στις 11 Μαρτίου, που αποδείχτηκε τελικά η τελευταία μέρα παραστάσεων για όλο το ελληνικό θέατρο. Η νέα υπηρεσία μας λειτουργεί ήδη από την Πέμπτη 19/3 και προσφέρει με χαμηλό αντίτιμο –που μοιράζεται στους καλλιτέχνες, συντελεστές κι εργαζόμενους του Θεάτρου Τέχνης– τη δυνατότητα διαδικτυακής παρακολούθησης των παραστάσεων.Έχουμε παράλληλα προγραμματίσει ν’ ανεβάσουμε αρχειακό υλικό που θα είναι φυσικά δωρεάν, καθότι δεν πρόκειται για τρέχουσες παραστάσεις , ούτε για παραστάσεις που κινηματογραφήθηκαν με ειδικό τρόπο και ειδικά για την ανάγκη που προέκυψε. Υπό τις παρούσες ακραίες συνθήκες μοιάζει αστείο να κουβεντιάζουμε για το αν πρέπει ή όχι να ανεβάζουμε παραστάσεις στο διαδίκτυο. Εννοείται ότι οι παραστάσεις στο διαδίκτυο δεν είναι θέατρο. Είναι μια καλή, μέτρια ή κακή ψηφιακή αποτύπωση μιας παράστασης. Καλό είναι να μην ανεβάζουμε μια πρόχειρη αποτύπωση, που έγινε καθαρά για αρχειακούς λόγους. Αλλά κι αν την ανεβάσουμε δεν χάθηκε ο κόσμος.
Το θέατρο δεν απειλείται από το διαδίκτυο, απειλείται από τον κορονοϊό. Το θέατρο είναι μια ζωντανή, ανεπανάληπτη εμπειρία που πλήττεται δραματικά από την πανδημία και θα συνεχίσει να πλήττεται αφού περάσει ο άμεσος κίνδυνος. Γιατί η ζωή μας θα αλλάξει ύστερα από αυτό. Το θέατρο θα αλλάξει ύστερα από αυτό. Ας χρησιμοποιήσουμε, λοιπόν, για την ώρα το διαδίκτυο, ας το κάνουμε σύμμαχό μας, ας το αξιοποιήσουμε με όποιον τρόπο και με όποια ιδέα μπορούμε. Αυτήν τη στιγμή δεν έχουμε άλλο μέσο. Για να παραμείνει ζωντανό το θέατρο, πρέπει να μείνουμε κι εμείς ζωντανοί. Να συνεχίσουμε να ονειρευόμαστε και να δημιουργούμε. Όπως μπορούμε.
Δημήτρης Μυλωνάς (Παραγωγός του Από Μηχανής Θεάτρου, Σκηνοθέτης, Ηθοποιός)
Μόλις μια παράσταση αναπαραχθεί online δεν είναι πλέον παράσταση. Η τέχνη του θεάτρου προϋποθέτει εξ ορισμού την κοινωνική συνάθροιση, χρειάζεται τουλάχιστον ένας ηθοποιός κι ένας θεατής για να μπορεί να υπάρχει. Η χωρίς μέτρο αναπαραγωγή της θεατρική πράξης έχει τον κίνδυνο να τη μετατρέψει σε μια νέα πλατφόρμα τύπου Netflix και να αποδυναμώσει τον πυρήνα της ίδιας της σύστασης του θεάτρου, που συμβαίνει στο εδώ και τώρα. Κι αν οι παλιότερες γενιές έχουν ενδεχομένως τα αντανακλαστικά να ανακαλέσουν την αρχική του υπόσταση, οι νεότεροι που εν πολλοίς διαμορφώνονται μέσα στον κόσμο της τεχνολογίας, εύκολα μπορεί να λησμονήσουν την «ιερή» καταγωγή του θεάτρου, της κατεξοχήν τέχνης που ζητεί τον συγχρωτισμό.Το φαινόμενο της αναπαραγωγής παραστάσεων ας είναι ένα παροδικό σύμπτωμα των δύσκολων ημερών που ζούμε κι όχι ένα νέο «ήθος» που θα προστεθεί σε μια μακρά λίστα εσωστρέφειας και μοναχικότητας στην οποία μας οδηγεί ο σύγχρονος τρόπος ζωής. Εύχομαι ολόψυχα μετά την αναγκαστική αυτή απομάκρυνση από τις αίθουσες και τις πλατείες, η επιστροφή κοινού και καλλιτεχνών σε μία επόμενη συμφωνημένη συνάντηση να γίνει με ακόμα μεγαλύτερη προσδοκία και προσμονή. Η τεχνολογία και το διαδίκτυο είναι πλατφόρμες που λειτουργούν επικουρικά, ως μέσα ταχείας επικοινωνίας ενός θεατρικού γεγονότος, ως μέρη μιας παράστασης, ως εκπαιδευτικό υλικό, είναι δηλαδή εργαλεία, μπορούν να επηρεάσουν την αισθητική, όχι όμως τον ίδιο τον πυρήνα του θεάτρου, ο οποίος πάντα θα υπάρχει και πρέπει να υπάρχει εφόσον τουλάχιστον ένας ηθοποιός κι ένας θεατής συναντηθούν στο εδώ και τώρα.
Ο σύνθετος και πολυδιάστατος κόσμος του θεάτρου (ηθοποιοί, σκηνοθέτες, καλλιτέχνες, μεταφραστές, παραγωγοί, τεχνικοί κ.α.) με το πλούσιο έργο τους συμβάλλουν καθοριστικά στην ανάπτυξη του σύγχρονου πολιτισμού. Σήμερα όμως περισσότερο από ποτέ το ελληνικό θέατρο δοκιμάζεται. Η επέλαση του κορονοϊού είναι με βεβαιότητα το ισχυρότερο πλήγμα που έχει δεχτεί στη σύγχρονη ιστορία του. Πρόκειται για μια κρίση που το ξεπερνάει και την οποία, αν δεν υπάρξει κρατική στήριξη, δεν μπορεί να αντιμετωπίσει με ίδια μέσα. Τουλάχιστον 3 εβδομάδες πριν το επίσημο κλείσιμο των θεάτρων, οι περισσότερες παραστάσεις ψυχορραγούσαν καθώς η επισκεψιμότητα μέρα με τη μέρα μειωνόταν δραματικά, τα τεράστια όμως πάγια έξοδα έτρεχαν κανονικά.
Ακόμη δεν μπορούμε να μιλάμε για το αύριο, καθώς ουδείς γνωρίζει πότε θα περάσει η φουρτούνα τί αποθεματικά θα διατηρεί κάθε παραγωγός προκειμένου να προχωρήσει στον προγραμματισμό του και το κυριότερο πότε το θεατρόφιλο κοινό θα έχει και τη διάθεση και την οικονομική άνεση να πάει ξανά στο θέατρο. Ο κόσμος του θεάτρου πρέπει επιτακτικά να συσπειρωθεί. Κι άμεσα να αρχίσει ο διάλογος με το Υπουργείο Οικονομικών και το Υπουργείο Πολιτισμού προκειμένου τα μέτρα στήριξης να εξειδικευθούν σε ό,τι αφορά στις ανάγκες και το σύνολο της θεατρικής παραγωγής και να αποφύγουμε έτσι μια καταστροφή που θα είναι έως κι αδύνατον να ανατραπεί.
Γιάννης Κανελλόπουλος (Ιδιοκτήτης της Θέασις-Δράσεις Πολιτισμού Ε.Π.Ε. του Θεάτρου Ιλίσια)
Από τη στιγμή που υπάρχουν πνευματικά δικαιώματα, και κυρίως ξένων θεατρικών συγγραφέων, είναι αδύνατο το ανέβασμα μιας παράστασης στο διαδίκτυο. Αυτό είναι το πρακτικό κομμάτι σε σχέση με την προβολή παραστάσεων online. Υπάρχει κι ένα θεωρητικό, που για μένα είναι πιο επικίνδυνο. Το θέατρο δεν έχει αλλάξει εδώ και 4.000 χρόνια και αυτό είναι η δύναμή του, γι’ αυτό έζησε ακόμη και σε πολέμους, γι’ αυτό δεν έχει κάνει τεράστια βουτιά τα τελευταία χρόνια. Ο κόσμος είναι συνέχεια μπροστά από μία οθόνη, το κομπιούτερ, του κινητού, της τηλεόρασης, οπότε γιατί να πάει στο σινεμά; Το θέατρο άντεξε στην κρίση, σε αντίθεση με τον κινηματογράφο, επειδή υπήρχε η ανθρώπινη επαφή. Το θέατρο θέλει τις ανάσες του ηθοποιού, του διπλανού, αν δεν υπάρχει αυτές δεν υπάρχει θέατρο. Είναι ένας ζωντανός οργανισμού δεν μπορεί να σταματήσει ν’ αναπνέει.
Διαφωνώ με τη διαδικτυακή προβολή παραστάσεων, αλλά καταλαβαίνω ότι αυτήν τη χρονική στιγμή υπάρχει ανωτέρα βία. Υπάρχουν αυτοί που θέλουν να δουν παραστάσεις, αλλά υπάρχουν κι εκείνοι που θέλουν να εκμεταλλευτούν καταστάσεις και να τις παγιώσουν. Επίσης τίθενται και άλλα ζητήματα, η κακή κινηματογράφηση αφαιρεί από την αξία του δρώμενου, κι έπειτα τι γίνεται με τις αμοιβές, τα δικαιώματα των συγγραφέων και των συμμετεχόντων; Το restart του θεάτρου δεν το βλέπω να γίνεται πριν από τον επόμενο Οκτώβριο.
Περιμένω να δω τη βοήθεια που θα δώσει το κράτος, κατά βάση τις πληρωμές αυτούς τους μήνες. Δεν υπάρχει ένα σωματείο παραγωγών για να κινηθούμε όλοι μαζί ως προς τα αιτήματα και δεν θα υπάρξει διότι είμαστε ανώριμοι κι επιπόλαιοι. Κάποιοι δεν θέλουν να μπουν στη συζήτηση δημιουργίας συλλογικών συμβάσεων με τους εργαζομένους στο θέατρο και αυτό με φέρνει απέναντί τους. Οι αλλαγές στο θεατρικό τοπίο μετά το καλοκαίρι θα είναι συνταρακτικές. Θα αλλάξει η σύνθεση του κοινού ριζικά, διότι θα φοβούνται να πάνε στο θέατρο για παράδειγμα οι ηλικιωμένοι. Ο λιγότερος κόσμος θα αλλάξει τις σχέσεις των επιχειρηματιών με τους εργαζομένους. Οι θεατρόφιλοι ας κρατήσουν, λοιπόν, την ενέργειά τους και ας τη ρίξουν μόλις ανοίξουν τα θέατρα γιατί τότε σίγουρα θα την έχουν ανάγκη.
Σπύρος Παπαδόπουλος (Παραγωγός του Θεάτρου Κάππα, Σκηνοθέτης, Ηθοποιός)
Στη λογική του «Μένουμε σπίτι» είναι ωραία κίνηση η online προβολή παραστάσεων. Είναι μια αντίδραση στον εγκλεισμό, δείχνει ένα νοιάξιμο. Κάποιοι κάτι κάνουν για κάποιους άλλους – άλλωστε αυτό είναι πάντα το στοίχημά μας. Γενικώς δεν μου αρέσει να βλέπω το θέατρο στην οθόνη, διότι πιστεύω ότι το θέατρο ορίζεται από την επαφή. Χρειάζεται αλληλεπίδραση με το κοινό. Η τεχνολογία μπορεί να είναι χρήσιμη στη θεατρική πράξη, αλλά εγώ δεν είμαι ο άνθρωπός της και δεν μπορώ να μιλήσω για το κατά πόσο μπορεί να βοηθήσει την εξέλιξη του θεάτρου.Νέοι καλλιτέχνες δοκιμάζουν νέα πράγματα και με πολλή προσοχή, περιέργεια και προσδοκία βλέπω τις προστάσεις τους. Παραμένω πιστός στην πεποίθηση πως είναι άλλη συνθήκη το να σηκωθεί κάποιος να πάει σε έναν άλλο χώρο για να δει κάτι. Σε βάζει σε μια άλλη κινητικότητα, σε κάνει δέκτη του ίδιου πράγματος με άλλους ανθρώπους και την ίδια στιγμή ο καθένας εκτιμάει και αντιλαμβάνεται αυτό που συμβαίνει με τον δικό του τρόπο. Δεν είναι λίγο να γελάνε 250 άτομα την ίδια στιγμή! Αυτό είναι πολύ σπουδαίο για την κοινωνικότητα μας, ερχόμαστε πιο κοντά μέσω του θεάτρου.
Ακόμη κι αν πάνε καλά τα πράγματα σε σχέση με την πανδημία τους επόμενους μήνες, ακούω πως περιμένουν νέα επίθεση τον Νοέμβριο και είναι σχεδόν απίθανο να έχει βγει το εμβόλιο. Όλοι όσοι ετοιμαζόμαστε για νέες παραγωγές θα το σκεφτούμε πολύ· δεν μπορείς να ξεκινήσεις όταν υπάρχει φοβία στον κόσμο. Είναι νωρίς να πάρω αποφάσεις για να δω αν θα κάνω τελικά τον «Κύκλο των χαμένων ποιητών», όπως προγραμμάτιζα. Δεν ξέρω αν το κράτος μπορεί να βοηθήσει ουσιαστικά. Προσωπικά δεν αξιώνω πολλά πράγματα από το κράτος. Θα πληρώσω μέχρι το τέλος της σεζόν τους συνεργάτες μου, όπως είχαμε συμφωνήσει και δεν έχω κάνει απολύσεις.
Δεν θεωρώ τον εαυτό μου παραγωγό, τον θεωρώ ηθοποιό και είμαι πάντα με τους ηθοποιούς. Ακόμα κι αν υπήρχε ένα σωματείο παραγωγών δεν θα μπορούσαμε να τα βρούμε γιατί υπάρχει άλλη αντίληψη σε σχέση με το πώς πρέπει να στέκεσαι απέναντι συνεργασίες σου. Εμείς που δεν ζήσαμε πόλεμο και που κοροϊδεύαμε για τους γονείς μας για την κατοχή τώρα τους καταλαβαίνουμε. Είναι μία καλή ευκαιρία να αλλάξει η νοοτροπία μας και αναγκαστικά, μένοντας μέσα αλλάζει και η σχέση με τον εαυτό μας: ενδοσκοπούμε, βάζουμε τα πράγματα σε άλλη βάση ακόμα κι αν αυτό δεν γίνεται συνειδητά. Πιστεύω ακόμα ότι αλλάζει πλέον και η σχέση μας με αυτό που λέμε κράτος γιατί νιώθουμε ο,τι κάποιοι παίρνουν αποφάσεις, που μάλλον βγαίνουν, κάποιοι νοιάζονται. Είναι μία καλή ευκαιρία να πάμε λίγο παραπέρα σε όλα τα επίπεδα γιατί μας αξίζει.
Βασίλης Μπισμπίκης (Παραγωγός του θεάτρου Cartel, Σκηνοθέτης, Ηθοποιός)
Μέχρι πριν από λίγες ημέρες κάναμε πρόβες για τα «Κόκκινα φανάρια». Ήμασταν έτοιμοι για την πρεμιέρα και τώρα με την κατάσταση που είναι σε εξέλιξη αναρωτιέμαι αν αυτό που θέλαμε να πούμε έχει νόημα. Θα πρέπει να ξανά πιάσουμε από την αρχή το έργο. Είμαστε μπροστά σε μια μεγάλη αλλαγή και αυτό θα φέρει αλλαγές και στο θέατρο. Δεν θα έχουμε τόσες πολλές παραγωγές όσες είχαμε φέτος, θα υπάρχει φόβος και θα αλλάξει το κοινό. Θεματικά μπορεί να μην κάνουμε ένα ντοκιμαντέρ για το τι ζούμε, αλλά μπορεί να υπάρχει ανάγκη να μιλήσουμε για το παράλογο ή για τον Μπέκετ για παράδειγμα.Θα περίμενα το κράτος να σταθεί κοντά στους ανθρώπους που δουλεύουν στο θέατρο, να υπάρξει μια ελάφρυνση σε σχέση με τις καταβολές των ενοικίων και τα ασφαλιστικά. Έχουμε μάθει να αγωνιζόμαστε δεν είπα να μας πληρώσουν τη χασούρα αλλά τουλάχιστον να ελαφρύνουν τα πάγια έξοδα. Θα συνεχίσω να ονειρεύομαι και να σχεδιάζω και δεν μου αρέσει να βλέπω το θέατρο online. Δεν είναι μόνο ότι χάνεται η μαγεία της παράστασης, αλλά φοβάμαι ότι διαμορφώνεται μια κατάσταση και θα φτάσουμε να έχουμε μια οθόνη plasma μέσα στο σπίτι και να βλέπουμε θέατρο.
Δεν γίνεται να μεταφέρεις το θέατρο στην οθόνη. Είναι κάτι ζωντανό, χρειάζεται κοινό, χρειάζεται τη σύνδεση. Kι αν ακόμη μεταφερθεί στην οθόνη πρέπει να ονομαστεί κάπως αλλιώς. Ο συνδυασμός τεχνολογίας και θεάτρου μπορεί να γεννήσει ιδέες, ο συνδυασμός όμως διαδικτύου και θεάτρου μπορεί να δημιουργήσει μιαν άλλη τέχνη. Το θέμα είναι ιδεολογικό φοβάμαι ότι θα υπάρξει μία τάση για κάτι άλλο, που μπορεί να παγιωθεί και αυτό θα είναι πλήγμα για αυτό που εμείς που θέλουμε να κάνουμε θέατρο με τον γνωστό τρόπο. Είμαι μάλιστα αντίθετος με το να βλέπουμε θέατρο online πληρώνοντας ένα ποσό. Το βλέπω σαν μπίζνα.