Με φόντο ένα γκράφιτι με τρία θεόρατα πρόσωπα, ξεθωριασμένα και χωνεμένα από το μπεζ σώμα μιας πολυώροφης πολυκατοικίας, αλλά ακόμη χαμογελαστά, ηλιοκαμένοι τουρίστες ξεχύνονται σαν φουριόζικα pacman στα πλακόστρωτα δρομάκια που σφύζουν από κίνηση, αλλαγή κι ένταση. Η πρώτη εικόνα που σου δίνει του Ψυρρή όταν πάρεις τη Μιαούλη από το Μοναστηράκι είναι κάπως μπερδεμένη. Σε αντίθεση με το Εμπορικό Τρίγωνο και τα προγράμματα που εφαρμόζει ο Δήμος Αθηναίων για την αναβάθμισή του, η περιοχή κάτω από την Αθηνάς παραμένει τα τελευταία χρόνια εν πολλοίς "αυτορρυθμιζόμενη" ζώνη. Η πιλοτική ανάπλαση στα τέλη του ’90 με τις πρώτες πεζοδρομήσεις του Ψυρρή μπορεί να ήταν το εναρκτήριο λάκτισμα για να μπει μια τόσο σημαντική περιοχή στον οργανικό ιστό της πόλης, όμως χρειάζονταν πολλά περισσότερα για να παραμείνει εκεί.
Όταν ύστερα από λίγα χρόνια ολοκληρώθηκε ο σταθμός του μετρό στο Μοναστηράκι κι έφτασε το επιχειρηματικό μπουμ των Ολυμπιακών Αγώνων, η ιδιαίτερη μορφή gentrification που ακολούθησε έφερε μια νέα "διασκεδαστούπολη" για το κοινό της Αθήνας αλλά κι ένα ιστορικό σημείο που άλλαζε επικίνδυνα χαρακτήρα. Όταν, δε, πέρασε η φούρια της επιχειρηματικής ζήτησης (και μεταφέρθηκε στο Γκάζι και το Μεταξουργείο), η ζώνη ανάμεσα στην Ερμού, την Αθηνάς και την Πλατεία Κουμουνδούρου πέρασε σε ένα μεταβατικό στάδιο απότομης ερημοποίησης.
Πλέον, μετά την ολοκλήρωση της πλατείας στο Μοναστηράκι, μερικές πιλοτικές παρεμβάσεις επί δημαρχίας Κακλαμάνη και αρκετή συνειδητή προσπάθεια από την ίδια την περιοχή, του Ψυρρή βρίσκεται σε νέο κύκλο. Πέρα από τα λιγοστά γνωστά-κλασικά φαγάδικα που δεν έπαψαν να δίνουν τον αυθεντικό παλμό στους μυημένους της περιοχής, η πιάτσα της γειτονιάς έχει ανοίξει και μαζί ήρθαν και οι νέες εξελίξεις. "Την τελευταία περίοδο έχουν αρχίσει σταδιακά να γίνονται πολλά ξενοδοχεία στην περιοχή, επενδυτές αγοράζουν ολόκληρα κτίρια και τα μετατρέπουν σε ενοικιαζόμενα δωμάτια, ενώ η πλατφόρμα Airbnb εξαπλώνεται συνεχώς", σχολιάζει η αρχιτεκτόνισσα και κάτοικος του Ψυρρή Ελένη Τζιρτζιλάκη, που όλα τα χρόνια της στην περιοχή έχει συμμετάσχει σε σημαντικά εγχειρήματα και παραμένει υποστηρίκτρια του κέντρου ως τόπου κατοικίας.
"Πλέον έρχονται συνέχεια καλλιτέχνες από όλο τον κόσμο για να δημιουργήσουν εδώ, μια και υπάρχουν ελευθερία, φτηνά υλικά και οι ντόπιοι υποστηρίζουν αυτό που κάνουμε", εξηγεί ο Cacao Rocks.
"Βλέπουμε ότι πολλοί από τους τελευταίους κατοίκους του Ψυρρή φεύγουν, προτιμώντας να αποκτήσουν ένα έξτρα εισόδημα με την ενοικίαση της οικίας τους, ενώ οι ιδιοκτήτες διώχνουν τους ενοικιαστές για να αυξήσουν τα κέρδη τους". Παραδείγματα όπως τα τέσσερα luxury apartments του "Andronis Athens" από τη Σαντορίνη (Καραϊσκάκη 33, 2103232244), το "Frogs", που έπειτα από ένα χρόνο λειτουργίας ως μπαρ μετατρέπεται σε boutique hotel-café, το όλο και πιο δημοφιλές εναλλακτικό hostel "City Circus" (Σαρρή 16, 2130237244) και οι αυξημένες καταχωρίσεις για ενοικιαζόμενους χώρους μέσω Airbnb μαρτυρούν την οικονομική δυναμική της περιοχής, η οποία αφενός φέρνει έσοδα κι επιχειρηματική κινητικότητα και αφετέρου αλλάζει ξανά τις χρήσεις της ζώνης. Το ερώτημα είναι: πώς απαντά αυτήν τη φορά του Ψυρρή και πώς ρυθμίζει το χαρακτήρα του;
Μια γειτονιά ζύμωσης και urban δημιουργίας
Δεν είναι τυχαίο ότι ο εγχώριος υπαρξισμός εμφανίστηκε –με μισό αιώνα καθυστέρηση– για πρώτη φορά σε ένα δίπατο παράπηγμα στην οδό Σαρρή, στην "ιπτάμενη παράγκα" του θρυλικού Σίμου. Ούτε ότι σε αυτήν τη γειτονιά γεννήθηκε η ανοιχτή ομάδα αρχιτεκτόνων και εικαστικών Αστικό Κενό και ξεκίνησε οριζόντιες παρεμβάσεις για την υγιή ανάπλαση ανεκμετάλλευτων χώρων της Αθήνας. Ή ότι το Θέατρο Εμπρός δεν έσβησε με το θάνατο του Τάσου Μπαντή, αλλά ξαναγεννήθηκε ως ελεύθερος αυτοδιαχειριζόμενος χώρος, ως καταφύγιο για πολλές και διαφορετικές κοινωνικές ομάδες.
Με τη γοητεία της παλιάς Αθήνας στο φαντασιακό της και κομβική θέση στον αθηναϊκό χάρτη, η γειτονιά του Ψυρρή, παρ’ όλα τα οικονομικά της σκαμπανεβάσματα, έχει μείνει στην καλλιτεχνική συνείδηση ως σημείο συνάντησης, ανταλλαγής και δημιουργίας από τα κάτω. Ακόμη κι αν τα ενοίκια της περιοχής δεν βοηθούν πλέον τη φιλοξενία artist run χώρων, νέων γκαλερί κι εργαστηρίων από διεθνείς εικαστικούς –όπως συνέβαινε τα πρώτα χρόνια της νέας χιλιετίας ως εναλλακτική στο ακριβό Κολωνάκι–, η urban τέχνη έχει συνυφανθεί στο χαρακτήρα του Ψυρρή και δύσκολα αποκόπτεται. Ειδικά στην περιοχή προς την Πλατεία Κουμουνδούρου, δεν υπάρχει τοίχος που να μη γεμίζει το μάτι σου με street art χρώματα, γραμμές και γεωμετρικά σχήματα: τα κιτρινόμαυρα κορίτσια του b., ο έντονος σουρεαλισμός του Woozy, οι Αθηναίοι ναύτες του Dreyk, τα ρομαντικά του Yiakou, οι αγιογραφίες του Στέλιου Φαϊτάκη και πόσα άλλα συναγωνίζονται σε αυτήν την άτυπη ανοιχτή γκαλερί.
"Αυτό ξεκίνησε όταν έπεσε η φούρια της εστίασης μετά το πρώτο gentrification κι ελευθερώθηκαν οι τοίχοι", εξηγεί ο Cacao Rocks, εικαστικός με αρκετές πολύχρωμες παρεμβάσεις στη γειτονιά και κάτοικος του Ψυρρή. "Πλέον έρχονται συνέχεια καλλιτέχνες από όλο τον κόσμο για να δημιουργήσουν εδώ, μια και υπάρχουν ελευθερία, φτηνά υλικά και οι ντόπιοι υποστηρίζουν αυτό που κάνουμε". Τη στήριξη των κατοίκων είδαμε πριν από λίγες ημέρες και στο project δημόσιας τέχνης "Συν-οικία Πιττάκη" (τα γνωστά φωτιστικά πάνω από το δρόμο), όταν κάτοικοι και μαγαζάτορες της περιοχής δήλωσαν σε ανοιχτές συζητήσεις υπέρ της διατήρησης της εγκατάστασης, παρά την πρόσφατη απόφαση του δήμου να την αφαιρέσει για λόγους ασφάλειας.
Αν ψάχνεις ένα δρόμο που να συμπυκνώνει το νέο πρόσωπο του Ψυρρή, αυτός είναι ξεκάθαρα η Πρωτογένους: ένα καμπυλωτό στενάκι με μήκος μόλις εκατόν είκοσι μέτρα, που οι απανωτές αφίξεις το έχουν εξελίξει σε μια γοητευτική μικρογραφία αστικής πλημμύρας.
Από την Πρωτογένους στο άπειρο κι ακόμη παραπέρα
Αν ψάχνεις ένα δρόμο που να συμπυκνώνει το νέο πρόσωπο του Ψυρρή, αυτός είναι ξεκάθαρα η Πρωτογένους: ένα καμπυλωτό στενάκι με μήκος μόλις εκατόν είκοσι μέτρα, που οι απανωτές αφίξεις το έχουν εξελίξει σε μια γοητευτική μικρογραφία αστικής πλημμύρας. Πιτσιρικάδες με φαρδιά, σανίδες και καπέλα στα παγκάκια πάνω από το πολύχρωμο υπόγειο του σκεϊτάδικου Color, κορίτσια και αγόρια με γεωμετρικά στιλάτα κουρέματα από το Lemon Poppy Seed , πεινασμένοι περαστικοί που κάνουν ουρά για ένα γενναιόδωρο κομμάτι πίτσας στο "Crust" ή χώνονται τα βράδια στο υπόγειό του για electro χτύπημα, μέλη της ελληνικής μέταλ σκηνής να ακούνε live sessions στο εναλλακτικό βινιλιάδικο Syd Records ή να γεμίζουν τα τραπεζάκια έξω του διπλανού αδελφού μπαρ "Barrett" –που ολοκληρώνει το όνομα του Βρετανού τραγουδιστή των Pink Floyd–, μικροί και μεγάλοι που γυρνάνε με ένα λαχταριστό παγωτό ανά χείρας από το πρόσφατο "Κοκκίον" και, στο κέντρο του δρόμου, να παίζει το "Τρανζίστορ" μέχρι τις πρώτες πρωινές ώρες και να προσηλυτίζει κάθε περαστικό σε ένα όρθιο συναπάντημα με μπίρες, ποτά και καλή μουσική...
Όλα αυτά μαζί με έναν μποέμικο αέρα από τα όλο και περισσότερα βιντατζάδικα/second hand της Πρωτογένους –τις ιστορικές Παλιοσυνήθειες με τις μπαρόκ αντίκες, το Treasure House με τα συλλεκτικά outfits από τα ’60s, τη Γουαδελούπη με τις χαβανέζικες ταπετσαρίες και τα κορίτσια του Like Yesterday’s με το δικό τους brand ’90s street wear αισθητικής– δένουν τη γειτονιά σαν μια χαλαρή κυψέλη, όπου θαμώνες και μαγαζάτορες περνούν συνεχώς από το ένα σποτάκι στο άλλο, ξεκλέβουν χρόνο για λίγη κουβέντα μεταξύ τους και οι νύχτες τούς βρίσκουν συχνά μαζί, σε κάποιο τραπεζάκι ή πεζούλι της περιοχής.
Με άλλα λόγια, αυτό το urban attitude, που μέχρι πριν από κάποια χρόνια έβρισκες μόνο σε μεμονωμένες διευθύνσεις στου Ψυρρή (όπως στον ακάλυπτο της Λεωκορίου με το "Cantina Social"), τώρα γίνεται οργανικό στοιχείο για την πιάτσα. Ο επιχειρηματικός φόβος προς το εναλλακτικό που είχε δημιουργηθεί μετά το άδοξο τέλος των λίγων ροκάδικων της περιοχής (όπως το κλείσιμο του ινδικού μπαρ-κλαμπ "Yoga Bala" και του γωνιακού "Αριστοφάνη" ή το σύντομο πέρασμα του "Dada Bar" και η μετακόμιση του "Second Skin" στο Γκάζι) πλέον αποτελεί παρελθόν.
Η επιστροφή του θρυλικού "Mo Better" στη Λεπενιώτου και το καινούργιο subcultural υπόγειο του "Bad Tooth" μαζί με την νταρκίλα του γνωστού "TeddyBoy Bar" και της "Death Disco" μαρτυρούν μια ζώνη που δεν διστάζει να εκφράσει συνειδητά και χωρίς εκπτώσεις ιδιάζουσες μουσικές κοινότητες, όπως εκείνη του dark wave.
Και αν κάτι παραμένει σίγουρο για του Ψυρρή, είναι πως όσο κι αν γυρίσεις τα σοκάκια του, πάντα μια έκπληξη θα σε περιμένει στην επόμενη βιτρίνα. Όπως το υπόγειο Λίμπα στην οδό Πιττάκη, ή αλλιώς το πρώτο εγχώριο rage room , όπου μπορείς να αρπάξεις ρόπαλα και σιδερικά, να σπάσεις γυαλικά, πιάτα και τηλεοράσεις και να ξεσπάσεις με την εκτόνωση της καταστροφής. Ή, όπως το νέο "αδερφάκι" του γλυκύτατου "Mattonella" με τις επτασφράγιστες ιταλικές συνταγές παγωτού που ξεφύτρωσε σε ένα νεοκλασικό στην Αγίων Αναργύρων αλλά και το πρόσφατα αφιχθέν "Juan Rodriguez Bar" με το πανέμορφο ντιζάιν αποικιακής αισθητικής, που έφερε μπόλικο κόσμο στα πέριξ της εκκλησίας του Αγίου Δημητρίου (πέρα από τους καθιερωμένους ποδηλάτες του "Handlebar") και φώτισε μια αστική ζώνη απίστευτης handmade δυναμικής.
Εκεί o Νίκος και ο Σωτήρης έχουν φτιάξει ένα μικρό παράδεισο για κάθε μοτοσικλετιστή που ψάχνει το αμερικάνικο στιλ του free rider (The Real Intellectuals), η Ίριδα έχει τη δική της σχεδιαστική υπογραφή σε προσεγμένα σανδάλια (Iride De Portu), η Ειρήνη έχει βάλει ένα λιλιπούτειο Κουμπάκι στη γειτονιά με αρκετό ρομαντισμό κι έμπνευση, η Μαρίνα μετατρέπει χρησιμοποιημένα λάστιχα και σαμπρέλες σε πολυμορφικές τσάντες και αξεσουάρ στη στοά από δίπλα (Convert Art).
Μικροεπιχειρήσεις από τεχνίτες σύγχρονης εποχής, όπως αυτοί της Παλλάδος, που δίνουν sui generis έργα και αναβιώνουν με το δικό τους τρόπο τη χειρωνακτική μνήμη του Ψυρρή, συζητήσεις όπως εκείνη για την εγκατάσταση στην Πιττάκη, συνελεύσεις όπως του Εμπρός, κοινές αναφορές από δημόσια τέχνη, urban καλλιτεχνικά residencies, μαγαζιά που φτιάχνουν εστίες διασκέδασης με χαρακτήρα και θαμώνες, εναλλακτικοί θύλακες που δέχονται να αναμετρηθούν με τη δύναμη των τουριστικών μαγαζιών, στενά που αποπνέουν τυχαιότητα κι εναλλαγή, Αθηναίοι που επιμένουν να στηρίζουν το κέντρο ως τόπο κατοικίας και μεικτής χρήσης είναι τα σθεναρά αντισώματα της γειτονιάς του Ψυρρή.
Μπορεί η αλόγιστη airbnbοποίηση και η νέα τουριστική δυναμική της περιοχής να μην κρύβουν τόσο μεγάλη αστική αλλοίωση όση έφερε το πρώτο gentrification στη γειτονιά του κέντρου, όμως δεν παύουν να είναι μια άρδην αλλαγή στο σώμα της γειτονιάς, ένα νέο στοίχημα για το ίδιο πάντα καίριο σημείο της πόλης. Μόνο που αυτήν τη φορά δείχνει πως μπορεί να κερδηθεί.
