Ο μύθος της Περσεφόνης επαναπροσδιορίζεται στη γλυπτική εγκατάσταση του Κωστή Βελώνη

"Φαντάστηκα το έργο ως ένα ορθωμένο χωράφι" εξηγεί ο Κωστής Βελώνης συστήνοντας μας στο επιβλητικό, ύψους 11 μέτρων, γλυπτό που τοποθέτησε στον χώρο πίσω από το ανοιχτό θέατρο της Ελευσίνας. Μια ωδή στη θεά Δήμητρα και συνάμα ένας υπαινιγμός για τη ζωή, τον θάνατο και την αναγέννηση, η in situ εγκατάσταση "Στάχυα πέφτουν σε τσιμεντένια επίπεδα" είναι μια πρωτότυπη καλλιτεχνική παρέμβαση στον δημόσιο χώρο του Παλαιού Ελαιουργείου της πόλης, αινιγματική όσο και ανοιχτή προς πολλές και ενδιαφέρουσες ερμηνείες. Το πρότζεκτ υλοποιείται από τη 2023 Ελευσίς Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης με τη συνδιοργάνωση του Φεστιβάλ Αισχύλεια.

Ένας βαρύς κατά τη γνώμη του καλλιτέχνη τίτλος που ήταν όμως απαραίτητος για να τονιστεί το πώς αντιλαμβανόμαστε σήμερα το θάνατο: ως κάτι που μπορεί να είναι προαιρετικό ή κάτι που συχνά ξεχνάμε, επειδή το φοβόμαστε. Με μια πρώτη ματιά, το έργο ενδεχομένως δεν δίνει την εντύπωση ότι πρόκειται για μια εικαστική εγκατάσταση. Εξάλλου, βάσει όσων μας είπε, ο Βελώνης δεν στόχευε απαραίτητα στο να δημιουργήσει ένα εντυπωσιακό έργο τέχνης, αλλά να το συσχετίσει με την έννοια του τεκτονισμού και του ανεμισμού, και όχι μόνο. Οι δύο αυτές έννοιες άλλαξαν μάλιστα τη μεθοδολογία του καλλιτέχνη ήδη από το 2020, όταν τις εισήγαγε για πρώτη φορά στο έργο του με την έκθεση στο Ίδρυμα ΔΕΣΤΕ. "Αντί να εφεύρω κάτι, κοιτάω το περιβάλλον και την καλλιτεχνική δυναμική του", δηλώνει ο ίδιος.

Βέβαια, όταν κανείς καλείται στην Ελευσίνα προκειμένου να δημιουργήσει μια in situ εγκατάσταση, η μυθολογία και η βιομηχανική αρχαιολογία που πλαισιώνουν την ιστορία του τόπου είναι αδύνατο να παραλειφθούν. Η εγκατάσταση, που ξεκίνησε από το 2020, πρόκειται για ένα τρίπτυχο που μας καλεί όχι μόνο να εξερευνήσουμε το ίδιο το έργο, αλλά και την ιστορία της Ελευσίνας. Το ορθωμένο χωράφι ("Τα μπούτια της Δήμητρας", όπως το ονομάζει ο Βελώνης) είναι το ένα από τα τρία μέρη της εγκατάστασης: μια σκαλωσιά στην οποία ο καλλιτέχνης απέδωσε μια αφηρημένη οπτική εικόνα των μηρών της θεάς Δήμητρας, το σχήμα των οποίων εμπνεύστηκε από το έργο του Ουρουγουανού καλλιτέχνη Χοακίν Τόρες Γκαρσία. Η απεικόνιση της θεάς του θερισμού και της γονιμότητας δεν είναι τυχαία, αφού πρόκειται για μια μορφή που σχετίζεται με την εποχιακή αλλαγή και την αγροτική δραστηριότητα, την άνθηση και την τυχαιότητα της φύσης.

Στο κόνσεπτ του τρίπτυχου έγκειται φυσικά και ο μύθος της αρπαγής της Περσεφόνης. Η κάθετη κλίση του γλυπτού μας παραπέμπει στο έδαφος και τη σχέση του όχι μόνο με την αγροτική παραγωγή, αλλά και τον θάνατο. "Δεν είναι η Περσεφόνη που κατεβαίνει στον Άδη, αλλά είναι ο Άδης που έρχεται πάνω στην Περσεφόνη. Η Περσεφόνη και η διαμονή της στον Άδη κάποιους μήνες του χρόνου αντανακλούν τη συνέχιση μιας μόνιμης υπαρξιακής αφήγησης με τον φυσικό κύκλο ζωής των φυτών ως σύμβολο γέννησης, θανάτου και αναγέννησης", εξηγεί ο καλλιτέχνης.

Παράλληλα, το έργο ακολουθεί τη λογική της επικονίασης, υπό την έννοια ότι τα ίδια τα υλικά, από κλαδιά, στάχυα, σακιά με χώμα μέχρι ξύλινους θρόνους και ένα ζευγάρι αγροτικές μπότες, επιτρέπουν στα πλάσματα της φύσης να "χαλάσουν" την κατασκευαστική δομή του έργου. Με τον ίδιο τρόπο λειτουργεί και η αλλαγή των εποχών που αλλοιώνει το έργο, καθώς και η έννοια της ανεμοφιλίας, δηλαδή η διαδικασία επικονίασης ενός φυτού με τη χρήση του ανέμου. Εξαρχής, ο Βελώνης ήθελε να επιτύχει μια ανασχηματοποίηση του γλυπτού μέσω φυσικών παρεμβάσεων.

Ο μύθος λοιπόν αναδιατυπώνεται έτσι ώστε να συμβαδίζει με την ιστορία του Ελαιουργείου. Αυτό γίνεται πιο εμφανές και από το δεύτερο μέρος, "Η Περσεφόνη σκόνταψε", το οποίο ζωντανεύει τη νύχτα. Ο Βελώνης, γοητευμένος από την κλίση μιας ετοιμόρροπης καλύβας πάνω στην εργοστασιακή ζώνη του ελαιουργείου, η οποία λειτουργούσε ως μεταφορέας ελιών ή σαπουνιού, τοποθέτησε έναν προβολέα που τη φωτίζει το βράδυ. Η ονομασία έχει μια χιουμοριστική νότα, υποδηλώνοντας ότι εν τέλει η Περσεφόνη δεν απήχθηκε από τον Άδη και η ανάβαση ή κατάδυσής της στον κάτω κόσμο οδήγησε σε αυτή την κλίση του κτίσματος. Πώς άραγε αυτή η ερμηνεία θα μπορούσε να μεταφραστεί στο ιστορικό πλαίσιο του Ελαιουργείου; Ο Βελώνης τη συσχετίζει με τον κύκλο της παραγωγής, αλλά και τη βιομηχανική διαδικασία.

"Τα έργα λειτουργούν αρχικά ως έργα της φύσης και μετέπειτα οικειοποιούνται από τον καλλιτέχνη, ο οποίος τα ονομάζει", εξηγεί ο γενικός καλλιτεχνικός διευθυντής της 2023 Ελευσίς Πολιτιστική Πρωτεύουσα, Μιχαήλ Μαρμαρινός. Το δεύτερο έργο της εγκατάστασης μας δίνει μια εντελώς διαφορετική ιδέα του τι αντιλαμβανόμαστε ως έργο τέχνης. Εδώ, ένα αρχιτεκτονικό στοιχείο γίνεται μέρος μιας καλλιτεχνικής έκθεσης, μέσω μιας απλής καλλιτεχνικής παρέμβασης. Όπως ανέφερε η η Διευθύντρια Σύγχρονης Τέχνης της 2023 Ελευσίς Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης και γενική επιμελήτρια του έργου, Ζωή Μουτσώκου, "η πόλη γίνεται έκθεμα του εαυτού της".

Όσον αφορά την οικολογική διάσταση του έργου, ο Βελώνης ανέφερε πως "το οικολογικό ζήτημα είναι στο επίκεντρο των αναζητήσεων πολλών καλλιτεχνών και προφανέστατα κι εγώ ακολουθώ ίσως αυτή τη τάση, αλλά θέλω να πιστεύω ότι δεν την ακολουθώ με αυτόν τον στεγνό οικολογικό σχολιασμό. Το προσεγγίζω βάσει της άποψης ότι η λογοτεχνία και οι μύθοι συμβάλλουν στην ανάπτυξη μιας οικολογικής θεωρητικής σκέψης. Αυτή η ιστορία με τους ανέμους και τους συμβολισμούς τους, η μεταβλητότητα και η τυχαιότητα ξεφεύγει από την οικολογική διάσταση και αφορά επίσης την προσωπική μου μεθοδολογία που ακόμα ανακαλύπτω".

Για το τρίτο κομμάτι της εγκατάστασης πρέπει κανείς να περπατήσει ως τον παραλιακό δρόμο της πόλης. Εκεί, ένα κυπαρίσσι έχει δεθεί στην άκρη του λιμανιού, αντικρίζοντας το κατάρτι ενός ναυαγισμένου πλοίου. Ο "Ανεμοδείκτης" τονίζει τη μεταβλητότητα ενός φυσικού στοιχείου μέσω των καιρικών αλλαγών, φαινόμενο που ο Βελώνης ανέφερε ως "weathering". Το ξεριζωμένο κυπαρίσσι όμως, προβάλλει επίσης την αντίθεση της ταξιδιωτικής ιδιότητας της θάλασσας και της ριζότητας ενός δέντρου που μεταφέρθηκε και πλέον παραμορφώνεται λόγω του αλμυρού νερού, προσπαθώντας να αντισταθεί στον επερχόμενο θάνατο.

Στον "Ανεμοδείκτη" εντοπίζεται και η κοινωνική υπόσταση του συνολικού έργου, πρώτον με την αναφορά στους συμβολισμούς των δεντροφοριών, αρχαίων γιορτών όπου ξερίζωναν δέντρα και τα μετέφεραν σε κεντρικούς δρόμους της πόλης για να υπενθυμίσουν στον κόσμο τη σημασία της αγροτικής ζωής, και δεύτερον, στην ανάγκη να δηλωθεί η εμψυχωτική υπόσταση του δέντρου, ένας οργανισμός που μπορεί να σχετίζεται με το κοινωνικό ή αστικό δίκτυο, καθώς πρόκειται για το μέρος ενός συνόλου.

Ενδιαφέρον εδώ έχει και το σχόλιο των Βελώνη και Μαρμαρινού για την κάθετη κλίση του τρίπτυχου: η καθετότητα των μηρών της Δήμητρας, η κλίση της καλύβας και το κυπαρίσσι που σταδιακά βυθίζεται στο νερό. Το τρίπτυχο εξελίσσεται με την πάροδο του χρόνου, δεν βασίζεται στη λογική της στατικότητας και έτσι, ίσως μας συστήνει μια διαφορετική αντίληψη όχι μόνο για τη φύση, τη ζωή και τον θάνατο, αλλά και τις "κάθετες" κοινωνικές αντιλήψεις που συχνά "βουλιάζουν" και κλίνουν προς τα κάτω, αναδιαμορφώνοντας την αντίληψή μας για την πραγματικότητα.

Η Ελευσίνα Πολιτιστική Πρωτεύουσα μας ταξιδεύει στην ιστορία της

Το φθινοπωρινό πρόγραμμα της Ελευσίνας έχει ήδη ανακοινωθεί, όμως όλοι αναμένουμε την επίσημη έναρξη των εκδηλώσεων για τη 2023 Ελευσίς Πολιτιστική Πρωτεύουσα. Ο γενικός καλλιτεχνικός διευθυντής της μας αποκάλυψε ότι το πρόγραμμα θα ξεκινήσει με ένα ταξίδι με καράβι από το λιμάνι του Πειραιά έως την Ελευσίνα, μια ξενάγηση στα "μυθικά νερά" της Ελλάδας. Η διαδρομή θα πραγματοποιείται 1-2 φορές τη βδομάδα για το κοινό και θα διαρκεί περίπου 1 ώρα.

Ακόμα, τον Φλεβάρη ο νομαδικός θίασος τσίρκου Time Circus έρχεται με τα πόδια (!) στην Ελευσίνα από την Αμβέρσα διασχίζοντας διάφορες ευρωπαϊκές πρωτεύουσες, πραγματοποιώντας τη μεγαλύτερη προσκυνηματική διαδρομή στην ιστορία της πόλης. Μαζί του μεταφέρει την πελώρια κατασκευή "landschip", ένα μεγάλο καρότσι με ρόδες, ενώ στην Ελευσίνα θα δημιουργήσει ένα ακόμη εγχείρημα στον χώρο του ελαιουργείου.

Σε γενικές γραμμές, το καλλιτεχνικό πρόγραμμα του 2023 θα διακρίνεται σε τρεις βασικούς άξονες: "Άνθρωπος/Κοινωνία", "Περιβάλλον", "Εργασία". Στις εικαστικές δράσεις θα περιλαμβάνονται, μεταξύ άλλων, συμμετοχικά εργαστήρια και εικαστικά έργα, ατομικές και ομαδικές εκθέσεις, residencies, performance art, εφήμερες εγκαταστάσεις στον δημόσιο χώρο, μόνιμες γλυπτικές εγκαταστάσεις, περίπατοι, δράσεις σε εξωτερικούς ή εσωτερικούς χώρους, τα οποία συνθέτουν ένα ευρύ πεδίο καλλιτεχνικής δημιουργίας. Ειδικά για τον άξονα "Άνθρωπος/Κοινωνία", δίνεται έμφαση στην ομπρέλα δράσεων City Mysteries, η οποία επανασυστήνει την πόλη μέσω in situ μεγάλης και μεσαίας κλίμακας εγκαταστάσεων.

Μετά τη λήξη των πολιτιστικών εκδηλώσεων της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας, στόχος είναι η πόλη να συνεχίσει να δραστηριοποιείται στον καλλιτεχνικό και πολιτιστικό τομέα. "Η Ελευσίνα θα αφήσει πίσω της τουλάχιστον τρεις εμβληματικούς χώρους", τόνισε ο Μαρμαρινός: "ο πλήρης χώρος του Παλαιού Ελαιουργείου, το εμβληματικό κτίριο "Ίρις" στην άλλη άκρη του παραλιακού μετώπου και το Σινέ-Ελευσίς. Με αυτούς τους τρεις χώρους η πόλη μπορεί να κάνει ό,τι φανταστεί κανείς, αλλά έχουμε κι άλλους. Υπάρχει το Παλαιό Δημαρχείο της πόλης και το Art Center, χώρος που θα φιλοξενεί κυρίως εικαστικά εγχειρήματα και μικρότερες πολιτιστικές εκδηλώσεις, αλλά και η Ακαδημία Χορογραφίας".