Η διευθύντρια του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης μας ξεναγεί στο «φρούριο» (όπως το αποκαλεί) του Φιξ και μας παρουσιάζει τα σχέδιά της λίγο προτού το πολύπαθο μουσείο ανοίξει επιτέλους τις πόρτες του στο κοινό με μια περιοδική έκθεση-συνομιλία με το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης της Αμβέρσας στις 31/10.
Φρούριο, θωρηκτό, εργοστάσιο… Αυτές είναι μερικές από τις λέξεις που χρησιμοποιεί η Κατερίνα Κοσκινά για να περιγράψει το έτοιμο πλέον σπίτι του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης στο Φιξ, καθώς περπατάμε στις αχανείς άδειες αίθουσες και ατενίζουμε την πανοραμική θέα στην πόλη από την ταράτσα (για να την απολαύσουν βέβαια οι Αθηναίοι από τους χώρους του cafe, θα πρέπει να περιμένουν μέχρι το οριστικό άνοιγμα του μουσείου και των μόνιμων συλλογών). «Το νιώθω πιο βαρύ απ’ ό,τι το βλέπουν οι άλλοι. Σαν μια τεράστια μηχανή που πρέπει να πάρει μπρος. Με φοβίζει και ταυτόχρονα μου δίνει δύναμη. Κάθε φορά που θέλω να τα παρατήσω –διότι έρχονται αυτές οι στιγμές– πάω στη σκάλα, εκεί όπου είναι η σκαλωσιά, και λέω στον εαυτό μου: πρέπει να έχεις συνείδηση του μεγάλου προνομίου που έχεις να μπορείς να συμβάλεις ουσιαστικά στη λειτουργία του. Όταν το σκέφτομαι αυτό, μου περνάει η πεσιμιστική διάθεση και γίνομαι πιο μαχητική».
Πώς αισθάνεστε που πλησιάζει το άνοιγμα του μουσείου;
Τρόμο, δέος… Προφανώς χαίρομαι, διότι είναι πολύ μεγάλο στοίχημα για όλους μας – και υποχρέωση. Παράλληλα όμως αισθάνομαι και φόβο. Διότι καταλαβαίνω ότι αυτό που πάμε να κάνουμε είναι πολύ δύσκολο κι ενδεχομένως οι προϋποθέσεις δεν είναι αυτές που θα έπρεπε. Όμως υπάρχουν ποτέ οι προϋποθέσεις;
Αναλάβατε τη διεύθυνση του μουσείου σε μια δύσκολη στιγμή, μετά την αμφιλεγόμενη αποχώρηση της προηγούμενης διευθύντριας που προκάλεσε την κατακραυγή του καλλιτεχνικού κόσμου. Ποια ήταν η θέση σας;
Είμαι πολλά χρόνια σε αυτόν το χώρο και πιστεύω ότι ο καθένας μας έχει μια δική του εικόνα και στάση. Όμως γενικά θεωρώ ότι τα πράγματα πρέπει να προχωράνε και αυτό προϋποθέτει και αλλαγές, οι οποίες όμως δεν σημαίνουν απαξίωση. Όλα τα πράγματα έχουν διάρκεια. Κι εγώ που είμαι τώρα εδώ έχω πλήρη συνείδηση και τολμώ να πω ότι προετοιμάζω το έδαφος για την αντικατάστασή μου. Στο χωριό μου λένε «σώνει τώρα»!
Στην Ελλάδα είναι γεγονός ότι συνδέουμε υπερβολικά τους θεσμούς με τις προσωπικότητες.
Τα μουσεία, τα ινστιτούτα και οι οργανισμοί διεθνώς συνήθως κάνουν συμβόλαια κάποιας διάρκειας με τους επικεφαλής και μετά αλλάζουν. Θεωρώ ότι έτσι έπρεπε να γίνεται κι εδώ. Εγώ δεν έχω την τύχη να έχω το δικαίωμα μιας κανονικής θητείας. Αυτήν τη στιγμή δουλεύω σαν παλαβή, σηκώνω στους ώμους μου μια τεράστια ευθύνη και δεν ξέρω για πόσο καιρό θα είμαι εδώ. Είχα δύο δυνατότητες: ή να ρίξω το βάρος στη διεκδίκηση των προσωπικών μου συμφερόντων, να τακτοποιήσω πρώτα αυτά και μετά να κάνω το έργο μου απρόσκοπτα ή να θυμηθώ ότι δουλεύω σε αυτόν το χώρο από προσωπική επιλογή, αγάπη, επαγγελματική και πατριωτική συνείδηση κι επίσης ότι όνειρό μου –από τότε που ήμουν ακόμη φοιτήτρια– ήταν να αποκτήσει αυτή η χώρα ένα Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης. Αφού, λοιπόν, μου δίνεται η δυνατότητα και η ευκαιρία να κινήσω όσο μπορώ αυτόν το βαρύ μηχανισμό και να τον προχωρήσω λίγα μέτρα παρακάτω, τη βάζω σε προτεραιότητα και αφήνω σε δεύτερη μοίρα την προσωπική μου διεκδίκηση.
Πώς φτάσαμε λοιπόν να ανοίγει τελικά το μουσείο με ένα ολοκληρωμένο πρόγραμμα;
Με υπερπροσπάθεια, σε συνδυασμό με απελπισία. Τι σημαίνει αυτό; Με πίστη ότι αν δεν καταθέσουμε πραγματικά την ψυχή και το σώμα μας σε αυτό το εγχείρημα, όχι μόνο εγώ αλλά και όλοι οι συνεργάτες μου και το διοικητικό συμβούλιο, και δεν παλέψουμε με αντικειμενικές δυσκολίες που έχουν να κάνουν με τη δημόσια διοίκηση και τη γραφειοκρατία, θα παραμείνουμε ένα υπό εκκόλαψη όραμα που θα υποστεί όλες τις συνέπειες μιας ευρύτερης κρίσης. Ό,τι κι αν έκανα, έβλεπα ότι κάπου σκοντάφτω και προσπαθούσα να βρω έναν εναλλακτικό τρόπο. Με αυτήν την έννοια στο πρόγραμμα με οδήγησαν περισσότερο οι δυσκολίες παρά το όραμα. Έλεγα, για παράδειγμα, δεν βγαίνει να κάνω πρόγραμμα καλλιτεχνικό, θα κάνω τις απαραίτητες καλλιτεχνικές δοκιμές λειτουργίας του μουσείου κι έτσι προέκυψαν τα «Προλεγόμενα».
Και φυσικά δεν θα πέρναγε τίποτε αν το διοικητικό συμβούλιο δεν συμμεριζόταν τις απόψεις και δεν υποστήριζε τη θέση μου. Η αλήθεια είναι ότι όταν αρχίσεις, ενθουσιάζεσαι και πας στο επόμενο και τώρα είμαστε στη φάση που βάζουμε φρένο, καθώς ακόμη και αυτά που νομίζαμε εύκολα είναι δύσκολα. Για τα πάντα θα είναι η πρώτη φορά. Πρώτη φορά που θα δουλέψει το A/C, πρώτη φορά που θα ανάψουν τα φώτα, πρώτη φορά που θα λειτουργήσουν τα ασανσέρ... Κανείς δεν σκέφτεται τι σημαίνει να βάλεις μπροστά 20.000 τετραγωνικά. Προφανώς εγώ παίρνω τη σκυτάλη από την κ. Καφέτση που έχει κάνει πολλή δουλειά, αλλά δεν παίρνω τη σκυτάλη ενός κανονικού μουσείου. Το κανονικό μουσείο μένει να το στήσουμε εμείς, τον τρόπο λειτουργίας, την εφαρμογή του εσωτερικού κανονισμού που περιμένουμε να εγκριθεί. Έπρεπε να παλέψουμε όχι μόνο με αυτά που είναι μπροστά μας αλλά και με αυτά που είχαν μείνει ανοιχτά πίσω. Αυτήν τη στιγμή πληρώνουμε χρέη αντί να ρίχνουμε χρήματα στο άνοιγμα του μουσείου.
Πείτε μας για την πρώτη περιοδική έκθεση «ΕΜΣΤ - M HKA: Κρίσιμοι Διάλογοι_ Αθήνα-Αμβέρσα»;
Έχουμε την τύχη να συνεργαζόμαστε με ένα μουσείο [σ.σ.: το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης της Αμβέρσας - M HKA] που έχει διευθυντή τον Bart de Baere. Η έκθεση εγκαινιάζει το πρόγραμμά μας «Το ΕΜΣΤ στον κόσμο» και δίνει το στίγμα πώς θέλουμε να προχωρήσει το πρόγραμμα. Η έκθεση δείχνει την αναγκαιότητα του διαλόγου σε σχέση με ευρύτερα ζητήματα διεθνή, τοπικά, υπαρξιακά και, βέβαια, του διαλόγου με το κοινό. Σημασία έχει ο προβληματισμός των ανθρώπων της τέχνης να πάψει να είναι μόνο δικός μας, να επικοινωνηθεί μέσα από τα προγράμματα που θα κάνουμε για τα παιδιά και τους φοιτητές αλλά και να γίνει αντιληπτός από το κοινό. Διότι το κοινό είναι το μουσείο. Δεν πρόκειται για μια εσωτερική υπόθεση ειδικών, αλλά για το θεσμικό ρόλο ενός δημόσιου μουσείου, το οποίο πρέπει να είναι ανοιχτό στους πάντες. Και να προκαλέσει συζήτηση. Όχι με την έννοια του θορύβου, αλλά με την έννοια της πρόκλησης και της παρακίνησης του κοινού σε δράση και αντίδραση.
Η εξωστρέφεια δεν ήταν ποτέ το δυνατό σημείο του ΕΜΣΤ.
Δυστυχώς αυτό δεν γίνεται να αλλάξει αυτόματα. Σημασία έχει όμως με την πολιτική και το πρόγραμμά του να δείξει ποια είναι η πρόθεσή του. Δίνουμε μεγάλη σημασία στις συνεργίες εντός κι εκτός Ελλάδας. Για μένα είναι πολύ σημαντικό να βρεθεί ο τρόπος να συνεργαστούμε με το Αρχαιολογικό Μουσείο ή με το Βυζαντινό. Επίσης οφείλουμε να κάνουμε δράσεις κι εκτός Αθήνας. Δεν γίνεται, βέβαια, αυτό από τον πρώτο χρόνο, αλλά δεν βλέπω γιατί να μην πάμε στην Επίδαυρο ή τη Μικρή Επίδαυρο για να κάνουμε κάτι. Πρέπει ακόμη να εκμεταλλευτούμε το πλεονέκτημα της θάλασσας που έχουμε ως χώρα, ειδικά σε μια περίοδο που ασχολούμαστε με τη θάλασσα ως τόπο μαρτυρίου. Από το να κάνουμε μια έκθεση σύγχρονης τέχνης και να την περιφέρουμε στα νησιά, για παράδειγμα, μέχρι να χρησιμοποιήσουμε τη Μεσόγειο ξανά ως δίαυλο όχι μόνο κακών μαντάτων αλλά κι επικοινωνίας με αυτούς που είναι οι πραγματικοί μας γείτονες εδώ και χιλιετίες.
Θα συνεχίσει να αγοράζει έργα το μουσείο;
Πρέπει να συνεχίσει να αγοράζει έργα. Εν τω μεταξύ καλλιτέχνες, ιδιώτες, συλλέκτες και ιδρύματα στηρίζουν το μουσείο, πέρα από το ΝΕΟΝ, που εδώ και τέσσερα χρόνια δωρίζει ένα σημαντικό ποσό για την αγορά έργων από εμπορικές εκθέσεις. Ένας συλλέκτης πριν από λίγο καιρό μας έκανε μια σημαντική δωρεά κι ελπίζω να ακολουθήσουν και άλλοι. Νομίζω ότι υπήρχε ένας σκεπτικισμός, καθώς περίμεναν να δουν κάτι να κινείται. Έχουμε σημαντικούς συλλέκτες, μικρότερους και πολύ μεγάλους. Νομίζω ότι όταν δουν πως το μουσείο προχωράει δεν θα αδιαφορήσουν, όποτε είναι υποχρέωσή μας να φτιάξουμε τις συνθήκες αυτές.
Αν κρίνουμε από τη δημοφιλία του θέματος που ανεβάσαμε για το άνοιγμα του μουσείου, φαίνεται ότι οι Αθηναίοι το περιμένουν με λαχτάρα. Πώς βλέπετε εσείς την ανταπόκριση του κοινού;
Υπάρχει μεγάλο ενδιαφέρον. Και αυτό είναι μια απάντηση στο κατά πόσον είναι προτεραιότητα ένα σχολείο, ένα νοσοκομείο, ένας καταυλισμός ή ένα μουσείο... Προφανώς υπάρχουν θέματα ζωτικής σημασίας κι εκτάκτου ανάγκης που έχουν προτεραιότητα, όμως ο πολιτισμός είναι ανάγκη κι έκτακτη και μόνιμη. Αλίμονο αν δεν υπάρχει ένα μουσείο όπου μπορείς να νιώθεις ελεύθερος, να εκφράζεσαι, να προβληματίζεσαι, να εκπαιδεύεσαι, να διασκεδάζεις.
Πώς είναι οι σχέσεις σας με το υπουργείο; Δεν έχω παράπονο, καλές δεδομένων των συνθηκών και τηρουμένων των αναλογιών, διότι έχω περάσει πολύ χειρότερα. Έχουμε μια καλή επικοινωνία. Κι εγώ περιορίζω της απαιτήσεις μου και ψάχνω να βρω άλλους τρόπους χρηματοδότησης, όμως και το υπουργείο με τη σειρά του μας στηρίζει. Μας βοήθησαν πολύ στις αποσπάσεις για να μπορέσουμε να καλύψουμε τουλάχιστον ένα μέρος της έλλειψης στελεχών. Μας βοήθησε και η προηγούμενη κυβέρνηση αλλά και μετά στο να εγκριθεί το αίτημα για τη χορήγηση από το πρόγραμμα δημοσίων επενδύσεων. Από εκεί καλύφθηκαν τα προηγούμενα χρέη και μας επιτρέπουν να είμαστε εδώ και να είναι αναμμένο το φως και να συζητάμε.
Πολλά έχουν γραφτεί ήδη για την Documenta. Ποια είναι η γνώμη σας;
Είναι πολύ μεγάλο γεγονός και σε οποιαδήποτε χώρα κι αν συνέβαινε θα έπρεπε τουλάχιστον οι άνθρωποι του χώρου να το υποστηρίξουν. Είναι μια ευκαιρία να δείξουμε αυτό που έχουμε, διότι πιστεύω ότι το καλλιτεχνικό δυναμικό μας είναι πολύ μεγάλο, πολύ ουσιαστικό και παραμένει άγνωστο – και αυτό είναι κρίμα για τους καλλιτέχνες. Πραγματικά έχουν χαθεί γενιές. Και όσοι τα κατάφεραν είναι ήρωες, διότι αυτοχρηματοδοτήθηκαν. Αυτό πρέπει να αλλάξει. Θεωρώ λοιπόν ότι η Documenta είναι τουλάχιστον μια δυνατότητα για όλους εμάς και το μουσείο έχει υποχρέωση να συνεργαστεί μαζί της και να ανταλλάξει τεχνογνωσία και πληροφορίες. Και μόνο ότι οι συνεργάτες μου κάθονται αυτήν τη στιγμή και μιλάνε με το εκθεσιακό τμήμα της Documenta είναι κέρδος για το μουσείο. Δεν μου αρέσουν οι κομπλεξισμοί. Έχουμε να μάθουμε όλοι – και δεν μιλάω μόνο για το μουσείο.
ΕΜΣΤ Λεωφ. Καλλιρρόης & Αμβρ. Φραντζή (πρώην εργοστάσιο Φιξ), 2111019000-99. Η έκθεση «ΕΜΣΤ - M HKA: Κρίσιμοι Διάλογοι_Αθήνα-Αμβέρσα» θα διαρκέσει από τις 31/10 μέχρι τις 29/1/17.
