Τάσος Σαγρής: "Αν τραβήξουμε την κανονικότητα από τα μαλλιά θα αποκαλύψει όλο τον παραλογισμό της"

Προφητικές είναι οι παρατηρήσεις του Τάσου Σαγρή πάνω σε θέματα που αφορούν την κοινωνία και την ελευθερία. Διαβάστε όσα μας είπε με αφορμή τη "Μεταμόρφωση" του Κάφκα, μια παράσταση που επαναλαμβάνεται, αυτή τη φορά στο Σύγχρονο Θέατρο, από 29/10.

Έχετε ανεβάσει Σάρα Κέην, Δημήτρη Δημητριάδη, Ζαν Ζενέ, Ρεμπέκα Πρίτσαρντ και τώρα Φραντς Κάφκα. Μοιάζει να επιμένετε σε ένα ρεπερτόριο που καταδεικνύει το οντολογικά ατελές της ανθρώπινης φύσης;
Στην πραγματικότητα προσπαθώ να αναδείξω την απελπισμένη κραυγή του ανθρώπου για συμπόνια, φροντίδα, αγάπη και κατανόηση και οι συγγραφείς που αγαπώ αυτή την κραυγή εκφράζουν. Μάθαμε να χαμογελάμε αμήχανα απέναντι στον πόνο του άλλου και αυτό ακριβώς είναι που προξενεί και την δικιά μας καθημερινή αγωνία. Όταν νοιάζεσαι μόνο για τον εαυτό σου, έρχεται μια στιγμή που ο εαυτός σου γίνεται αβάσταχτος. Επειδή δεν διδαχθήκαμε τους τρόπους να βοηθάμε τους άλλους δεν γνωρίζουμε και πώς να βοηθάμε τους εαυτούς μας. Είμαι σίγουρος πως το βαρβαρικό σύστημα ανισότητας και εκμετάλλευσης στο οποίο υποχρεωθήκαμε να ζούμε είναι ατελές και πρωτόγονο. Πιστεύω όμως ότι ο άνθρωπος έχει την ικανότητα να απελευθερωθεί από κάθε μορφή μαζικής αποβλάκωσης, άγνοιας και καταπίεσης. Υπό αυτή την λογική είμαι βαθιά μελαγχολικός, μιας και δεν πιστεύω πως θα προλάβω να ζήσω ελεύθερος και πραγματικά ίσος με τους άλλους γύρω μου, όμως είμαι σίγουρος πως κανένας μέσα στους αιώνες δεν μπορεί σταματήσει τον αγώνα της ανθρωπότητας για ελευθερία και κοινωνική δικαιοσύνη. Η Ιστορία δεν τελείωσε. Ο απανθρωπισμός που μας επιβάλλει ο καπιταλισμός θα ξεπεραστεί. Και σε αυτό σίγουρα συμφωνούν και οι 5 συγγραφείς των έργων που υπηρέτησα ως τώρα.

Μελετώντας τον Κάφκα τι καταλάβατε για εκείνον;
Ο Κάφκα είναι ένας ανατόμος της εξουσίας, μια ευαίσθητη, οργισμένη ψυχή που παρατηρεί τον ίδιο του τον εαυτό να απομακρύνεται διαρκώς από όσα θα ήθελε να ζήσει- καθώς χάνεται όλο και πιο βαθιά σε αυτό που είναι υποχρεωμένος να ζει, μια διαρκή, επιβεβλημένη, αναπόφευκτη, βίαιη "επιστροφή στην κανονικότητα". Μαθαίνει λοιπόν να παρατηρεί τον εαυτό του και το κοινωνικό περιβάλλον. Αυτό που καταλαβαίνει είναι πως το οποιοδήποτε σύστημα εξουσίας και κανόνων αποπειραθούν κάποιοι να το εφαρμόσουν και κάποιοι να το υπακούσουν απόλυτα, "κατά γράμμα", σύμφωνα με το "γράμμα του νόμου", με μαθηματική ακρίβεια θα οδηγηθούν στον παραλογισμό. Αν τραβήξουμε την κανονικότητα από τα μαλλιά θα αποκαλύψει όλο τον παραλογισμό της και τις απάνθρωπες λειτουργίες της. Όσο πιο απόλυτα επιβάλλουμε και υπακούμε τους νόμους που κατασκευάσαμε, τόσο αυτοί οι νόμοι γίνονται όλο και πιο παράλογοι, γίνονται βασανιστήριο αντί για βοήθεια. Αυτό μας βοηθά να καταλάβουμε ο Κάφκα και για αυτό πιστεύω πως η συνεισφορά του στο "Θέατρο του Παραλόγου" είναι πολύ μεγάλη. Αν θέλαμε να περιγράψουμε το έργο του Κάφκα σε μια πρόταση είναι σαν ένας μοναχικός Βόρειο-Ευρωπαίος διαβάτης, σε μια διασταύρωση ενός χιονισμένου χωριού, αργά το βράδυ. Αν και κανένα αυτοκίνητο δεν υπάρχει τριγύρω για χιλιόμετρα, αυτός περιμένει υπάκουα ακίνητος το πράσινο φανάρι των πεζών να ανάψει για να συνεχίσει την βόλτα του. Και ακριβώς επειδή το δρομάκι είναι ερημικό, το κόκκινο φανάρι αργεί πολύ, πάρα πολύ να αλλάξει και αυτός κάθεται πολύ, πάρα πολύ ακίνητος και παγωμένος μέσα στο χιόνι. Ο νόμος πρέπει να υπακούει τον άνθρωπο, όχι ο άνθρωπος τον νόμο. Μόνο έτσι οι ανάγκες και οι επιθυμίες μας κάποτε θα γίνουν νόμος.

Η "Μεταμόρφωση" του Φραντς Κάφκα είναι μια αντεξουσιαστική αλληγορία ή μια κραυγή αγωνίας;
Είναι σίγουρα και τα δύο. Άλλωστε κάθε αντιεξουσιαστική πράξη είναι μια κραυγή αγωνίας, ένα σήμα κινδύνου, ένα άνοιγμα μιας πόρτας διαφυγής ή ένα πεδίο αγώνα, ένα σημείο που λέμε ΟΧΙ ΑΛΛΟ, έως εδώ! Ο Κάφκα μας καλεί να στοχαστούμε πάνω στον διαφορετικό, τον ανάπηρο, το queer, τον ξένο, τον πρόσφυγα, το άγνωστο, το καινούργιο, αυτό που δεν έχει συμβεί ως τώρα. Δημιουργεί μια παράξενη εικόνα, ένα παιδί που γίνεται ξαφνικά παράσιτο, που δεν μπορεί πλέον να παράγει, που δεν είναι χρήσιμο, μια παγωμένη στιγμή του χρόνου σαν μια φωτογραφία μιας έκρηξης. Γνωρίζουμε τι είναι αυτό που περιγράφει ο Κάφκα, 100 χρόνια μετά την έκδοση αυτού του λογοτεχνικού αριστουργήματος, 75 χρόνια από το κλείσιμο του Νταχάου και του Άουσβιτς, λίγες εβδομάδες μετά την νομοθέτηση των στρατοπέδων συγκέντρωσης στην χώρα μας, ξέρουμε πολύ καλά τι θέλει να μας πει ο Κάφκα. Δεν τολμάμε όμως να το παραδεχθούμε στους εαυτούς μας. Αυτή είναι η λειτουργία του αντιεξουσιαστικού θεάτρου της εποχής μας. Όχι να μας διδάξει αυτό που ήδη ξέρουμε, αλλά να μας δώσει τη δύναμη να το μοιραστούμε ο ένας με τον άλλον, σαν ένα κοινό μυστικό, σαν μια συνομωσία των αδυνάτων.

Ο Κάφκα θίγει το θέμα της απανθρωποποίησης. Πιστεύετε πως ο πολίτης των σημερινών κοινωνιών υπόκειται σε μια διαδικασία αλλοτρίωσης των ανθρώπινων χαρακτηριστικών του;
Τι θα συμβεί σε όσους από εμάς δεν μπορούμε να υπακούσουμε τους κανόνες, δεν μπορούμε ή δεν θέλουμε να ακολουθήσουμε την ξέφρενη πορεία της οικονομίας προς τη καταστροφή ή την "ανάπτυξη"; Στον τραγικό ήρωα του Κάφκα η μεταμόρφωση γίνεται ασυνείδητα, ξαφνικά, με μια ψυχική έκρηξη. Μετά από δέκα χρόνια συνεχούς επανάληψης της επιβεβλημένης καθημερινότητας ξυπνά ένα πρωί και δεν μπορεί να επαναλάβει τις ίδιες παγιωμένες κινήσεις. Με αυτό τον τρόπο μετατρέπεται σε παράσιτο. Τι συμβαίνει όταν ξαφνικά δεν μπορούμε να κάνουμε αυτό που "κανονικά" όλοι μας "πρέπει" να κάνουμε; Όλοι γύρω μας ξαφνικά αποκαλύπτονται σαν απάνθρωπα μισαλλόδοξα τέρατα, εχθροί της ζωής, κανόνες, νόρμες, μηχανές και διαταγές. Πρώτα ο Φρόιντ και έπειτα ο Φουκώ και οι Ντελέζ & Γκουαταρί μας απέδειξαν πως η καταπίεση της επιθυμίας γεννά τερατομορφώσεις. Έρχεται μια στιγμή που η καταπιεσμένη επιθυμία ανατινάζεται μέσα μας ανεξέλεγκτα και αυτό προξενεί ανεξέλεγκτες καταστάσεις- μας μεταμορφώνει σε κάτι που δεν μπορούμε να ελέγξουμε επειδή δεν μπορούμε να το κατανοήσουμε. Είμαστε όλοι πολλοί αγχωμένοι, νιώθουμε διαρκώς αβεβαιότητα και είναι αδύνατο να σχεδιάσουμε μακροχρόνια σχέδια, να επιτελέσουμε δηλαδή την βασική λειτουργία που μας ξεχωρίζει από τα υπόλοιπα ζώα σε αυτό τον πλανήτη. Κάθε ανάγκη μας και κάθε επιθυμία μας έχει μετατραπεί σε εμπόρευμα και εμείς ζούμε υποχρεωμένοι να μετατρέπουμε τον εαυτό μας καθημερινά σε μια βιο- επιχείρηση χωρίς κανένα τελικό σκοπό και χωρίς καμιά ουσιαστική ευχαρίστηση, παρά μόνο παροδικές, επιφανειακές απολαύσεις που μας ξανακάνουν υπόδουλους και υπηρέτες. Αν μείνουμε ίδιοι τίποτα δεν θα αλλάξει ποτέ. Ο μόνος τρόπος για να απελευθερωθούμε είναι να μεταμορφωθούμε.

Αν το εγγύς μέλλον σας γεννά τη σκέψη ενός δυστοπικού κόσμου μπορούν να υπάρξουν άμεσα ριζοσπαστικές διεργασίες στην κοινωνία σε επίπεδο πολιτικής σκέψης και κοινωνικής κατάστασης;
Όταν οικοδομούμε σχέσεις αμοιβαίας υποστήριξης και αλληβοήθειας εκτός της ενχρήματης οικονομίας, τότε δημιουργούμε κοινωνικές σχέσεις στις οποίες οι άνθρωποι φροντίζουν ο ένας τον άλλον, αντιστρέφουν τον επιβεβλημένο ανταγωνισμό, δραπετεύουν από τον καθημερινό καταναγκαστικό κανιβαλισμό. Η βάση για αυτό είναι η κοινή συνειδητοποίηση των κοινωνικών συνθηκών και των κοινών αναγκών μας. Απαιτείται η ατομική συμμετοχή και η συλλογική φροντίδα των κοινών προβλημάτων, η προσφορά του καθενός μας ανάλογα με τις πεποιθήσεις, τις γνώσεις και τις ικανότητες του. Με αυτή τη στάση είναι απαραίτητο να δουλέψουμε σε διάφορα κοινωνικά πλαίσια, να δημιουργήσουμε κοινές- συλλογικές μορφές ύπαρξης και να υποστηρίξουμε ο ένας τον άλλον αμοιβαία και εξισωτικά. Αυτές οι κοινότητες αγώνα δημιουργούν κοινωνικά κέντρα, καταλήψεις, συνελεύσεις γειτονιάς, ομάδες καλλιτεχνών και επιστημόνων, αυτοργανωμένα κέντρα υγείας, πολιτισμού, στέγασης, τροφής και άθλησης, δομές συλλογικής παραγωγής προϊόντων και κάλυψης των βιοτικών αναγκών, συνεργατικές μονάδες παραγωγής, αγροτικές κοινότητες αλληλοβοήθειας και άλλες επαναστατικές μορφές συμβίωσης σε ένα κόσμο αποξένωσης και ανταγωνισμού, πολέμου και οικολογικής καταστροφής. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε πως στο Ελεύθερο Αυτοδιαχειριζόμενο Θέατρο Εμπρός που λειτουργεί, σύμφωνα με αυτές τις ιδέες, στο κέντρο της Αθήνας εδώ και 8 χρόνια, έχει εμπλακεί και συνδράμει με τον έναν ή τον άλλο τρόπο η γενιά μας (ή τουλάχιστον ένα πολύ μεγάλο μέρος της κοινωνικής –πολιτικής τέχνης της γενιάς της κρίσης) δημιουργώντας πολύ σημαντικές καταστάσεις σε καθημερινή βάση. Τις εκδηλώσεις απολαμβάνουν δωρεάν περισσότερα από 1000 άτομα την εβδομάδα. Η δύναμη της αυτό-οργάνωσης είναι μεγάλη, αρκεί μερικές βραδιές κάθε μήνα να ζεις χωρίς να νοιάζεσαι για τα χρήματα και τις βλακώδεις διασκεδάσεις αλλά για άλλες, πολύ πιο μαγικές εμπειρίες που έχει να σου προσφέρει η συμμετοχή σου στα κοινωνικά κινήματα αυτού του πλανήτη.

Ποια είναι η μεθοδολογία της δουλειάς σας;
Αφιερώνω πολύ χρόνο να σκέφτομαι ποια παράσταση ίσως είναι απαραίτητη για την εποχή μας κάθε φορά. Περιπλανιέμαι διαρκώς στη πόλη, μιλάω με εκατοντάδες ανθρώπους, αφιερώνω πολύ χρόνο στους φίλους και τις φίλες μου, παίρνω μέρος σε συνελεύσεις και διαδηλώσεις και όταν βρεθεί τελικά το κατάλληλο κείμενο προσπαθώ να το υπηρετώ πιστά. Σέβομαι και ενδυναμώνω το νόημα του θεατρικού κειμένου, αντλώντας από αυτό όλη τη ψυχική και συναισθηματική δύναμη που μπορεί να μας προσφέρει για να καταλάβουμε καλύτερα την εποχή μας και τους εαυτούς μας μέσα σε αυτή.
Συνήθως αφιερώνω έξι μήνες για την ετοιμασία του κειμένου και τους περισσότερους από αυτούς μακριά από τον δυτικό πολιτισμό, σε φτωχικές καλύβες στην Ινδία, το Νεπάλ, το Μεξικό, την Ινδονησία ανάμεσα σε πολύ διαφορετικούς αλλά και πολύ ίδιους με εμάς ανθρώπους τελικά. Μου αρέσει να σκέφτομαι τη ζωή μου στην Αθήνα από την άλλη μεριά του πλανήτη και λατρεύω κάθε φορά να επιστρέφω σε αυτήν με νέα συμπεράσματα. Εκείνη τη περίοδο γράφω ποίηση, πίνω πολύ, διαβάζω συνεχώς, και προσπαθώ να δω τα πάντα από πολλές διαφορετικές οπτικές γωνίες.
Για αυτή τη παράσταση ταξιδέψαμε με τη Σίσσυ Δουτσίου στο Μπαλί, μελετώντας για 2 μήνες το αρχαίο ιερό θέατρο της Ινδονησίας, κάνοντας έρωτα, συζητώντας και διαβάζοντας δεκάδες βιβλία για το Κάφκα, αγκαλιασμένοι σε παραλίες, δοκιμάζοντας κινήσεις του έργου κάτω από τα αστέρια, με ελάχιστα χρήματα, στις φτωχικές πλευρές του νησιού. Εκεί οι άνθρωποι από όλες τις ηλικίες παίζουν, διδάσκουν και μαθαίνουν θέατρο και χορό στο ανοιχτό, κοινωνικό κέντρο που υπάρχει σε κάθε γειτονιά. Φτιάχνουν μάσκες, κουστούμια και είδωλα, διδάσκουν ο ένας τον άλλον αρχαίες συνεργατικές τέχνες τα απογεύματα και παίζουν μαζί παραστάσεις κάθε βράδυ. Κάθε γειτονιά έχει δικό της θίασο και συμμετέχουν όλοι με διάφορους τρόπους, όπως στην αρχαία Αθήνα ή ίσως όπως στην Αθήνα του ελεύθερου μέλλοντος.
Στο Ινστιτούτο Πειραματικών Τεχνών θεωρούμε το θίασο ιερή κοινότητα ίσων και ελεύθερων ανθρώπων. Αυτό συμπεριλαμβάνει εξίσου όλους τους ηθοποιούς, τον Whodoes με τις μαγικές μουσικές, τους τεχνικούς και το προσωπικό του θεάτρου, την ταλαντούχα νέα ζωγράφο Κοραλία Κρικελλή και τις ιερές μάσκες της, τους εξαιρετικούς σταθερούς συνεργάτες μας, τον Γιώργο Παπανδρικόπουλο στους φωτισμούς και την Άλκηστις Καφετζή στο βίντεο μοντάζ, ανθρώπους με τους οποίους έχουμε δημιουργήσει μια κοινή αισθητική γλώσσα μετά από 10 χρόνια συνεργασίας. Μιλάμε πολύ για την ψυχολογία,τη φιλοσοφία, αντλούμε στοιχεία από την ανθρωπολογία, επιστήμες που αγαπώ και θεωρώ όπλα για την πιο επικίνδυνη περιπέτεια, την εξερεύνηση της ψυχής του ανθρώπου. Προσπαθώ στο μέτρο του εφικτού να αναλαμβάνω την ευθύνη όχι μόνο της άρτιας σκηνικής επιτέλεσης αλλά και της ψυχικής ενδυνάμωσης των ηθοποιών, φροντίζω την υγεία τους και τα συναισθήματα τους, βοηθώ όσο μπορώ την ευτυχία τους, νιώθω σε μεγάλο βαθμό υπεύθυνος όχι μόνο για όσα τους συμβαίνουν στη σκηνή αλλά και τις υπόλοιπες ώρες της μέρας.
Υπό κάποια λογική, χρησιμοποιώ τεχνικές που να εγγυώνται τη δυνατότητα του ηθοποιού να καταβυθιστεί σε πολύ σκοτεινές πλευρές της ανθρώπινης ύπαρξης και να επιστρέψει από εκεί θεραπευμένος και όχι τσακισμένος. Το ίδιο επιδιώκω και για τους θεατές, οι οποίοι αποτελούν κομμάτι της παράστασης και άρα της κοινότητας του θιάσου. Ερευνούμε πολύ τις σωματικές αποτυπώσεις των συναισθημάτων και τοποθετούμε τους ήρωες σε ένα ιστορικό συνεχές, ένα κοινωνικό πεδίο σχέσεων επιβολής και ανεκπλήρωτων επιθυμιών. Με εντατικές πρόβες 5 μηνών ουσιαστικά δημιουργώ μια πανοπλία για τον ηθοποιό ώστε αυτός τελικά να έχει μαζί του όλα τα εργαλεία που χρειάζεται για να αφεθεί στην έκσταση και να ταξιδέψει στις σκοτεινές πτυχές του ανθρώπινου ψυχισμού δίνοντας μας την ευκαιρία να ταξιδέψουμε μαζί του, όλοι μας, εκεί που δεν τολμήσαμε να ταξιδέψουμε ποτέ- πολύ βαθιά μέσα μας.