Ένα διάλογο πάνω στις δυνατότητες αντίστασης στην εξουσία που ασκούν πάνω μας οι αλγόριθμοι ανοίγει η εικαστικός – σκηνοθέτης Μαρία Λάλου με την ταινία «Τhe Dialogue» που θα παρουσιαστεί την Τρίτη 17 Δεκεμβρίου στην Ταινιοθήκη της Ελλάδος. Στην εκδήλωση θα πραγματοποιηθεί παράλληλη παρουσίαση του βιβλίου της «the camera» από τις εκδόσεις DOLCE και συζήτηση της εικαστικού με την Δάφνη Δραγώνα. Μιλήσαμε με τη Μαρία Λάλου για την επιτήρηση ως εργαλείο, τις δυνατότητες της κάμερας ως μέσο απελευθέρωσης από την καθημερινή μας παρακολούθηση και την, όχι τόσο γνωστή στην Ελλάδα, δουλειά της γενικότερα.
Στο «Τhe Dialogue» μοιάζεις να υιοθετείς μια (ψευδο;)επιστημονική απόσταση από τους συνομιλητές σου, σαν ένα εξελιγμένο ρομπότ που συνομιλεί με φιλοσόφους. Ποια ήταν η πρόθεσή σου;
Θα ήθελα να μπορούσα να δημιουργήσω ένα πρωτότυπο ΑΙ - μηχανικής εκμάθησης - ενάντια στην αλγοριθμική διακυβέρνηση. Τα τελευταία χρόνια με έχει επηρεάσει αρκετά αυτό που αναφέρει ο Vilem Flusser σχετικά με τη μηχανή εκμάθησης. Ρωτάει ο Flusser «Αν λειτουργήσω σε μια προγραμματιζόμενη προγραμματισμένη πραγματικότητα, μπορώ να επαναστατήσω και πώς μπορώ να το κάνω;» και απαντά «μόνο τα δυσλειτουργικά προγράμματα και συσκευές επιτρέπουν την ελευθερία».
Στο έργο «The Dialogue» αυτό που προσπαθώ να προβάλω είναι η έννοια των αλγορίθμων και της μηχανικής μάθησης και πώς αυτή μοιράζεται δεδομένα επικοινωνίας με την «καλλιτέχνη-χειριστή των μηχανισμών της θέασης», ένα ρόλο που έχω αναπτύξει στο έργο μου εδώ και χρόνια-ξεκινώντας ουσιαστικά από το 2005. Σκεπτόμενη την πραγματικότητα μας στο διαδίκτυο, τα δεδομένα μας που ελέγχονται από αλγόριθμους και την ελευθερία του λόγου, αυτό που μας λείπει ως κοινό, είναι η έλλειψη σαφήνειας του τρόπου με τον οποίο οι αλγόριθμοι ασκούν τη δύναμή τους πάνω μας.
Έτσι κάλεσα τέσσερις φίλους μελετητές, εικαστικούς και ειδικούς στο χώρο του ο καθένας να κάνουν μια on camera συζήτηση μαζί μου πάνω στη σύγχρονη υποκειμενικότητα και ενδεχομένως να διερευνήσουμε μαζί πιθανούς τρόπους διαφυγής από την αλγοριθμική διακυβέρνηση παραμένοντας μέρος του δικτύου. Το έργο δημιουργήθηκε στη Νέα Υόρκη, όπου είχα το στούντιο μου στο πλαίσιο του προγράμματος ISCP (με την στήριξη τριών φορέων). Οι συντελεστές του έργου ο Knut Asdam είναι ο εικαστικός, σκηνοθέτης και ο συγγραφέας, ο Andrew Fremont Smith θεωρητικός στον Lacan και εικαστικός performer, η Jennifer Uleman φιλόσοφος και συγγραφέας και ο Andreas Winner κοινωνιολόγος και συγγραφέας. Θεώρησα ότι ίσως μαζί μπορούσαμε να δούμε κάποια από τα γκρι σημεία σχετικά με την διαδικτυακή μας πραγματικότητα συζητώντας πάνω στη σύγχρονη υποκειμενικότητα.
Ποιος χειρίζεται την κάμερα;
Οι θεατές, βέβαια! Αλλά την ημέρα καταγραφής ο κινηματογραφιστής Aitor Mendilibar, με τον οποίο συμφωνήσαμε απόλυτα ως προς τη σημαντικότητα της αδιάκοπης λήψης με βάση μία σειρά δεκαέξι βασικών διαγραμματικών σχεδίων των πλάνων που αργότερα έγιναν περίπου σαράντα. Τα σχέδια αυτά αποτέλεσαν και τα πρώτα προσχέδια του βιβλίου «the camera».
Με το «The Dialogue» θέτω ερωτήματα όπως: Είναι μια μηχανή εκμάθησης ικανή να προγραμματίσει ορισμένες ενέργειες της μονάδας του μηχανήματος ή να την εκπαιδεύσει να σκεφτεί τα δεδομένα της; Ποιοι είναι οι ρόλοι της κάμερας; Πώς μπορούμε να προβάλουμε αντικείμενα αντί των υποκείμενων στον χώρο;
Ενώ το βιβλίο «the camera», το βλέπω σαν ένα εγχειρίδιο, αλλά και σαν την θέση μου πάνω στην θέση ότι η κάμερα δεν είναι πλέον ένα εργαλείο αλλά αντιθέτως έχει υποκειμενική υπόσταση.
Με ποιον τρόπο τα εργαλεία του σινεμά μπορούν να γίνουν εργαλεία αντίστασης στην κυριαρχία των αλγορίθμων;
Όπως λέει ο Flusser, τα περιβάλλοντα, τα πραγματικά και τα εικονικά, δεν είναι ιδιωτικές εσοχές αλλά δημόσιοι χώροι για κοινωνική αλληλεπίδραση, η όποια προκαλείται από ντοκουμέντα. Διερωτώμαι λοιπόν με ποιους όρους η κινηματογραφική εμπειρία έχει μεταφερθεί από το πλαίσιο του φιλμ σε μια διαδικτυακή πραγματικότητα. Το ζητούμενο μου είναι η αξιολόγηση των κινηματογραφικών μηχανισμών στη σύγχρονη κοινωνία, o ρόλος της κάμερας, η σχέση της με τον θεατή και ο θεατής ως επίμονος συν-αφηγητής στην αφηγηματική δομή. Σύμφωνα με τον Harun Farocki o κινηματογράφος είναι το κατάλληλο μέσο για την αποθήκευση και τη μετάδοση της αλήθειας της ιστορίας, αφού η κάμερα καταγράφει περισσότερα από ό,τι μπορεί να θυμάται το μυαλό.
Εξετάζω τον ρόλο της συσκευής της κάμερας: τη σημασία της στα κοινά, την προσωποποίηση στον ιδιωτικό χώρο, την οικειοποίηση της επιτήρησης της δικτυωμένης καθημερινότητας και τη δυνατότητά της να λειτουργήσει ως όπλο αλήθειας στην καταγραφή της ιστορίας. Προσεγγίζοντας τον τρόπο με τον οποίο βιώνουμε την πραγματικότητα του δικτύου, ξεκίνησα ένα σεναριακό διάγραμμα για το πώς να διαμορφώσω ένα σκηνοθετημένο περιβάλλον ενάντια στην καθημερινή μας ανίχνευση και καταγραφή μέσω των συσκευών παρακολούθησης. Στο επόμενο έργο που δουλεύω χρησιμοποιώ την αρχή του καθρέφτη ως μέθοδο καμουφλάζ μέσα από τη σχέση κάμερας έναντι κάμερας αντί για κάμερας έναντι υποκειμένου μελετώντας τρία φιλμ, το «Le Mepris» του Jean-Luc Godard, το «Salaam Cinema» του Mohsen Makhmalbaf και το «Parallel I-IV» του Harun Farocki.
«Με το «The Dialogue» θέτω ερωτήματα όπως: Είναι μια μηχανή εκμάθησης ικανή να προγραμματίσει ορισμένες ενέργειες της μονάδας του μηχανήματος ή να την εκπαιδεύσει να σκεφτεί τα δεδομένα της; Ποιοι είναι οι ρόλοι της κάμερας; Πώς μπορούμε να προβάλουμε αντικείμενα αντί των υποκείμενων στον χώρο»;
Το έργο αποτελεί μέρος μιας μεγαλύτερης έρευνας;
Το έργο «The Dialogue» είναι μέρος της ομάδας έργων Mechanisms of the seen (Μηχανισμοί της Θέασης) που αποτελείται από εννέα έργα και διερευνά τη σχέση μεταξύ κάμερας, εκτελεστή, χειριστή, συλλήψεως εικόνων και εμπειρίας θεατών, με τελευταίο το «Camera and The Mirror», μια τετραλογία βίντεο-essays, που περιλαμβάνουν τη μελέτη για τις τρεις ταινίες που προανέφερα και το «The Dialogue». Με το τελευταίο σχεδίασα συνειδητά την παραγωγή ενός φιλμ, προγραμματίζοντας τον αργό επιτελικό μου θάνατο ως aritst at work, or worker in the Art, μεταλλασσόμενη σε μία ανθρωπογενή αλγόριθμο. Κάθε έργο έχει κάποια στοιχεία που σηματοδοτούν το επόμενο.
Τι θα δούμε στην Ταινιοθήκη;
Στην Ταινιοθήκη παρουσιάζεται το εγχειρίδιο (για μένα) βιβλίο «the camera», το οποίο δουλέψαμε μαζί με τις εκδόσεις DOLCE και θα γίνει η πρώτη προβολή του «The Dialogue». Μετά το τέλος της προβολής θα συζητήσουμε με τη φίλη, επιμελήτρια και συγγραφέα Δάφνη Δραγώνα, που έχει εξειδίκευση σε μεθοδολογίες που αμφισβητούν τις σύγχρονες μορφές εξουσίας, σχετικά με τα ατέρμονα όρια της εικόνας (image infinite) ως πεδίο μάχης έναντι στην αλγοριθμική διακυβέρνηση.
Η δουλειά σου δεν είναι πολύ γνωστή στην Ελλάδα. Ποια είναι τα βασικά σου ενδιαφέροντα ως καλλιτέχνης;
Οι επιτελεστικές εγκαταστάσεις μου αποτελούνται από χωρικούς σχηματισμούς μέσα στους οποίους αποκτά ουσιαστικό ρόλο η εργαλειοδότηση των θεσμών. Βασικό στοιχείο είναι επίσης οι προσκεκλημένοι επισκέπτες που κατ’ επιλογή -και όχι όλοι- καλούνται να χρησιμοποιήσουν συσκευές κάμερας συνδεδεμένες συνήθως με ένα video controller-mixer, με το οποίο κάνω εγώ ζωντανά το μοντάζ και την άμεση προβολή. Αυτό που με απασχολεί κυρίως είναι ο ρόλος του θεατή και το συνυπεύθυνο βλέμμα του. Η συνεχής έρευνα σχετικά με τους «μηχανισμούς της θέασης» με οδήγησε στην εστίαση στην προστασία των δεδομένων των θεατών.
Τα έργα παράγονται μέσα από μια συνεχιζόμενη ερευνητική διαδικασία που ξεκίνησε με την προσπάθεια αποδόμησης του «πολιτικού ρόλου» του θεατή, χρησιμοποιώντας κινηματογραφικούς μηχανισμούς και την επιτήρηση ως εργαλείο. Αναλύοντας τα εργαλεία θεσμικών οργάνων και τα γεγονότα που μας πλαισιώνουν ως πολίτες, προσπαθώ να τα χρησιμοποιήσω ως μου δικά εργαλεία σε ένα διάλογο για το ρόλο της καλλιτέχνη και του ιδρύματος τέχνης, εξ’ ου και ο επιτελεστικός μου ρόλος μέσα στα έργα.
Από το 2012 τρέχουμε το έργο [UN]FINISHED με τον αρχιτέκτονα Skafte Aymo-Boot για τα ημιτελή κτίρια της Αθήνας. Το 2010 έκανα την performance Economic Express or Mobility Express, μπροστά στη Βουλή και αργότερα την επιτελεστική διάλεξη The Operational Model στην Performance Biennale στο Green Park. Τα τελευταία δύο χρόνια παράγω πολλά διαγραμματικά σχέδια που αποτελούν μέρος των μηχανισμών δέσμης ενεργειών του αλγορίθμου και βασίζονται στα φιλμ των Godard, Makhmalbaf και Farocki. Ίσως εκδοθούν ως εγχειρίδιο κι αυτά, ίσως εκτεθούν, δεν ξέρω.
Ποιές είναι οι αναφορές σου;
Ο Ντανταϊσμός, οι ίσως απόλυτα φανερές επιρροές των πρώιμων έργων του Dan Graham όπως το «two consciousness projection» (1979) καθώς και συζητήσεις με τον (πρώην και πάντοτε) μέντορα Rabih Mroue, ειδικά πάνω στο έργο του «Pixelated Revolution» (2012) και το έργο της Hito Steyerl «How not to be seen: A Fucking Didactic Educational MOV file» (2013).
Ταινιοθήκη της Ελλάδας | 17/12 | 7:30 μ.μ. – 10:30 μ.μ.
