Σε ένα φανταστικό, παράλληλο 2021, όπου ο μεταλλαγμένος ιός δεν θα είχε ξεφύγει ποτέ απ’ τη Γιουχάν κι η ζωή μας δεν θα έμπαινε στον πάγο, καταπίνοντας δυο δυο τις κρίσιμες εβδομάδες, το πρόγραμμα των εκθεσιακών παρουσιάσεων στην Αθήνα θα ήταν σίγουρα αρκούντως φορτωμένο, και μόνο λόγω των διακοσίων χρόνων απ’ την έναρξη της Επανάστασης, για τον εορτασμό των οποίων οι οργανισμοί προετοιμάζονταν καιρό πριν.
Ωστόσο, μπορούμε με ασφάλεια να υποθέσουμε πως η κατάσταση θα ήταν σχετικά διαχειρίσιμη για το κοινό: Οι νέες εκθέσεις θα απλώνονταν με άνεση μέσα στο έτος, τα εγκαίνια δεν θα έπεφταν όλα μαζί, και οι θεατές θα είχαν το χρόνο να αφομοιώσουν σταδιακά τα «κεφάλαια» που τους ανοίγονταν, προτού προχωρήσουν τον επόμενο μήνα στα επόμενα.
Εκ πρώτης όψεως, σαστίζεις: περίπου 3.600 έργα τέχνης και αντικείμενα σπάνιας αξίας βρέθηκαν να εγκαινιάζονται ταυτόχρονα σε μουσεία και ιδρύματα, με το που δόθηκε το σήμα της επανεκκίνησης. Μιλήσαμε με επιμελητές και υπεύθυνους συλλογών για να μας κατευθύνουν.
Αντ’ αυτού, ύστερα από επτά μήνες εγκλεισμού και πολιτιστικής αποστέρησης, ένας «τόμος» δεκάδων βαρυσήμαντων εκθέσεων προσγειώθηκε αίφνης στο κεφάλι τους, μαζί με τα λαμπρά θυρανοίξια της Εθνικής Πινακοθήκης, γεγονός το οποίο, κατά πώς δείχνουν τα λιγοστά –μέχρι στιγμής– εισιτήρια στα γκισέ των μουσείων, μάλλον σε αμηχανία οδήγησε, παρά στην πανηγυρική υποδοχή που αναμενόταν.
Μόνον η Πινακοθήκη έχει βγει καθαρή νικήτρια σ’ αυτό τον άτυπο στίβο που διαμόρφωσε η επανεκκίνηση, με την ουρά στην είσοδο του νέου της κτιρίου να παραμένει αμείωτη, σημάδι πως ο κόσμος σπάει το καβούκι του για να αισθανθεί ξανά και να αναμετρηθεί με την αύρα ενός στιβαρού έργου. Και μόλις κάποιος πάρει ξανά το κολάι, το μόνο σίγουρο είναι πως δεν θα στερέψει από επιλογές – αλλά ας τα πάρουμε με τη σειρά, ένα ένα.
Οι πολλές πτυχές του 1821
Ξεκίνησε ως ανάθεση πριν από έξι χρόνια, εξελίχθηκε στη μεγαλύτερη έκθεση που έχει παρουσιάσει ποτέ το Μουσείο Μπενάκη και, δικαίως, κλέβει την παράσταση: Το «1821: Πριν και Μετά» φέρει τον διόλου ευκαταφρόνητο αριθμό των 1.200 εκθεμάτων και απλώνεται σε όλο το Κτίριο της Πειραιώς 138 (2103453111), καλύπτοντας εις βάθος μια μακρά περίοδο, από τα προεπαναστατικά χρόνια έως τον Αγώνα και, κυρίως, όσα έπονται της Επανάστασης, τη βασιλεία του Όθωνα και του Γεωργίου Α΄ – ενότητα που απογειώνει σε αξία την έκθεση.
Πρόκειται ομολογουμένως για μια υπερπαραγωγή που συνδυάζει τέχνη και ιστορία, ένα «μουσείο μέσα στο μουσείο», όπως μας είπαν οι δύο ιστορικοί-επιμελητές, Τάσος Σακελλαρόπουλος και Μαρία Δημητριάδου, οι οποίοι σε συνεργασία με τους σκηνογράφους της έκθεσης διαχειρίστηκαν έξυπνα τον τεράστιο όγκο (πέρα απ’ το πλούσιο υλικό του μουσείου, συνέδραμαν καθοριστικά τρεις τράπεζες, ιδιωτικές συλλογές και δάνεια από μουσεία του εξωτερικού), δίνοντας «ανάσες» στους επισκέπτες με ενσωματωμένα αφιερώματα-έκπληξη, όπως το «Ξέφωτο» των Ηρώων του ’21, και διάσπαρτες αναγνωρίσιμες εικόνες, ώστε να κερδίζουν εκ νέου την προσοχή.
Από πλευράς του, το Εθνικό Ιστορικό Μουσείο (Πλατεία Κολοκοτρώνη, 2103237617), το οποίο ως γνωστόν διαθέτει μια από τις σημαντικότερες συλλογές κειμηλίων και αρχείων της Επανάστασης (τα πρώτα αποκτήματα κατά την ίδρυσή του ήταν προσωπικά αντικείμενα από τις οικογένειες των αγωνιστών), παρουσιάζει την έκθεση «Επανασύσταση ’21», από την οποία ξεχωρίζει το βάρος που δίνεται στον πόλεμο από διαφορετικές οπτικές γωνίες.
Ππρόσωπα που διαμόρφωσαν τις εξελίξεις σε κάθε περιοχή, τακτικές μάχης και σχέσεις των εμπόλεμων πλευρών, ο μεγάλος ρόλος του ναυτικού κι η ζωή στα πλοία, η καθημερινότητα των αγωνιστών αλλά και των αμάχων εντυπώνονται στον επισκέπτη μέσα από σπουδαία τεκμήρια, τα οποία συμπληρώνονται από νέα διαδραστικά εκθέματα που κάνουν περισσότερο εύληπτο το περιεχόμενο, με εξέχον παράδειγμα την αποτύπωση της «Χάρτας του Ρήγα».
Για να εμβαθύνετε στον τρόπο με τον οποίο είδαν και αποτύπωσαν οι Ευρωπαίοι φιλέλληνες ζωγράφοι το επαναστατικό γεγονός (στα έργα των οποίων βασίστηκε μεγάλο μέρος της ιστορικής μας μνήμης έως σήμερα), αρκεί μια βόλτα στο Μέγαρο Σταθάτου του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης (Βασ. Σοφίας και Ηροδότου 1, Κολωνάκι, 2107228321) και στην κατατοπιστική έκθεση «Αρχαιολατρεία και φιλελληνισμός»: ένα αφιέρωμα το οποίο εκκινεί από τη συλλογή Θανάση και Μαρίνας Μαρτίνου, σταχυολογώντας πίνακες επιφανών εκφραστών του φιλελληνικού κινήματος, όπως ο Πέτερ Φον Ες κι ο Αρί Σεφέρ, αλλά και art de vivre αντικείμενα που ήταν της μόδας τον 19ο αιώνα, με στόχο να υπογραμμίσει πόσο έντονες ήταν οι αρχαιοελληνικές αναφορές.
Μια διαφορετική οπτική επί του θέματος προσφέρει το Ίδρυμα Θεοχαράκη (Βασ. Σοφίας 9 & Μέρλιν 1, 2103611206) με τη συλλογή Μιχάλη και Δήμητρας Βαρκαράκη να αναδεικνύει συγκεκριμένα τη «Γυναίκα στην Επανάσταση του 1821», τον πόνο που βίωσε, τον εξευτελισμό στα σκλαβοπάζαρα, την ηρωική προσφορά της στη μάχη και τους συμβολισμούς που της απέδωσε η δυτική εικονοποιία.
Το βλέμμα προς την άλλη πλευρά του Ατλαντικού και τους Αμερικανούς φιλέλληνες που στήριξαν με ζέση την αυτοδιάθεση της Ελλάδας, σε μία εποχή που το δόγμα Μονρό υπαγόρευε ουδετερότητα, στρέφει το –αρχειακό κυρίως– αφιέρωμα «Γενναίοι και ελεύθεροι» στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη (Σουηδίας 54, Κολωνάκι, 2107210536) με εξαιρετικής σπανιότητας τεκμήρια, ενώ επιβάλλεται μια επίσκεψη και στην επετειακή έκθεση της Βουλής των Ελλήνων (2103707000) «Αντικρίζοντας την ελευθερία», για να θαυμάσετε την εντυπωσιακή ζωφόρο που διατρέχει τον επάνω όροφο, με κομβικά στιγμιότυπα της Επανάστασης να συνομιλούν, πλέον, με τα εκτιθέμενα ανά θεματική αντικείμενα.
Επιτέλους, ο Takis στο προσκήνιο
Μια απ’ τις πιο στενόχωρες εικαστικές απώλειες του προηγούμενου έτους ήταν το μεγάλο στον Takis, το οποίο αφού συγκλόνισε χιλιάδες επισκεπτών στην Tate Modern του Λονδίνου και ταξίδεψε στο MACBA της Βαρκελώνης, δεν κατάφερε να ολοκληρώσει τον κύκλο του στη γενέτειρα του καλλιτέχνη και στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, όπως είχε ανακοινωθεί, διότι πολλά έργα προέρχονταν από ιδιωτικές συλλογές κι ήταν αδύνατο να αποθηκευτούν με άγνωστη ημερομηνία λήξης. Ο φόρος τιμής προς τον «ακάματο δουλευτή των μαγνητικών πεδίων» –όπως τον είχε αποκαλέσει ο Μαρσέλ Ντισάν–, που απεβίωσε πλήρης ημερών το 2019, αποδίδεται με έναν χρόνο καθυστέρηση.
Ήδη ένα σύντομο αλλά ουσιαστικό αφιέρωμα («Takis – Ενεργειακοί Τόποι») έχει στηθεί στο Μουσείο Άλεξ Μυλωνά (Πλατεία Αγίων Ασωμάτων 5, Θησείο, 2103215717): έργα-σταθμοί από την καλλιτεχνική πορεία του διεθνούς Έλληνα εικαστικού μετατρέπουν τον όροφο περιοδικών εκθέσεων σε πυκνό ενεργειακό περιβάλλον με ήχους επικούς και παρατεταμένους (συμπεριληπτικές εφαρμογές εξασφαλίζουν την προσβασιμότητα ατόμων με οπτική αναπηρία).
Αλλά η πύλη στο σύμπαν του Takis ανοίγει διάπλατα απ’ τις 23/6 με την έκθεση «Τakis: Κόσμος σε Κίνηση» στο ΚΠΙΣΝ (2168091000). Σαράντα έξι κομβικά έργα συναντιούνται στον έξω χώρο για να επικοινωνήσουν εμβληματικές και λιγότερο γνωστές ενότητες, αποκαλύπτοντας «όλο το φάσμα του Τάκη, με κύριο λόγο στην ενέργεια –φως, κίνηση, ήχος, μαγνητισμός– που ανέκαθεν χαρακτήριζε τη σκέψη του», όπως μεταφέρει η Μένια Κούλη απ’ το Takis Foundation.
Αναπάντεχοι διάλογοι που ιντριγκάρουν
Με τη μετεγκατάσταση των μόνιμων συλλογών του Μουσείου Μπενάκη για την επετειακή έκθεση, προέκυψε ένας κενός τρίτος όροφος στο κτίριο Ελληνικού Πολιτισμού (Κουμπάρη 1, 2103671000), τον οποίο ο οργανισμός δεν άφησε ανεκμετάλλευτο: 36 σύγχρονοι καλλιτέχνες παρουσιάζουν νέες κυρίως παραγωγές στις βιτρίνες που εκκενώθηκαν, προτείνοντας εκδοχές χειρονακτικών πρακτικών όπως η επανάχρηση, το DIY, η επιδιόρθωση και το bricolage στην έκθεση «O κύριος Ροβινσώνας Κρούσος έμεινε σπίτι».
«Θα έλεγα στους επισκέπτες να προσέξουν το διάλογο ανάμεσα στα έργα και το χώρο, να δώσουν έμφαση στις βιτρίνες, στα υφάσματα και στις ταμπέλες, σκεπτόμενοι τους καλλιτέχνες ως άλλους Ροβινσώνες που κλήθηκαν να διαχειριστούν όσα συνάντησαν».
Το μεγαλύτερο ενδιαφέρον, όπως το αξιολογεί η Πολύνα Κοσμαδάκη που επιμελείται την έκθεση μαζί με τον Κωστή Βελώνη, έγκειται στον αναπάντεχο τρόπο με τον οποίον κατοικείται εκ νέου το μουσείο κι οι παιγνιώδεις συσχετισμοί που αναπτύσσονται με ό,τι προϋπήρχε: «Θα έλεγα στους επισκέπτες να προσέξουν το διάλογο ανάμεσα στα έργα και το χώρο, να δώσουν έμφαση στις βιτρίνες, στα υφάσματα και στις ταμπέλες, σκεπτόμενοι τους καλλιτέχνες ως άλλους Ροβινσώνες που κλήθηκαν να διαχειριστούν όσα συνάντησαν».
Μια άλλου τύπου εσωτερική αναμέτρηση αναμένει όσους επισκεφθούν τη μόνιμη έκθεση του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης (Νεοφύτου Δούκα 4) και συγκεκριμένα την πτέρυγα Ντόλλη Γουλανδρή, όπου ανάμεσα στα ειδώλια, τα αγγεία και τα σκεύη του κυκλαδικού πολιτισμού, ο ανατρεπτικός Αμερικανός «σταρ» της σύγχρονης τέχνης Sterling Ruby παρεμβαίνει τοποθετώντας τα διάσημα κεραμικά γλυπτά του, πολλά από τα οποία προέκυψαν από θραύσματα παλαιότερων κατεστραμμένων έργων του.
Έτσι, αναδύεται ένας διάλογος μεταξύ της αρχαιολογίας και της προσωπικής «ανασκαφής» του καλλιτέχνη με νέες ερμηνείες προς ανάγνωση, όπως συμβαίνει στο «Bonnet», έργο το οποίο αναφέρεται στο σκουφί που φορούσαν οι γυναίκες στην κοινότητα των Άμις αλλά «μέσα στη συλλογή των κυκλαδικών, θυμίζει την περικεφαλαία ενός αρχαίου βασιλιά ή ακόμα και τα μαλλιά ενός αγάλματος», όπως σημειώνει η Αφροδίτη Γκόνου από το μουσείο.
Τέλος, το Μουσείο Γουλανδρή στο Παγκράτι (Ερατοσθένους 13, 2107252895) επέστρεψε με ανανεωμένη σκηνογραφία και 58 νέα έργα στις προθήκες του, θέλοντας να δείξει ακόμη πιο εμφατικά «την ιδιαίτερη σχέση που συνέδεε το ζεύγος Γουλανδρή με αρκετούς από τους καλλιτέχνες που είχαν στη συλλογή τους», όπως εξηγεί η Μαρία Κουτσομάλλη. Ανάμεσα στα δείγματα του 19ου και του 20ού αιώνα που παρουσιάζονται για πρώτη φορά, με κορυφαίες φυσικά επιγραφές, όπως Πικάσο, Μιρό, Μπρακ, Σαγκάλ κ.ά., κρύβονται μικρές προσωπικές ιστορίες, με την πιο τρυφερή όλων να αποτυπώνεται σε μια καρφίτσα την οποία φιλοτέχνησε ο Σεζάρ, χρησιμοποιώντας κοσμήματα που του έδωσε η Ελίζα Γουλανδρή.
Bonus εκθέσεων που αξίζουν
«1821, η γιορτή»
Ο Χρήστος Μποκόρος παρουσιάζει στο κτίριο Ελληνικού Πολιτισμού του Μουσείο Μπενάκη (210367100) ένα αρθρωτό έργο-εγκατάσταση, το οποίο προέκυψε κατόπιν ανάθεσης για την εθνική επέτειο. Η ιστορική μνήμη, τα πρόσωπα και τα σύμβολα αναδομούνται, σε ένα ανατρεπτικό αφήγημα που καθόλου δεν μοιάζει με γιορτή τελικά.
«Symbols & iconic ruins»
Η έννοια του πολιτιστικού συμβόλου αποτελεί τον συνδετικό κρίκο της νέας περιοδικής έκθεσης που εγκαινιάζεται στο -1 του ΕΜΣΤ (Λεωφ. Καλλιρρόης & Αμβρ. Φραντζή, Νέος Κόσμος, 2111019000) από 27/5: πάνω από 130 σημαντικοί καλλιτέχνες, αρχιτέκτονες και θεωρητικοί καταθέτουν τη συμβολή τους, προσεγγίζοντας άδεια ερείπια που ζουν μόνο στο φαντασιακό μας.
«Μεταξύ ουρανού και γης»
Στο πλαίσιο της συνεργασίας ανάμεσα στην Ένωση Ελλήνων Χαρακτών και την Japan Print Society, πάνω από πενήντα σύγχρονοι Ιάπωνες χαράκτες παρουσιάζουν τη δουλειά τους στο Μουσείο Γ. Γουναρόπουλου (Γουναροπούλου 6, Άνω Ιλίσια, 210 7777601), προσκαλώντας μας να μυηθούμε στη μαγεία της τέχνης πάνω σε ξύλο, στην οποία εξειδικεύονται ιστορικά ως λαός.
«Οι μεγάλες νίκες»
Στην περιοδική έκθεση του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου (Πατησίων 44, 2132144800) συγκεντρώθηκαν και παρουσιάζονται αρχαιότητες από πολλά μουσεία της χώρας, με θέμα τους Περσικούς Πολέμους. Στην αφήγηση περιλαμβάνονται επεισόδια και μάχες, νικητήρια αφιερώματα στα ιερά και πειστήρια των καταστροφών, για να αποτυπωθεί η σύγκρουση μεταξύ των δύο κόσμων.
