Ο περιπατητικός χάρτης του Γκαίτε μάς δείχνει γιατί πρέπει να εξερευνήσουμε τις αθέατες πηγές νερού της Αθήνας

Ένα ακόμη μυστικό της Αθήνας αποκαλύπτει το Ινστιτούτο Γκαίτε, θέλοντας να γνωρίσει στους κατοίκους αλλά και τους επισκέπτες της πόλης τα άγνωστα σημεία νερού που βρίσκονται σκορπισμένα στον αθηναϊκό χάρτη. 

Η ιδέα υλοποιήθηκε χάρη στη συνεργασία των Ινστιτούτων Γκαίτε στη Μεσόγειο και έτσι δημιουργήθηκε μια σειρά ψηφιακών χαρτών που αναδεικνύουν το νερό ως πολύτιμο φυσικό πόρο σε διάφορες πόλεις της Μεσογείου. Συνδυαστικά, καλλιτέχνες και επιστήμονες ανέλαβαν τον σχεδιασμό διαδραστικών χαρτών, οι οποίοι μας δίνουν την ευκαιρία να γνωρίσουμε νέες αφηγήσεις και δυναμικές που αφορούν το υδάτινο στοιχείο.

Για το πρότζεκτ που αφορά την Ελλάδα, ο αστικός χώρος και η βιοποικιλότητα των ελάχιστων πηγών νερού της Αθήνας κέντρισαν το ενδιαφέρον της διεπιστημονικής ομάδας σχεδιασμού Commonspace και της ομάδας του γεωγράφου-βιολόγου Σταμάτη Ζογκάρη. Ο ψηφιακός χάρτης που προέκυψε από την έρευνά τους ενέπνευσε την αρχιτέκτονα Ελένη Σπυριδάκη για την κατασκευή ενός διαδραστικού Άτλα-εγκατάστασης στην αθηναϊκή έδρα του Ινστιτούτου Γκαίτε. Τα αθέατα σημεία νερού της πόλης ζωντανεύουν μέσα από την έκθεση που εγκαινιάζεται την Πέμπτη 19 Ιανουαρίου, ενώ παράλληλα το ινστιτούτο θα διαθέτει μια γωνιά ανάγνωσης αφιερωμένη σε βιβλία από το αρχείο του, τα οποία αναφέρονται στο νερό ως φυσικό πόρο.

Ο αρχιτέκτονας και πολεοδόμος Θάνος Ανδρίτσος, ένα από τα μέλη της Commonspace, μας μίλησε για την πορεία υλοποίησης του ψηφιακού χάρτη, τη συνεργασία με τη Σπυριδάκη για το στήσιμο της έκθεσης στο ινστιτούτο και πόσο αναγκαίο είναι να αλλάξει το αθηναϊκό μοντέλο δόμησης, προκειμένου να έρθουμε ένα βήμα πιο κοντά στην αστική ανάπλαση και βιωσιμότητα.

Με το Ινστιτούτο Γκαίτε είχατε ξανασυνεργαστεί τον Νοέμβριο για ένα παρόμοιο πρότζεκτ, τις "Σκηνές νερού στο Αθηναϊκό τοπίο". Γιατί είναι τόσο σημαντικό να γνωρίσουμε τις υδάτινες περιοχές της πόλης;
Πρόκειται για την ολοκλήρωση του ίδιου έργου που αναδεικνύει τη σημασία του νερού ως κοινού αγαθού στην ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου. Από την πρώτη στιγμή της εξαιρετικής συνεργασίας μας με το Ινστιτούτο Γκαίτε, μας ενδιέφερε περισσότερο ως Commonspace να δουλέψουμε πάνω στην ανάδειξη του νερού εντός του αστικού ιστού της Αθήνας. Θεωρήσαμε ότι υπάρχει ένα κενό, ότι δεν έχουν αποτυπωθεί επαρκώς, και σε μεγάλο βαθμό είναι σχετικά άγνωστοι ακόμα και στους κατοίκους, οι "τόποι" του νερού μέσα στην πόλη. Δεν εστιάζουμε σε αυτό το έργο ούτε στη θάλασσα και το παράκτιο μέτωπο, ούτε σε σημαντικούς περιαστικούς ή εξωαστικούς υγροτόπους που υπάρχουν και φυσικά πρέπει να προστατευτούν. Εμείς αναστοχαστήκαμε πάνω στο αστικό τοπίο που καθορίζεται εδώ και δεκαετίες από την πυκνή δόμηση, τα κτίρια και την άσφαλτο. Γνωρίζουμε ότι οι αδόμητες εκτάσεις είναι περιορισμένες και οι επιφάνειες νερού ελάχιστες. Όμως υπάρχουν! Μέσα στην πόλη, στις διαδρομές που κάνουμε καθημερινά στις γειτονιές μας. Ρέματα, λίμνες, ακόμα και σιντριβάνια ή κρήνες. Μπορεί να μην έχουμε την τύχη ευρωπαϊκών μητροπόλεων με μεγάλα ποτάμια ή λίμνες, μπορεί να "πληρώνουμε" την επί δεκαετίες κακομεταχείριση των υφιστάμενων ρεμάτων και ποταμών, όμως περισσότερο ή λιγότερο εμφανή ίχνη του υγρού στοιχείου υπάρχουν στην πόλη μας. Και το πρώτο βήμα για την προστασία, ανάδειξη και διεύρυνση των υδάτινων επιφανειών στην πόλη είναι η χαρτογράφησή τους. Κινηθήκαμε ωστόσο πιο "ελεύθερα", δηλαδή όχι δημιουργώντας έναν πλήρη κατάλογο για τα ύδατα της πόλης, κάτι για το οποίο άλλωστε υπάρχουν άνθρωποι με περισσότερη εξειδίκευση από εμάς. Εμείς θελήσαμε να αποτυπώσουμε τις υδάτινες επιφάνειες ως ιδιαίτερους "μπλε" τόπους μέσα στην πόλη, ως σημεία συνάντησης, περιπάτου και δροσισμού. Έτσι, για παράδειγμα, η συνάδελφος Μελίνα Βλάχου σκίτσαρε χιουμοριστικά "σκηνές" του νερού μέσα στην καθημερινότητα της πόλης, όταν μια παρέα στήνει ένα πρόχειρο γλέντι στην Καλοπούλα στην Καισαριανή ή όταν μια οικογένεια κάνει βόλτα στον Εθνικό Κήπο. Επίσης μας ενδιέφερε η σχέση του νερού με τον αστικό ιστό, ως ένα στοιχείο πολεοδομικής σημασίας, κάτι που η συνάδελφος Αναστασία Χρηστάκη ανέδειξε μέσα από διαγραμματικά σκίτσα. Εν τέλει, αυτό που επιχειρούμε μέσα από το έργο αυτό είναι να συμβάλλουμε σε μια νέα σχέση των πολιτών και των επισκεπτών με τους υφιστάμενους τόπους νερού στην πόλη.

Στο πλαίσιο του "Atlas of Mediterranean Liquidity" δημιουργήθηκε επίσης ένας διαδραστικός χάρτης από την Ελένη Σπυριδάκη. Υπήρξε κάποια συνεργασία της ομάδας με την αρχιτέκτονα για την κατασκευή αυτής της εγκατάστασης;
Καταρχήν είμαι ιδιαίτερα χαρούμενος που συνεργαζόμαστε με την Ελένη αφενός γιατί ήμασταν συμφοιτητές στο Βόλο και είχαμε καιρό να συναντηθούμε, και αφετέρου γιατί είχα εντυπωσιαστεί με την περσινή έκθεση του Ινστιτούτου με το έργο του Andreas Siekmann για την Ανατολική Γερμανία που συμμετείχε και η ίδια. Το έργο που ολοκληρώνεται με την έκθεση περιλάμβανε αρκετές δράσεις και ενέργειες εδώ και ένα χρόνο, από την συλλογή των δεδομένων και την παραγωγή του υλικού, στη διεξαγωγή περιπάτων στην πόλη, την γραφιστική αποτύπωση του διαδραστικού χάρτη και εν τέλει στην επιμέλεια της έκθεσης. Συγκροτήθηκε, λοιπόν, μια ομάδα υλοποίηση που συνεργάστηκε στενά μεταξύ της σε όλες τις φάσεις. Εκτός από την ομάδα του Ινστιτούτου με την ουσιαστική συνεισφορά της, αναφέρω τον Σταμάτη Ζόγκαρη που είναι κύριος ερευνητής στο ΕΛΚΕΘΕ και ένας από τους πιο βαθύς γνώστες των υδάτων της Αθήνας, τον έμπειρο γραφίστα Άρη Βιδάλη που δούλεψε πάνω στον ψηφιακό χάρτη και την Ελένη που επιμελήθηκε την έκθεση μεταφέροντας με τον καλύτερο δυνατό τρόπο το υλικό στον φυσικό χώρο. Στη ουσία, η έκθεση δημιουργεί και η ίδια έναν τόπο μέσα στο κτίριο της Ομήρου που πιστεύουμε πως θα αγαπήσουν οι επισκέπτες και οι επισκέπτριες. Η συνεχής και διεπιστημονική συνεργασία μεταξύ όλων μας, ήταν μια από τις πιο όμορφες πλευρές αυτής της προσπάθειας.

Ουσιαστικά ο ψηφιακός χάρτης προβάλλει αθέατες υδάτινες πηγές της πόλης. Είναι όλες τους ενεργές σήμερα ή μιλάμε και για σημεία που παλαιότερα υπήρξαν βασικές πηγές νερού και πλέον έχουν στερέψει;
Η πλειοψηφία των σημείων που αποτυπώνονται στον χάρτη αφορά σε υφιστάμενες υδάτινες επιφάνειες ή έστω σε ενεργά ίχνη του νερού στην πόλη. Δεν παρουσιάζουμε δηλαδή τις διαδρομές του νερού στην Αττική γη όπως υπήρχαν πριν την ανάπτυξη της σύγχρονης πόλης, αν και τμήματα αυτών είναι που επιδιώκουμε να αναδείξουμε, όπως έχουν διατηρηθεί και βρίσκονται στον δημόσιο χώρο σήμερα. Αξιοποιούμε σε κάποιες περιπτώσεις παλαιότερες φωτογραφίες και συμπεριλαμβάνονται κάποιες κρήνες που δεν λειτουργούν πια, όμως το επίκεντρό μας είναι η πόλη σήμερα. Σε αυτό το σύγχρονο αθηναϊκό αστικό τοπίο είναι που βλέπουμε ότι το νερό δεν ξεχνά τους δρόμους του, ακόμα και αν, δυστυχώς, έχει μειωθεί. Τον ποταμό Ηριδανό π.χ. μπορούμε να τον ακούσουμε δυνατά να διαπερνά τον σταθμό του μετρό στο Μοναστηράκι ή να παρατηρήσουμε τη σημειακή έντονη βλάστηση στον αρχαιολογικό χώρο του Κεραμεικού. Στην Αγία Φωτεινή στην Καλλιρόης, κάτω από την γέφυρα του Όθωνα, σε ένα διαχρονικό "μυστικό" σημείο του κέντρου της πόλης, ακόμα κυλούν τα νερά του Ιλισού. 

Τι ιδιαιτερότητες ανακαλύπτει κανείς παρατηρώντας τον ψηφιακό χάρτη που δημιουργήσατε;
Το πρώτο και βασικότερο είναι ο μεγάλος αριθμός των σημείων. Και φυσικά δεν υποστηρίζουμε ότι έχουμε συμπεριλάβει τα πάντα, άρα ο αριθμός μπορεί να αυξάνεται και ο χάρτης να διευρύνεται. Ακόμα και για εμάς που γνωρίζαμε από παλαιότερες μελέτες και από την εμπειρία μας την ύπαρξη όλων αυτών των τόπων νερού, ήταν μια έκπληξη όταν αρχίσαμε να ταξινομούμε το υλικό και ειδικά όταν άρχιζε να παίρνει μορφή ο χάρτης. Νομίζω ότι θα αποτελέσει για τον περισσότερο κόσμο κάτι αναπάντεχο και ενδεχομένως αναζωογονητικό. Μπορεί ο κάθε πολίτης να γνωρίζει αρκετά από αυτά τα σημεία ή και να επισκέπτεται σε έναν περίπατο τις λίμνες στα πάρκα. Μπορεί να γνωρίζει τα διατηρημένα φυσικά ρέματα ή να έχει τμήματά τους στην γειτονιά του. Όμως δεν πιστεύω ότι είμαστε επαρκώς εξοικειωμένοι/ες με την ύπαρξη αυτού του σχετικά εκτεταμένου υδάτινου δικτύου ως ένα κομμάτι της πόλης μας. Δεν ανακαλύψαμε φυσικά κάποιον κρυμμένο θησαυρό. Αλλά αναδείξαμε όσο μπορούσαμε αυτόν τον πλούτο, την σημασία και το εύρος του.

Συγκριτικά με άλλες μεσογειακές χώρες, τα σημεία νερού στην Ελλάδα είναι περισσότερα ή λιγότερα και ποιοι παράγοντες έχουν επηρεάσει τον αριθμό υδάτινων πηγών;
Προφανώς η Αθήνα είναι μια πόλη με λιγότερες υδάτινες εκτάσεις σε σχέση με άλλες. Δεν θα ήθελα να κάνω μια σύγκριση γιατί δεν έχω πλήρη γνώση για όλες τις μεσογειακές πόλεις, αν και εμπειρικά μπορούμε όλοι και όλες να έχουμε μια εικόνα, τουλάχιστον από τις πόλεις που έχουμε επισκεφτεί. Οι λόγοι είναι πολλοί και διαχρονικοί. Οι φυσικές κοίτες των ποταμών της Αθήνας έχουν διατηρηθεί σε πολύ μικρό βαθμό και εκτός του κέντρου της πόλης. Ακόμα και σήμερα, βλέπουμε ανεπαρκή προστασία τους και διαρκή νέα "μπαζώματα", παρότι είναι γνωστές οι επιπτώσεις ειδικά όταν αντιμετωπίζουμε πλημμυρικά φαινόμενα. Επίσης, η αστική ανάπτυξη του 20ου αιώνα έγινε με ανεπαρκή και προβληματικό σχεδιασμό, και οι χώροι πρασίνου ή νερού είναι περιορισμένοι. Έτσι, ούτε πολλές φυσικές εκτάσεις νερού, ούτε και εκτενείς τεχνητές διαμορφώσεις συναντώνται στην σημερινή Αθήνα. Βέβαια, δεν πρέπει να συγκρίνουμε την Αθήνα με ευρωπαϊκές πόλεις με μεγάλους ποταμούς ή λίμνες, όπως γίνεται συχνά. Δεν θα είχαμε έναν Τάμεση ή έναν Σηκουάνα. Όμως είχαμε, και έχουμε ακόμα, τους δικούς μας ποταμούς, ρέματα και υγροτόπους. Μπορούμε και πρέπει να τα προστατεύσουμε και αποκαταστήσουμε. Δεν είναι εύκολο, αλλά τρόποι και εργαλεία υπάρχουν.

Σε τι βαθμό επηρεάζει η αρχιτεκτονική και πολεοδομική εξέλιξη μιας πόλης τη βιοποικιλότητα; Τι ισχύει στην προκειμένη περίπτωση για την Αθήνα σήμερα;
Θα ήθελα καταρχήν να επισημάνω τη σημασία της συνεργασίας και ανταλλαγής γνώσεων και εμπειριών μεταξύ όσων ασχολούνται με το σχεδιασμό της πόλης και αυτών που μελετούν τη βιοποικιλότητα, τη χλωρίδα και πανίδα κτλ. Ακούγεται πλέον προφανές, όμως ακόμα δεν έχει επαρκώς κατακτηθεί. Εγώ ως αρχιτέκτονας- πολεοδόμος, παρότι ήδη από τις σπουδές μου γνώριζα το γενικό πλαίσιο για τη βιωσιμότητα, την περιβαλλοντική προστασία κ.α., δεν αισθάνομαι ότι απέκτησα ποτέ επαρκείς γνώσεις για την βιοποικιλότητα στην πόλη. Θα έλεγα ότι αυτό το διεπιστημονικό άγχος ήταν ένας από τους λόγους δημιουργίας της Commonspace. Ειλικρινά εντυπωσιάστηκα σε μια πρώτη συμμετοχή που είχα πριν αρκετά χρόνια σε ένα μεγάλο έργο για τους υγροτόπους της Αττικής, όταν διάβασα για τον απίστευτο πλούτο χλωρίδας και πανίδας που έχουν ακόμα μέχρι σήμερα ρέματα όπως η Πικροδάφνη και ο Ποδονίφτης. Νομίζω πως -αν και έχει αυξηθεί το ενδιαφέρον και οι συνέργειες- ακόμα και σήμερα δεν κατανοείται επαρκώς η σημασία μιας υδάτινης έκτασης εντός του χωρικού σχεδιασμού. Ακόμα γίνονται αντιληπτές περισσότερο ως μπλε ή πράσινες γραμμές σε ένα σχέδιο που δημιουργούν ωραίες διαδρομές για πεζούς ή εντυπωσιακές εικόνες για τρισδιάστατες απεικονίσεις, και όχι ως τόποι που αναπτύσσονται δέντρα και φυτά, που ζουν πτηνά, ψάρια κ.α. Θα μπορούσαμε να πούμε πολλά για το πως η αστική ανάπτυξη της Αθήνας επέδρασε καταστροφικά για την βιοποικιλότητα, όμως περισσότερο θέλω να σταθώ στα εντυπωσιακά ευρήματα για την βιοποικιλότητα που έχει διατηρηθεί και απειλείται καθημερινά. Γιατί είναι σχετικά εύκολο να καταριόμαστε την αστικοποίηση 100 χρόνων πριν, αλλά είναι απείρως πιο δύσκολο -και πιο σημαντικό- να σταματήσει επιτέλους η ρύπανση των σημερινών ρεμάτων, η επέκταση αστικών χρήσεων στις δασικές εκτάσεις κ.α. 

Πλέον το ζήτημα της βιωσιμότητας κυριαρχεί στις συζητήσεις για την αστική ανάπλαση της Αθήνας. Πόσο δύσκολη πιστεύετε ότι είναι η εφαρμογή αυτής της αρχής σε μελλοντικά έργα αναδιαμόρφωσης της πόλης;
Η αναφορά στη βιωσιμότητα πράγματι κυριαρχεί στις συζητήσεις, όμως δεν κυριαρχεί πραγματικά στις πολιτικές που υιοθετούνται, ούτε στην Αθήνα ούτε πουθενά, τουλάχιστον στην Ελλάδα. Και κυρίως δεν καταλήγει σε μεγάλης κλίμακας παρεμβάσεις ικανές να ανταποκριθούν πράγματι στους στόχους που θεωρητικά θέτει η βιωσιμότητα στην ευρύτητά της, δηλαδή τους κοινωνικούς, οικονομικούς και περιβαλλοντικούς. Δυστυχώς, η πραγματικότητα που γνωρίζουν πολύ καλά όσοι/ες ασχολούνται με τον σχεδιασμό της πόλης είναι πως όσο και αν επαναλαμβάνεται ο "όρκος" στην βιώσιμη αστική ανάπτυξη, το μοντέλο αστικής ανάπτυξης σε πολύ μικρό βαθμό έχει αλλάξει. Ας δούμε τις παρεμβάσεις που σχεδιάζονται στα ρέματα, ας δούμε τι δυσκολίες αντιμετωπίζει η εφαρμογή κάθε Π.Δ. προστασίας κάποιου φυσικού πόρου, ας δούμε τις αναρίθμητες νομοθετικές ρυθμίσεις για την διευκόλυνση των "επενδύσεων" ακόμα και μέσα στις περιοχές Natura. Αλλά και μέσα στις πόλεις, πόσοι πραγματικά νέοι χώροι πρασίνου δημιουργούνται; Πόσες εκτάσεις υψηλής βλάστησης; Πόσο μειώνεται η άσφαλτος που έχει καταλάβει όλο τον αδόμητο χώρο της Αθήνας; Δεν είναι φυσικά εύκολο να αλλάξει ένα μοντέλο που υφίσταται για δεκαετίες. Όμως είναι αναγκαίο. Και προϋποθέτει μια διαφορετική προσέγγιση των στρατηγικών αστικής βιωσιμότητας και αστικών αναπλάσεων, ως πολιτικών μετασχηματισμού υπέρ της κοινωνίας και του περιβάλλοντος και όχι μονάχα ως εργαλείων εξωραϊσμού περιοχών ή προσέλκυσης επισκεπτών. 

Η λειψυδρία είναι επίσης θέμα που συζητείται διεθνώς στο πλαίσιο της κλιματικής αλλαγής. Τι προκλήσεις αναμένεται να φέρει;
Είναι δεδομένο ότι η διαρκής άνοδος της θερμοκρασίας φέρνει ξηρασία και λειψυδρία. Τα περασμένα χρόνια είδαμε τι καταστροφικά αποτελέσματα ακολουθούν. Προσωπικά έτυχε να είμαι στην Αθήνα σε όλες τις μεγάλες πυρκαγιές των τελευταίων ετών και ήταν από τις πιο άσχημες μέρες της ζωής μου, μέρες ασφυκτικές κυριολεκτικά και μεταφορικά. Η διάβρωση των εδαφών και η καταστροφή των οικοσυστημάτων, ακόμα και η διατροφική επισφάλεια ή η έλλειψη πόσιμου νερού, είναι προκλήσεις που δεν πρέπει να αναγνωρίζονται ως μακρινές από εμάς. Όμως θέλω να βάλω και μια ακόμα παράμετρο. Την ποιότητα της ζωής μας μέσα στην πόλη. Ήδη, κάθε καλοκαίρι γίνεται όλο και πιο αφόρητο, με τις υψηλές θερμοκρασίες σε τμήματα της πόλης να καθιστούν την καθημερινότητα αβίωτη. Το νερό είναι πηγή ζωής και ένα κοινό αγαθό που μπορεί να αναβαθμίσει ουσιαστικά το αστικό περιβάλλον.

Υπάρχει κάποιο σημαντικό πρότζεκτ που θα δούμε σύντομα από την Commonspace; 
Η αλήθεια είναι ότι βρισκόμαστε στην αρχή αρκετών έργων που προετοιμάζουμε πολύ καιρό και αναμένουμε με ανυπομονησία. Θα σημείωνα, όμως, τρία σημαντικότερα. Ξεκινάει αυτές τις εβδομάδες το πρώτο έργο Horizon που συμμετέχουμε μαζί με συνεργάτες από 8 χώρες στην Ευρώπη και την Αφρική, με τίτλο "FairVille” και στόχο την ενίσχυση της συμμετοχής των πολιτών στην παραγωγή του χώρου για την μείωση των ανισοτήτων. Μέσα στον Φεβρουάριο, επίσης, εκτιμούμε ότι θα ξεκινά και το Design Campus, στο πλαίσιο των δραστηριοτήτων της Ελευσίνας ως Πολιτιστικής Πρωτεύουσας για το 2023, ένα συμμετοχικό εργαστήριο πάνω στις περιβαλλοντικές και πολεοδομικές προκλήσεις της πόλης. Τον ίδιο μήνα θα δημοσιευτεί και ο τόμος που εκδίδουμε σε συνεργασία με το ίδρυμα Χάινριχ Μπελ με τίτλο "Συμμετοχικός Σχεδιασμός: Πόλη, Περιβάλλον και Κλιματική Αλλαγή" που θα αποτελέσει μια σημαντική συνεισφορά στην ελληνική βιβλιογραφία. Τέλος, αναμένουμε ορισμένες από τις μελέτες (κτιριακές και αστικών αναπλάσεων) που έχουμε συμμετάσχει τα τελευταία χρόνια, να προχωρήσουν προς την έναρξη της κατασκευής, με σημαντικότερη ίσως την ανάπλαση στον λόφο του Προφήτη Ηλία στα Τρίκαλα.