Πριν από τρία χρόνια, σε μία από τις πρώτες συνεντεύξεις της ως νέας επικεφαλής της Art Athina, η 25χρονη τότε Σταματία Δημητρακοπούλου, αποδεικνύοντας την τόλμη της ηλικίας αλλά και τον αέρα ανανέωσης που ήθελε να φέρει στον ιστορικό θεσμό της πρωτεύουσας, είχε δηλώσει την ανάγκη να υπάρξουν καινούργιες φόρμες στον τρόπο με τον οποίο διοργανώνονται οι φουάρ, έτσι ώστε να ανταποκρίνονται στο πραγματικό καλλιτεχνικό γίγνεσθαι των πόλεων όπου λαμβάνουν χώρα. Μια ανάλογη θέση υποστήριξε φέτος η διευθύνουσα σύμβουλος της Art Brussels, μιας εκ των μεγαλύτερων και σημαντικότερων φουάρ σύγχρονης τέχνης παγκοσμίως: όσο οι γκαλερί προσαρμόζονται σε νέα μοντέλα τόσο οι φουάρ τέχνης πρέπει να αλλάζουν.
Είναι γεγονός πως το λεγόμενο «art fair boom» που παρατηρήθηκε ευρύτερα στη Δύση την τελευταία εικοσαετία, με πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα τη Βασιλεία, τη Νέα Υόρκη, το Μαϊάμι και το Λονδίνο (αξίζει να αναφερθεί πως τα επίσημα στοιχεία κατέγραψαν περίπου πενήντα φουάρ το 2000, ενώ πλέον έχουν ξεπεράσει τις διακόσιες), έφερε καλά αλλά και κακά μαντάτα για την αγορά της τέχνης: ναι μεν οι επίδοξοι συλλέκτες και οι ευρύτεροι θεατές απέκτησαν πολλές παραπάνω ευκαιρίες να δουν εκατοντάδες έργα τέχνης συγκεντρωμένα από διαφορετικές γκαλερί διαφόρων χωρών του κόσμου και να δικτυωθούν, αλλά αυτή η γιγάντωση, πέραν του ότι ξεπέρασε τη ζήτηση, έχει αλλάξει τους όρους του παιχνιδιού.
«Το ότι εν μια νυκτί η Art Athina έσπασε στα δύο κι εμφάνισε pop up σόου είναι, χωρίς αμφιβολία, ένα νέο εκθεσιακό φορμά, που φανερώνει την προσαρμοστικότητα του θεσμού», εξηγεί η καλλιτεχνική της διευθύντρια Σταματία Δημητρακοπούλου.
Ο αυξανόμενος ανταγωνισμός ανάμεσα στα μικρά και τα μεγάλα ψάρια της αγοράς –τις γνωστές, πανίσχυρες φουάρ τύπου Frieze Art Fair, European Fine Art Fair και Art Basel σε σχέση με άλλες νεότερες, όπως και το χάσμα ανάμεσα στις γκαλερί-μεγάλα ονόματα και στους μικρούς ή μεσαίους χώρους τέχνης– έχει οδηγήσει σε νέα πιο υβριδικά μοντέλα, εξειδικευμένες διοργανώσεις ή διαφορετικές τιμολογιακές πολιτικές προς τους αδύναμους κρίκους της αλυσίδας.
Την ίδια στιγμή, λοιπόν, που διεθνώς οι φουάρ αναζητούν το επόμενο βήμα στην ταυτότητά τους, ανάλογα με το κοινό στο οποίο απευθύνονται και τους στόχους που θέτουν, η φετινή Art Athina βρέθηκε μπροστά σε ένα εντελώς διαφορετικό πρόβλημα: δύο μήνες πριν από το προγραμματισμένο καλοκαιρινό ραντεβού της, ενώ ήταν σχεδόν όλα έτοιμα, το υπουργείο Πολιτισμού ανακοίνωσε πως ο χώρος που προοριζόταν να τη φιλοξενήσει, το εμβληματικό «Ακροπόλ Παλλάς» επί της Πατησίων, είναι αδύνατο τελικά να ανοίξει εντός χρονοδιαγράμματος.
Οι πρόωρες εκλογές και οι δαιδαλώδεις γραφειοκρατικές διαδικασίες για τη σύσταση διαχειριστικού οργάνου ανέβαλαν το φιλόδοξο σχέδιο για τα εγκαίνια του πολύπαθου κτιριακού κοσμήματος της Πατησίων επ’ αόριστον, αφήνοντας τον μεγάλο εικαστικό θεσμό στον αέρα. Προς απάντηση, η αθηναϊκή φουάρ ανασυστάθηκε κι έδωσε στο κοινό ένα καλοκαιρινό pop up σόου, μια πρόγευση της τωρινής διοργάνωσης, με έναν καλλιτέχνη ανά γκαλερί σε κτίριο της οδού Αιόλου, ενώ κράτησε το κυρίως πιάτο για τον Σεπτέμβριο και το Ζάππειο.
Μια ιστορική Art Athina
«Το ότι εν μια νυκτί η Art Athina έσπασε στα δύο κι εμφάνισε pop up σόου είναι, χωρίς αμφιβολία, ένα νέο εκθεσιακό φορμά που φανερώνει την προσαρμοστικότητα του θεσμού», εξηγεί η Σταματία Δημητρακοπούλου, η οποία βρίσκεται για τρίτη χρονιά στο πηδάλιο της ετήσιας φουάρ. «Θα περίμενε κάποιος πως ένας θεσμός είκοσι πέντε χρόνων, όργανο του Πανελληνίου Συνδέσμου Αιθουσών Τέχνης και χρηματοδοτούμενος από κρατικά κονδύλια, θα ήταν άκαμπτος, όμως φάνηκε πως είναι ζωντανός, αναπνέει και μπορεί να διαχειριστεί απρόβλεπτες αλλαγές, χωρίς να μένει παγιωμένος και ακίνητος. Από αυτήν την άποψη, για εμάς, η φετινή φουάρ είναι ιστορική».
Όντως δεν έχει ξαναγίνει κάτι αντίστοιχο στη μακρά ιστορία του θεσμού και θα ήταν άδικο να συγκρίνουμε ποσοτικά τη φετινή διοργάνωση με τις υπόλοιπες των τελευταίων χρόνων. Ωστόσο, το τελικό αποτέλεσμα είναι κάτι παραπάνω από ικανοποιητικό: τριάντα έξι γκαλερί, κυρίως από την Ελλάδα αλλά και από το εξωτερικό (Εδιμβούργο, Νιου Τζέρσεϊ, Μελβούρνη, Κύπρος), συγκεντρώνονται κάτω από την ίδια στέγη μαζί με τους καλλιτέχνες τους για τρεις ημέρες, από τις 14 έως τις 16/9, ενώ το παράλληλο καλλιτεχνικό πρόγραμμα μετρά περίπου σαράντα μεμονωμένες δράσεις.
Έχουμε περφόρμανς που θα επιτελούνται στο χώρο της φουάρ και άλλα σημεία του Ζαππείου (σε επιμέλεια της διδάκτορος θεωρίας της τέχνης, με θητεία στη Νέα Υόρκη, Σωζήτας Γκουντούνα), ομιλίες για τεχνικά και θεωρητικά ζητήματα τέχνης σε ξεχωριστό χώρο, εκπαιδευτικά προγράμματα για τα παιδιά των επισκεπτών, στα οποία φέτος δόθηκε βαρύτητα με μονόωρα εργαστήρια από διαφορετικές ειδικότητες, καθώς και μια ξεχωριστή βραδιά στο Σινέ Αίγλη για το κλείσιμο της διοργάνωσης, όπου επιλεγμένα βίντεο αρτ έργα θα παίζουν για περίπου τρεις ώρες κάτω απ’ τα αστέρια.
Το ισχυρότερο ατού, βέβαια, για την 24η Art Athina είναι ο χώρος όπου διεξάγεται. Μετά την περσινή χρονιά, από όταν η αθηναϊκή φουάρ απαγκιστρώθηκε από το παραλιακό μέτωπο και τον εκθεσιακό χώρο του Κλειστού Παλαιού Φαλήρου και μετακόμισε στο Ωδείο Αθηνών, η Σταματία Δημητρακοπούλου επιμένει ξανά στο κέντρο – όσο δύσκολο κι αν είναι αυτό. Το επιβλητικό αλλά κομψό νεοκλασικό που σχεδίασε τον 19ο αιώνα ο Ευάγγελος Ζάππας μέσα στον Εθνικό Κήπο κι έγινε σύμβολο της νεότερης Ελλάδας είναι το ομορφότερο εκθεσιακό κέντρο που διαθέτει η Αθήνα, ενώ όπως εξηγεί η καλλιτεχνική διευθύντρια: «Είναι ο μοναδικός χώρος του κέντρου που μπορεί να καλύψει στο έπακρον τις ανάγκες της φουάρ, τόσο από άποψη χώρου και υποδομής όσο και από άποψη υλικοτεχνικού εξοπλισμού».
Ποια είναι η φουάρ που χρειάζεται η Αθήνα;
Σίγουρα δεν μπορούμε να βάλουμε τη φουάρ της Αθήνας στο ίδιο τερέν με εκείνες που διοργανώνονται σε πόλεις-πιονιέροι της σύγχρονης τέχνης της Δύσης, οι οποίες κουβαλούν μπάτζετ εκατομμυρίων στην πλάτη τους και τρανταχτούς συλλέκτες στη λίστα των επισκεπτών. Ωστόσο, ο στόχος κάθε φουάρ είναι ένας: να φέρει για λίγες ημέρες όλο το community της τέχνης στον ίδιο χώρο, από τους γκαλερίστες και τους καλλιτέχνες –ώστε να γίνουν περισσότερο γνωστοί, να πουλήσουν έργα και να χτίσουν δεσμούς με μεγάλους παίκτες της αγοράς– μέχρι κριτικούς τέχνης, συλλέκτες, εκπροσώπους ιδρυμάτων, φορέων και μουσείων, επιμελητές αλλά κι ευρύτερα λάτρεις της τέχνης.
«Μπορεί η Art Athina να είναι μια φουάρ που διοργανώνεται από μια περιφερειακή οικονομία της Ευρώπης, όμως η συνεπής πορεία της στο χρόνο και η ποιότητα των αιθουσών τέχνης και των καλλιτεχνών που φιλοξενεί οδήγησαν στην καθιέρωσή της, όχι απλώς ως της μεγαλύτερης ετήσιας εικαστικής διοργάνωσης της χώρας αλλά και ως θεσμού», σημειώνει η γκαλερίστρια Γιάννα Γραμματοπούλου, επί χρόνια πρόεδρος του Πανελληνίου Συνδέσμου Αιθουσών Τέχνης.
Από την παρθενική «συνάντηση σύγχρονης τέχνης» που έγινε στην Κηφισιά το ’93 μέχρι σήμερα, η Art Athina έχει αλλάξει σε πολλά σημεία, ανοίγοντας τους ορίζοντές της πέρα από τον εμπορικό της χαρακτήρα: έχει παρουσιάσει ιστορικά έργα τέχνης και αφιερώματα σε σημαντικούς εικαστικούς καθώς και γκαλερί που καθόρισαν την πορεία της ελληνικής σκηνής, έχει ανανεωθεί σε τρόπο οργάνωσης και πρόσωπα, έχει επενδύσει στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό και την επικοινωνιακή ταυτότητά της, ενώ έχει δώσει χώρο στην ανεξάρτητη σκηνή τέχνης, γεννώντας μάλιστα μια αυτόνομη φουάρ με πλατφόρμες από όλο τον κόσμο (Platforms Project, με επικεφαλής την Άρτεμη Ποταμιάνου), με αποτέλεσμα να αυξάνεται σταθερά η προσέλευση του κόσμου, που πέρυσι ξεπέρασε τους 40.000 επισκέπτες.
Από την παρθενική «συνάντηση σύγχρονης τέχνης» που έγινε στην Κηφισιά το ’93 μέχρι σήμερα, η αθηναϊκή φουάρ έχει αλλάξει σε πολλά σημεία, ανοίγοντας τους ορίζοντές της πέρα από τον εμπορικό της χαρακτήρα.
«Για μένα η ταυτότητα της Art Athina είναι “half and half”: μισό ίδρυμα και μισή φουάρ», λέει η Σταματία Δημητρακοπούλου. «Οι δράσεις δεν εξαντλούνται στις ημέρες που γίνεται το εκθεσιακό σόου και αυτό είναι πολύ σημαντικό». Ένα από τα πράγματα για τα οποία δικαίως υπερηφανεύεται η νεαρή επιμελήτρια είναι τα εκπαιδευτικά προγράμματα προς νέους καλλιτέχνες της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών: για πρώτη φορά ένας φορέας αποφάσισε να γεφυρώσει την απόσταση ανάμεσα στο εκπαιδευτικό ίδρυμα και στην αγορά εργασίας κι έφερε σε επαφή τους καλλιτέχνες με τις γκαλερί, ώστε να ξέρουν πώς να κινηθούν στο επόμενό τους βήμα, μετρώντας πλέον πάνω από εκατό συμμετοχές. Παράλληλα χαρτογραφήθηκαν στούντιο καλλιτεχνών που εκπροσωπούνται στη φουάρ, ενώ οργανώθηκαν καθ’ όλη τη χρονιά επισκέψεις από συλλέκτες έργων τέχνης.
Ωστόσο, χρειάζεται ακόμη δουλειά για να φτάσουμε στη φουάρ που χρειαζόμαστε. «Το πιο βασικό είναι να υπάρχει ένας σταθερός χώρος και μια σταθερή ημερομηνία που θα γίνεται κάθε χρόνο η έκθεση, προκειμένου να αποκτήσει γερή ταυτότητα στο χάρτη της σύγχρονης τέχνης, ώστε να μπορείς να δουλέψεις περισσότερο τις επαφές με το εξωτερικό για την προσέλκυση ξένων γκαλερί, αλλά κυρίως μεγάλων συλλεκτών», υποστηρίζει η Ελένη Κορωναίου, γκαλερίστρια η οποία συμμετέχει κάθε χρόνο στην αθηναϊκή φουάρ, ενώ ήταν για χρόνια και στην οργανωτική επιτροπή. Πώς να εξασφαλίσεις την απαραίτητη σταθερότητα όταν ο ίδιος ο θεσμός εξαρτάται από αστάθμητους παράγοντες; Καθώς η βιωσιμότητα των φουάρ εξασφαλίζεται διεθνώς από τα ενοίκια των περιπτέρων και τα εισιτήρια των επισκεπτών, η Art Athina κρατά πολύ χαμηλή τιμολογιακή πολιτική προς τις γκαλερί, ενώ από τα γεννοφάσκια της δέθηκε οργανικά με τα κονδύλια του κράτους, γεγονός που οδήγησε και στη μη υλοποίηση της διοργάνωσης το 2012.
Υπάρχει εγχώρια αγορά τέχνης;
Όταν μιλάμε για την Art Athina, αναφερόμαστε σε μια μεσαίου μεγέθους φουάρ, με τις τιμές των έργων να φτάνουν μέχρι μερικές δεκάδες χιλιάδες ευρώ. Δυστυχώς, πιο συγκεκριμένα στοιχεία δεν υπάρχουν, καθώς τα ετήσια reports με την κινητικότητα των αγοραπωλησιών δεν δημοσιοποιούνται, όπως συμβαίνει σε άλλες διοργανώσεις του εξωτερικού, καθιστώντας έτσι ασαφή την εικόνα για την αγορά τέχνης στη χώρα.
Η αγορά της σύγχρονης τέχνης στην Αθήνα ήταν πάντα ένα δύσκολο κεφάλαιο, το οποίο καταρρακώθηκε με τα χρόνια της οικονομικής δυσπραγίας. «Αρκετοί συλλέκτες που πρωταγωνιστούσαν πριν από μία δεκαετία εξαφανίστηκαν μόλις ξέσπασε η κρίση», εξηγεί η Νάντια Γεραζούνη, διευθύντρια της καταξιωμένης γκαλερί The Breeder, που συμμετέχει σταθερά στην αθηναϊκή φουάρ αλλά και σε αρκετές του εξωτερικού. Ειδικά εκείνη η μερίδα ανθρώπων της αστικής τάξης που είχε την πρόθεση να αγοράσει ένα έργο τέχνης περιορίστηκε δραματικά.
Η αγορά της σύγχρονης τέχνης στην Αθήνα ήταν πάντα ένα δύσκολο κεφάλαιο, το οποίο καταρρακώθηκε στα χρόνια της κρίσης. Ωστόσο, μια νέα γενιά συλλεκτών κάνει την εμφάνισή της, η οποία μάλιστα είναι νεαρής ηλικίας, πολύ ενημερωμένη και δραστήρια.
Βέβαια, πάντα υπήρχαν τα μεγάλα ονόματα συλλεκτών και τα οποία παρέμειναν, όπως ο Γιώργος Οικονόμου, ο Δάκης Ιωάννου, o Δημήτρης Δασκαλόπουλος, ο Φίλιππος Νιάρχος κ.ά. Το ενδιαφέρον όμως είναι πως εμφανίζεται δειλά δειλά μια νέα γενιά συλλεκτών, που εντυπωσιάζουν με το νεαρό της ηλικίας και με την κινητικότητά τους. «Βλέπω ότι οι άνθρωποι, σε σχέση με πριν από τρία χρόνια, είναι πολύ πιο ανοιχτοί στο να έρθουν, να δουν και να αγοράσουν έργα», λέει η Σταματία Δημητρακοπούλου. Και η Ελένη Κορωναίου συνεχίζει: «Έπειτα από πολλά χρόνια και πολλή προσπάθεια έχουν καλυτερεύσει τα πράγματα. Η νέα γενιά συλλεκτών είναι πολύ πιο ενημερωμένη, ταξιδεύει στο εξωτερικό για εκθέσεις και παρουσιάσεις, κυνηγάει την τέχνη».
Αυτήν τη στιγμή η Art Athina συνεργάζεται με δύο δραστήρια μουσειακά γκρουπ, το «Young Patrons» του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης και το «Benaki Contemporaries», τα οποία οργανώνουν επισκέψεις σε εκθέσεις, φέρνουν σε επαφή τα μέλη με γκαλερίστες, σχεδιάζουν ταξίδια και ειδικά δρώμενα, καλλιεργώντας την εικαστική συνείδηση σε άτομα που πιθανόν να είναι οι συλλέκτες της επόμενης ημέρας.
Φέτος δεν χάνουμε...
Περφόρμανς εντός φουάρ
Για ακόμη μία χρονιά το πρόγραμμα των περφόρμανς διαχέεται σε χώρους εντός του Ζαππείου, ανατρέποντας τη στατικότητα της φουάρ με την ενέργεια που χαρίζει η σωματική τέχνη: σε επιμέλεια της Σωζήτας Γκουντούνα, που έχει εξειδίκευση στο παραστατικό κομμάτι με διεθνή δράση, καλλιτέχνες των γκαλερί που συμμετέχουν ετοιμάζουν πολύ ενδιαφέροντα σόου.
Παιδικά εργαστήρια
Μια και η τέχνη δεν γνωρίζει ηλικία, οι οικογένειες έχουν παραπάνω αφορμές για επίσκεψη στη φετινή φουάρ: καθημερινά δωρεάν εκπαιδευτικά γκρουπ περιμένουν τα παιδιά από 6 ετών και άνω αλλά και τους εφήβους για να τους ξεναγήσουν στην έκθεση και να φτιάξουν μαζί την πρώτη τους εικαστική δημιουργία (ζωγραφική, doodle art, κολάζ, ψηφιδωτό κ.ά.).
Τέχνη στα μικρόφωνα
Σε έναν ξεχωριστό χώρο, που διαμορφώθηκε από τη σουηδική εταιρεία Vitra, το λόγο έχει η τέχνη: το σαββατοκύριακο (15-16/9) τεχνικά και θεωρητικά ζητήματα στη σφαίρα των εικαστικών τεχνών μπαίνουν στο τραπέζι από καταξιωμένους ομιλητές του χώρου, σε ένα πρόγραμμα που διαμόρφωσε για δεύτερη συνεχή χρονιά η επιμελήτρια Κατερίνα Νίκου.
Βίντεο αρτ σε θερινό
Επιφυλάσσοντας το πιο όμορφο για το τέλος, η φετινή διοργάνωση κλείνει με μια προβολή στο ιστορικό Σινέ Αίγλη (16/9, 9 μ.μ.): επιλεγμένα βίντεο αρτ έργα από την πολύ ενδιαφέρουσα πλατφόρμα «Daata Editions», τη συλλογή του ιδρύματος ΔΕΣΤΕ και ανεξάρτητους δημιουργούς παίζουν για περίπου τρεις ώρες κάτω απ’ τα αστέρια.
Στις 14-16/9, 2-8.30 μ.μ. | Ζάππειο Μέγαρο| Γενική είσοδος: € 8, μειωμένο εισιτήριο (άνεργοι, φοιτητές, άτομα άνω των 65 ετών): € 5 | Περισσότερες πληροφορίες εδώ.
Αναλυτικά οι γκαλερί που συμμετέχουν στο κεντρικό πρόγραμμα της 24ης Art Athina είναι: a. antonopoulou.art(Αθήνα), Agathi Kartalos (Αθήνα), Alibi Gallery (Αθήνα), Alma Contemporary Art Gallery (Αθήνα- Τρίκαλα), AnnaPappas Gallery (Μελβούρνη), Argo Gallery (Αθήνα), Αrt Appel Gallery (Aθήνα), Arusha Gallery (Σκωτία),Astrolavos Art Galleries (Αθήνα), Cheapart (Αθήνα), Citronne Gallery (Αθήνα-Πόρος), Crux Gallerie (Αθήνα),Donopoulos International Fine Arts (Θεσσαλονίκη), ekfrasi-yianna Grammatopoulou (Αθήνα), Eleftheria TseliouGallery (Αθήνα), Eleni Koroneou Gallery (Αθήνα), Epsilon Art Gallery (Λουτράκι), Evripides Art Gallery (Αθήνα),Gallery “7” (Αθήνα), Gallery Art Prisma (Πειραιάς), Gallery d’ Arte (Νιού Τζέρσεϊ), Genesis Gallery (Αθήνα), i-DProjectart (Αθήνα), Ikastikos Kiklos Sianti (Αθήνα), Ileana Tounta Contemporary Art Center (Αθήνα), KalfayanGalleries (Αθήνα-Θεσσαλονίκη), kaplanon5 art gallery (Αθήνα), Mihalarias Art (Αθήνα), Papatzikou Gallery(Βέροια), PeriΤechnon Karteris (Αθήνα), Renatino Gallery (Κύπρος), Skoufa Gallery (Αθήνα), Skoufa GalleryMykonos (Μύκονος), Τechnohoros Art Gallery (Αθήνα), The Breeder (Αθήνα), Zina Athanassiadou Gallery(Θεσσαλονίκη).
