5 στάσεις στην πορεία του Νίκου Εγγονόπουλου με τον Τάκη Μαυρωτά

Ως "Ορφέας του Υπερεαλισμού" περιγράφεται ο Νίκος Εγγονόπουλος στη νέα έκθεση που του αφιερώνει το Ίδρυμα Β. & Μ. Θεοχαράκη. Δημόσιες και ιδιωτικές συλλογές δανείζουν τα έργα τους στον χώρο του ιδρύματος και έτσι έχουμε την ευκαιρία να θαυμάσουμε μία ολοκληρωμένη αναδρομική έκθεση με τα έργα του εμβληματικού Έλληνα ζωγράφου και ποιητή.

Ο ίδιος ο Εγγονόπουλος δήλωνε ότι δεν ακολούθησε τον υπερρεαλισμό, αλλά γεννήθηκε με αυτόν μέσα στην ψυχή του. 148 αριστουργήματα αφηγούνται την εξελικτική πορεία του καλλιτέχνη, ξεκινώντας από το 1934 και καταλήγοντας στα τελευταία χρόνια της ζωής του, μέχρι το 1987. Όπως μας εξηγεί και ο επιμελητής της έκθεσης Τάκης Μαυρωτάς, αυτά τα έργα αποκαλύπτουν τον ατελείωτο ζωγραφικό πλούτο του εικαστικού και το περιεχόμενό τους μας συνδέει περισσότερο με την ιστορία, υπενθυμίζοντας τη φράση που ο καλλιτέχνης πάντα επαναλάμβανε: "είμαι Έλληνας".

Στον χώρο εκθέτονται επίσης τα προσωπικά του πινέλα, η παλέτα, το καβαλέτο και το έπιπλο όπου ήταν τοποθετημένα, τα οποία δόθηκαν στο ίδρυμα από την κόρη του Εγγονόπουλου, Ερριέτη.

Είχαμε τη χαρά να μιλήσουμε με τον κ. Μαυρωτά, ο οποίος εκμυστηρεύτηκε ότι υπήρξε χρόνια όνειρό του να αναλάβει την επιμέλεια μίας έκθεσης για τον Εγγονόπουλο, ειδικά εφόσον αρκετά χρόνια πριν είχε επιμεληθεί στο Ωνάσειο Πολιτιστικό Κέντρο της Νέας Υόρκης την έκθεση του Τζόρτζιο ντε Κίρικο, μία από τις σημαντικότερες μορφές στην ιστορία της τέχνης που επηρέασε σε μεγάλο βαθμό τον Εγγονόπουλο.
 

Ο Τάκης Μαυρωτάς μας μιλά για 5 έργα που δεν πρέπει να χάσουμε

Ορφεύς, Ερμής και Ευρυδίκη (1949)

Στο πιο εμβληματικό έργο του Εγγονόπουλου πρωταγωνιστεί ο Ορφέας, γιος του Οίαγρου και της μούσας Καλλιόπης (ή της Πολύμνιας). Ήταν κατεξοχήν αοιδός, μουσικός, ποιητής, ιερέας των αργοναυτών. Πιστός στη γυναίκα του Ευρυδίκη, κατέβηκε στον κάτω κόσμο για να την συναντήσει. Ο Άδης και η Περσεφόνη της έδωσαν μία δεύτερη ευκαιρία ώστε να επιστρέψει στον πάνω κόσμο με μια προϋπόθεση: ο Ορφέας δεν έπρεπε να γυρίσει να την κοιτάξει κατά την άνοδό του. Αυτό το έργο στάθηκε η αιτία και αφορμή να συνδεθούμε με τον τίτλο της έκθεσης, αφού πλέον ο Νίκος Εγγονόπουλος, κατά τη διάρκεια 30 χρόνων, ζωγράφισε 13 έργα με θέμα τον μύθο του Ορφέα. Αυτού του πιστού άνδρα που τόσο αγάπησε την Ευρυδίκη και που προκάλεσε τόσες πολλαπλές ερμηνείες από πάρα πολλούς καλλιτέχνες, μουσικούς, ζωγράφους και βέβαια, λογοτέχνες. Ο καλλιτέχνης έγραψε και το περίφημο ποίημα "Ορφεύς" που όπως χαρακτηριστικά λέει "τον Ορφέα ποτέ μα ποτέ τίποτα δεν τον επαρηγόρησε για την διπλήν απώλεια της Ευρυδίκης: άλλοτε —για λίγο— έλεγε κανά τραγούδι μες στο μαράζι του, άλλοτε —για λίγο πάλε—τα χρώματα τον γοητεύανε με τις άπειρες ποικιλίες τους και τους συμπτωματικούς λογής λογής συνδυασμούς τους".

Έτσι, στην κεντρική φιγούρα ο Ορφέας κρατώντας τη λύρα, αφού αποδίδεται σε εκείνον ότι ήταν ο εφευρέτης του μουσικού οργάνου, κατάφερε να μείνει με το τραγούδι ως ένας από τους μεγαλύτερους στον κόσμο. Η Ευρυδίκη, ερωτική, τρυφερή, γυμνή, στέκεται μπροστά του, κρατώντας την κόκκινη κουρτίνα για να κρύψει τη γύμνια της. Η κουρτίνα αποτελεί έντονο σύμβολο και μέσα στον κόσμο του Τζόρτζιο Ντε Κίρικο, κυρίως της μεταφυσικής του περιόδου. Στα αριστερά στέκεται ο Ερμής με τις φτερούγες στα πόδια και το πλατύγυρο καπέλο του, ενώ κρατάει ενδεικτικά το τσιγάρο αναμμένο και παραπέμπει σε ένα σύγχρονο τοπίο. Τρεις μορφές από το παρελθόν συναντούν το σήμερα. Όπως αναφέρει και η Ελένη Γλυκάτζη-Αρβελέρ, "ο Εγγονόπουλος κάνει ποίηση ζωγραφίζοντας και δημιουργεί εικαστική τέχνη με την ποίησή του".

Ο Καβάφης (1948)

Το πορτραίτο του οικουμενικού ποιητή Κωνσταντίνου Καβάφη έχει ένα βυζαντινότροπο ύφος, αφού ο Εγγονόπουλος ανυπόκριτα μιλούσε για τον θαυμασμό του απέναντι στους δασκάλους του όπως τον Κωνσταντίνο Παρθένη στην Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών και τον μεγάλο Μικρασιάτη ζωγράφο Φώτη Κόντογλου ο οποίος, μαζί με τον Γιάννη Τσαρούχη, είχε φοιτήσει δίπλα του και είχε μυηθεί στα μυστικά της βυζαντινής τέχνης. Αν και βαθύς γνώστης της γαλλικής ποίησης και των μεγάλων ποιητών, ο Εγγονόπουλος στρέφει το βλέμμα του στον Καβάφη. Αρκετά έργα του είναι επηρεασμένα από τον μνημειώδη ποιητή, όπως το αντιπροσωπευτικό έργο "Η θυσία του ποιητή Ιάσωνος Κλεάνδρου εν Κομμαγηνή" που ουσιαστικά μιλάει για την σχέση ανάμεσα στην ομορφιά των γερατειών και των νεανικών μας χρόνων. Το πορτραίτο του ποιητή είναι ένα homage στο συνολικό του έργο.

Ο Εμφύλιος Πόλεμος (1948)

Ο Εγγονόπουλος βίωσε με σπαρακτικό τρόπο τον τρόμο, τη βία, την απελπισία και τον θάνατο του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Ο ίδιος συμμετείχε στο αλβανικό μέτωπο στην πρώτη γραμμή, όπου και συνελήφθη. Κατάφερε όμως να δραπετεύσει και επί μέρες ολόκληρες περπατούσε μέχρι να φτάσει στην Αθήνα, όπου κατάφερε να σωθεί. Ο "Εμφύλιος Πόλεμος" αναπαρίσταται με δύο σπαραχτικές γυμνόστηθες φιγούρες, καθώς το ακόντιο διαπερνά το σώμα της μίας και η κίνησή της κορυφώνει τον σπαραγμό της. Παράλληλα, στο έδαφος υπάρχει ένα κράνος με σβάστικα, ένα όπλο κι ένα φανάρι, σύμβολα που λειτουργούν σαν μαχαίρια στη μνήμη και την ψυχή όλων εκείνων που βίωσαν τη φρίκη του πολέμου. Ο Εγγονόπουλος ήταν πάντα αυθεντικός και στα έργα του αποκαλύπτει αμφίσημες ποιητικές εικόνες χωρίς όρια. Βαθιά αισθησιακός, χωρίς να λογοδοτεί ή να σεμνοτυφεί, αφήνει τις γυμνόστηθες γυναικείες του φιγούρες να πρωταγωνιστούν στο έργο.

Μεσογειακή Μούσα (1984)

Ο Νίκος Εγγονόπουλος αφήνει την τελευταία του πνοή το 1987 στο σπίτι και ατελιέ του στην οδό Αναγνωστοπούλου, στο Κολωνάκι. Πρόκειται για τον τελευταίο του πίνακα και η ζωγραφική για τον ίδιο πάντα μαρτυρά μία άσκηση πνευματικής ελευθερίας, αφού δούλευε καθημερινά, άλλοτε με τα ελαιοχρώματα, άλλοτε με τις αβγοτέμπερες χρησιμοποιώντας λιγοστά και καθαρά, λαμπερά χρώματα, όπως την ώχρα, το μπλε του κοβαλτίου ή το ούλτρα μαρίν, το βαθύ πράσινο και το κόκκινο κι άλλοτε με υδατογραφίες, σε πολλές από τις οποίες προσέθετε σινική μελάνη. Στο έργο δεσπόζει μία τρυφερή, καμπυλόγραμμη γυναικεία φιγούρα με ένα κόκκινο τριαντάφυλλο στο χέρι. Στην έκθεση βλέπουμε τα τρία στάδια που χρησιμοποιούσε, δηλαδή ένα χαρτί μικρών διαστάσεων όπου αποτύπωνε το όραμά του και το ζωγράφιζε με υδατοχρώματα και σινική μελάνη. Στη συνέχεια προχωρούσε στην ακριβή απόδοση της πρώτης αποτύπωσης χρησιμοποιώντας μολύβι ή κάρβουνο ή και τα δύο μαζί και στο τρίτο στάδιο ολοκλήρωνε τον πίνακα με τα ελαιοχρώματα.

Μεταθανάτια αυτοπροσωπογραφία (1940)

Θα ήθελα να σταθώ και σε ένα άλλο σπουδαίο έργο του Εγγονόπουλου, καθώς είναι βιογραφικό. Η μεταθανάτια σύνθεση του ζωγράφου φιλοτεχνήθηκε πολλά χρόνια πριν τον θάνατό του. Όμως, εκείνος τόλμησε να απαθανατίσει τη μεταθανάτια αυτοπροσωπογραφία του. Είχε Φαναριώτη πατέρα, αλλά έστρεφε συχνά στον συνεχιστή της μεταβυζαντινής ζωγραφικής και πρόσφυγα Φώτη Κόντογλου. Εκείνος τον οδήγησε στην αναζήτηση του πνευματικού και του άυλου. Η καλή μου φίλη Ερριέτη Εγγονοπούλου, όταν μου μιλάει για τον πατέρα της, συχνά επαναλαμβάνει τη φράση "ο κόσμος είναι στρογγυλός και γυρίζει". Αυτή η φράση νομίζω ότι αποτυπώνεται στη ζωή και τη σεμνότητα του Νίκου Εγγονόπουλου. Παρά τις πολλές άδικες κριτικές του έργου του, εκείνος αντιστάθηκε παραμένοντας πάντα πιστός στο όραμά του, την ποίηση και τη ζωγραφική, τα οποία δεν πρόδωσε ποτέ κατά τη διάρκεια της ζωής του.