Κατά τη διαδικασία της ψυχανάλυσης, υπό μία έννοια ο θεραπευόμενος ωθεί τον εαυτό του σε μια νοητή περιήγηση στα μέρη όπου δεν τόλμησε ποτέ να φτάσει, μέρη τα οποία έμειναν έρημα και κλειδωμένα, και το κλειδί χαμένο. Η αναζήτηση είναι απαιτητική, πολλές φορές επίπονη κι άλλες τόσες μάταιη, σαν να ψάχνεις βελόνα στ’ άχυρα καταμεσής της νύχτας. Και ενώ πυκνώνουν τα σκοτάδια, μια λάμψη φέγγει αστραπιαία, το νέφος παίρνει μορφή και νιώθεις νικητής, τουλάχιστον για την ώρα.
Αυτή είναι και η πρώτη αίσθηση που αποκομίζεις μπαίνοντας στη ρεσεψιόν ενός εγκαταλελειμμένου για χρόνια κτιρίου κι αντικρίζοντας στο βάθος μια σιδηροδρομική πλατφόρμα του ΟΣΕ που οδηγεί ευθεία στον αττικό ουρανό – απ’ το σκοτάδι στο φως κι απ’ την τροχιά στο άλμα. Η «Ανοιχτή γραμμή» (2021) της Άντας Πετρανάκη αποτελεί το πρώτο έργο της έκθεσης σύγχρονης τέχνης «Reality Check: Ποια είναι η δική σου πραγματικότητα;», το οποίο συναντά ο επισκέπτης, καθώς εισέρχεται σε μια από τις μονάδες του Δημόσιου Ψυχιατρείου Αττικής, στο Δαφνί. Για να φτάσει στο επίμαχο κτίριο, έχει πρότερα διασχίσει οδικώς τη μισή έκταση του κέντρου ψυχιατρικής υγείας, διαπιστώνοντας με έκπληξη ότι πίσω απ’ τη δομή που είναι ορατή στη λεωφόρο Αθηνών εκτίνεται ένα ολόκληρο «χωριό», το οποίο φωλιάζει σε μια γαλήνια πλαγιά, δεντροφυτεμένη απ’ άκρη σ’ άκρη. Η έκταση του Ψ.Ν.Α. αγγίζει τα τετρακόσια στρέμματα.
Μετά την παράταση που έλαβε, το «Reality Check» σας περιμένει έως 17 Οκτωβρίου σε μια εγκαταλελειμμένη μονάδα εντός του Δημόσιου Ψυχιατρείου Αττικής, στο Δαφνί, με 34 καλλιτέχνες να παρουσιάζουν site-specific έργα στο «κατώφλι» μεταξύ του μέσα και του έξω. Είσοδος ελεύθερη.
Ιθύνων νους αυτής της αποκάλυψης στο ευρύ κοινό είναι ο Κώστας Πράπογλου. Ο δραστήριος επιμελητής εκθέσεων σύγχρονης τέχνης, έχοντας δώσει αξιοσημείωτα δείγματα απρόσμενων κτιριακών ενεργοποιήσεων τα τελευταία χρόνια (βλ. το «+9» στα μπουζούκια της Ιεράς Οδού και το «[α]γνωστοι προορισμοί» στο ιστορικό 15ο Λύκειο Αθηνών στην Κυψέλη), ίδρυσε τον αστικό μη κερδοσκοπικό οργανισμό artefact athens, ως νομικό μοχλό για τη διευκόλυνση των διαδικασιών που προϋποθέτει η πρακτική του, όπως οι σχετικές αδειοδοτήσεις που απαιτούνται κάθε φορά.
«Μας ενδιαφέρουν κτίρια που βρίσκονται σε λήθαργο, κτίρια κλειστά τα οποία έχουν κάποιο ιστορικό, βιομηχανικό ή αρχαιολογικό ενδιαφέρον και προσφέρουν εύφορο έδαφος για να καλλιεργηθεί διάλογος ανάμεσα στο χθες και το σήμερα, μέσω της σύγχρονης site-specific εικαστικής πράξης», αναφέρει ο ίδιος.
Το πρώτο βήμα του οργανισμού έγινε στο Δαφνί με την εν λόγω ομαδική έκθεση, η οποία συζητήθηκε αρκετά. Αποτέλεσε, θα λέγαμε, την εντονότερη έκπληξη κατά την έναρξη της σεζόν, όταν αποδεσμεύτηκε με φόρα η εικαστική ενέργεια της Αθήνας. Και αυτό διότι, όπως γνωρίζουν καλά οι τακτικοί επισκέπτες εκθέσεων, όταν η τοποθεσία είναι τόσο αποκαλυπτική που αποτελεί αυθύπαρκτο δέλεαρ για το κοινό, συμβαίνει συχνά τα έργα τέχνης να κατρακυλούν σε δεύτερη μοίρα, επιτελώντας έναν μάλλον συνοδευτικό ρόλο. Αλλά στην περίπτωση του «Reality Check» ανατρέπεται ο κανόνας.
Η έκθεση ήταν αρχικά προγραμματισμένη για το Σεπτέμβριο του 2020. Ωστόσο, απαράβατος όρος του Κώστα Πράπογλου προς όλους τους συμμετέχοντες –τριάντα τέσσερα ονόματα απ’ την εγχώρια και τη διεθνή σκηνή, εκ των οποίων και καταξιωμένες περιπτώσεις, όπως ο Νίκος Τρανός, η Ζωή Χατζηγιαννάκη και η Αικατερίνη Γεγησιάν, η οποία συμμετείχε στην 56η Μπιενάλε της Βενετίας με το περίπτερο της Αρμενίας που απέσπασε το Χρυσό Λιοντάρι– ήταν να επισκεφθούν ένα διάστημα το ψυχιατρείο κι έπειτα να προβούν στην παραγωγή του έργου τους, ει δυνατόν μέσα στο χώρο.
«Μπήκα σ’ αυτό το κτίριο το φθινόπωρο του 2019», αναφέρει ο Κώστας Πράπογλου, «απευθείας η ταυτότητα του χώρου με ώθησε στα κύρια δίπολα της έκθεσης: στο μέσα και το έξω, στο τώρα και το κάποτε – ο άτοπος χρόνος και ο άχρονος τόπος, όπως συνηθίζω να λέω, μια “άλλη πραγματικότητα”».
Λόγω αυτού, η κατάσταση με τον Covid επέφερε την αναβολή για δώδεκα μήνες – διάστημα κατά το οποίο, τα νέα έργα δουλεύτηκαν περαιτέρω με άνεση, φθάνοντας στο πυκνό νοηματικά αποτέλεσμα που τώρα παρουσιάζεται. Το εντυπωσιακό, μάλιστα, είναι ότι το εννοιολογικό πλαίσιο της έκθεσης, ενώ διαμορφώθηκε πριν την πανδημία, εμπεριείχε ως ομπρέλα όλες τις αγωνίες που εκείνη γέννησε.
«Μπήκα σ’ αυτό το κτίριο το φθινόπωρο του 2019, όταν η Ελένη Μόλαρη, εκ της διευθύνσεως του νοσοκομείου, μου πρότεινε με μία πρόθεση ανοιχτότητας να στήσουμε μία έκθεση», αναφέρει ο Κώστας Πράπογλου, «απευθείας η ταυτότητα του χώρου με ώθησε στα κύρια δίπολα της έκθεσης: στο μέσα και το έξω, στο τώρα και το κάποτε – ο άτοπος χρόνος και ο άχρονος τόπος, όπως συνηθίζω να λέω, μια “άλλη πραγματικότητα”».
Μέσα στο γερασμένο από την αχρησία κτίριο, η ατμόσφαιρα βαραίνει. Το ημίφως των διαδρόμων απλώνεται δεξιά κι αριστερά, οδηγώντας εκατέρωθεν στα δωμάτια των ασθενών και τους λειτουργικούς χώρους, όπου ακόμη επιβιώνουν σημάδια απ’ την παρελθόν, όπως ένα φθαρμένο χειρόγραφο της προϊσταμένης για τις ώρες που κλείνουν τα φώτα. Πρόκειται για τη μονάδα γηροψυχιατρικής του νοσοκομείου, ένα επίπεδο κτίριο έκτασης 4.000 τ.μ., το οποίο απευθυνόταν σε νοσηλευόμενους με βαριάς μορφής κατάθλιψη. Εγκαταλείφθηκε τη δεκαετία του ’90, λόγω έλλειψης πόρων, κι οι τοίχοι έχουν «ξεράσει» πλέον τους σοβάδες από την υγρασία.
Από τη διάχυτη καταχνιά λυτρώνουν τα παράθυρα: σε κάθε δωμάτιο το βλέμμα ανοίγεται γενναία προς τα έξω, ταξιδεύοντας άλλοτε στις πράσινες εκτάσεις της Μονής Δαφνίου κι άλλοτε προς τη θάλασσα στην Ελευσίνα, ενώ σε αυτό ακριβώς το μεταβατικό σημείο αναπτύσσονται τα εγκαταστασιακά έργα, προσφέροντας πολλές φορές έναν δίαυλο ερμηνείας αυτής της (υπερβατικής) μετάβασης. Κάποιες φορές απαντάνε άμεσα στο περιρρέον βάρος του ψυχιατρικού εγκλεισμού, όπως συμβαίνει στο δωμάτιο του Βασίλη Καρούκ («Tamarack», 2021) με ένα ραδιοφωνάκι σε παράσιτα κι έναν «σκοτεινό» πίνακα στον τοίχο, ο οποίος μοιάζει σαν να σχεδιάστηκε (μανιωδώς) προ ολίγου από τον ένοικο. Ωστόσο, στις περισσότερες περιπτώσεις, τα έργα αποδεσμεύονται και διαμορφώνουν τις δικές τους «άλλες πραγματικότητες».
Ενίοτε οι «πραγματικότητες» παραμένουν πένθιμες –το πιο απορροφητικό ενσταντανέ της έκθεσης συμβαίνει κατά την περιστροφή της μαύρης φούστας ενός δερβίση, που παρουσιάζεται ως κινητικό γλυπτό της Έφης Φουρίκη, σε μουσική σύνθεση του Λάμπρου Τακλή («Whirling to light – an homage to Vico Nahmias», 2021), ενίοτε όμως τραβάνε προς την αντίθετη κατεύθυνση. Εξαίσιο παράδειγμα ανάτασης είναι τόσο η «κινηματογραφική» εγκατάσταση «Μικρά έκθαμβα τίποτα» (2021) της Δήμητρας Σκανδάλη με τα μυριάδες πέταλα βουκαμβίλιας, κλαδιά και φύλλα φυτών που έχουν επιμελώς ατημέλητα διασκορπιστεί στο έδαφος, το ταβάνι και τα ερμάρια της κουζίνας, όσο και η μεταφυσική σφαίρα της Λυδίας Ανδριώτη, όπου ένα αγνώστου ταυτότητας πολύεδρο έχει προσγειωθεί στην άνυδρη γη («In between the day without yesterday and the day after tomorrow», 2021).
Αξίζει, για φινάλε, να σταθούμε στο συμμετοχικό, εννοιολογικό έργο της Ελένης Πανουκλιά: επηρεασμένη από τα έργα του Ανρί Μπεργκσόν κι άλλων φιλοσόφων γύρω από την έννοια του χρόνου και της ενόρασης, η εικαστικός –μέσω ενός επεξηγηματικού lecture performance– καθοδηγεί τους επισκέπτες (έναν-έναν) στο να φανταστούν απ’ την αρχή το κοινωνικό σύνολο και να επιλέξουν τη θέση τους σε αυτόν, απαλλαγμένοι απ’ τις συνήθειες και τα τραύματα του πραγματικού.
Χρησιμοποιώντας συμβολικά διάφορους σπόρους και κουκούτσια (ως ίχνη μιας βιωμένης εμπειρίας), η Πανουκλιά επεκτείνει το επιδαπέδιο συλλογικό «ψηφιδωτό» του έργου «Απόπειρες αποτοξίνωσης ή το πρώτο πεπόνι που έκλεψα» (2021) ανάλογα με τις επιθυμίες των συμμετεχόντων: θέλεις να είσαι αυτόνομος ή συνδεδεμένος με τους υπόλοιπους;
«Reality Check: Ποια είναι η δική σου πραγματικότητα;» | Δημόσιο Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Αττικής, Λεωφ. Αθηνών 374, Χαϊδάρι | Έως 17/10 | Πέμ.-Κυρ.: 3-8 μ.μ. Είσοδος ελεύθερη (απαραίτητη η ενημέρωση επίσκεψης στο 6934279264 ή στο info@artefact-athens.org)
