Με ποιον τρόπο επιλέγει να μάθει η documenta από την Αθήνα και τι μάθαμε εμείς μέχρι στιγμής από εκείνη; Κάποιες πρώτες σκέψεις με αφορμή τα εγκαίνια του πολυσυζητημένου προγράμματος δημοσίων δράσεων στο Πάρκο Ελευθερίας.
«Νιώθω την αγωνία σας που ένα alien προσγειώθηκε στην πόλη σας.» Σκέφτομαι συχνά την παρομοίωση της Maria Hlavajova, καλλιτεχνικής διευθύντριας του BAK της Ουτρέχτης, για την documenta14 απαντώντας σε ερώτηση του κοινού σε πρόσφατη ομιλία της στην Αθήνα. Η Hlavajova συνέχισε μιλώντας για το πώς η διεθνής μπιενάλε Manifesta κατέστρεψε τη σκηνή της Λιουμπλιάνα μετά την εκεί διεξαγωγή της. Χωρίς να υιοθετώ την καταστροφολογία του δεύτερου σκέλους (ή τον πανταχού παρόντα μύθο της ενέργειας της τοπικής σκηνής), όντως πολλοί από μας αισθάνονται την πίεση της παρουσίας αυτού του ξένου σώματος στην πόλη, το οποίο δεν παύει να ασκεί την εξουσία ενός μεγάλου θεσμού παρότι ταυτίζεται με τα καταπιεσμένα υποκείμενα, δίνει έμφαση στην ποιητική του σώματος και ενδύεται το ρόλο του αδαούς (είμαστε ανίδεοι, ακούσαμε τον καλλιτεχνικό διευθυντή της documenta14 Adam Szymczyk να λέει στο Πάρκο Ελευθερίας) ή ακόμη και του θύματος (η αυτοθυματοποίηση ως ένας τρόπος να αντιμετωπίσει την εγχώρια κριτική που ούτως ή άλλως γίνεται με πολύ προβληματικούς όρους).
Η τόσο υπερβολική που μοιάζει σχεδόν ενορχηστρωμένη επίθεση μερίδας του Tύπου στην documenta με αφορμή την αριστερή ρητορική στο πρόσφατο πρόγραμμα δημοσίων δράσεων «Ασκήσεις Ελευθερίας» με ανεκδιήγητα κείμενα και θεωρίες συνομωσίας για τη σχέση του θεσμού με τον ΣΥΡΙΖΑ (!) καταρχήν αγνοεί παντελώς το διάλογο των μεγάλων εκθέσεων σύγχρονης τέχνης με ριζοσπαστικές πολιτικές θεωρίες που αποτελεί κοινό τόπο για όσους έχουν επισκεφτεί αντίστοιχες διοργανώσεις την τελευταία 15αετία τουλάχιστον. Κυρίως όμως αποπροσανατολίζει τη συζήτηση από μια ουσιαστική θεσμική κριτική, όπως άλλωστε κάνουν και διάφορες δηλώσεις ειδικών που έσπευσαν είτε να υπερασπιστούν τη documenta με ρομαντικά και αυτονόητα επιχειρήματα είτε να θολώσουν ακόμη περισσότερο τη συζήτηση υποστηρίζοντας την αυτονομία της τέχνης ή αμφιβάλλοντας αν μη αμιγώς καλλιτεχνικές δράσεις όπως αυτές που είδαμε στο Πάρκο Ελευθερίας έχουν χώρο σε μια έκθεση...
Η θεσμική κριτική της documenta και του τρόπου που συνομιλεί με το τοπικό πεδίο μένει (και πρέπει) να γίνει καθώς ξεδιπλώνεται η δράση της και κυρίως μετά την ολοκλήρωσή της, καθότι δεν γνωρίζουμε με ποιόν τρόπο θα ενσωματώσει τελικά στην έκθεση τα όσα έμαθε από την Αθήνα. Μέχρι τότε βέβαια, και με την έμφαση που δίνει ο καλλιτεχνικός διευθυντής της στο κομμάτι του «working», όπως είπε πρόσφατα στη συνέντευξη Τύπου του ΕΜΣΤ αναφερόμενος στον «working title» Learning from Athens, μπορούν να εξαχθούν κάποια πρώτα συμπεράσματα. Ο Szymczyk δήλωσε ότι η έμφαση δίνεται στο ότι εργάζονται στην Αθήνα με στόχο η documenta 14 να μην είναι απλά μια έκθεση αλλά μια μεγαλύτερη performative πράξη / πείραμα που θα επηρεάσει την καλλιτεχνική παραγωγή και την αλλαγή του status quo. Ένας τρόπος που θα μπορούσε να συμβάλει σε αυτή την αλλαγή, συνέχισε, είναι το γεγονός ότι 100 περίπου καλλιτέχνες θα έρθουν στην Αθήνα και θα δουν με νέα ματιά τα όσα συμβαίνουν εδώ.
Ως προς το σημείο αυτό, περιμένουμε πιο ουσιαστικές παρεμβάσεις στη συνέχεια, γιατί ο τρόπος που χειρίστηκαν οι «Ασκήσεις Ελευθερίας» την πολυσυζητημένη εμπλοκή τους με τη Χούντα σε πολλές περιπτώσεις ήταν υπερβολικά νοσταλγικό-συναισθηματικός και σίγουρος, αναπαράγοντας εύκολα νοήματα αντί να ενεργοποιούν περιοχές όπου η ιστορία είναι εύθραυστη και ρευστή. Χαρακτηριστικό παράδειγμα το λεξικό της ελληνικής στρατιωτικής χούντας LTI - Lingua Tertii Imperii του Daniel G. Andujar, το οποίο μάλιστα ως η μόνη έκδοση των «Ασκήσεων Ελευθερίας» αποκτούσε και μια επιπλέον βαρύτητα. Αυτή η απλοϊκή και επιφανειακή καταγραφή της χούντας μέσω εικόνων αρχειακού υλικού που σε ορισμένες περιπτώσεις αντιπαραβάλλονται με εικόνες αρχαίων αγαλμάτων με τις οποίες παρουσιάζουν οπτικές ομοιότητες δεν προτείνει μια διαφορετική ανάγνωση της ιστορίας αλλά μένει σε μια παραγωγή πρώτου επιπέδου οπτικών συνδέσεων.
Αντιθέτως ,το «Red Star, Crescent Moon/after Sohail Daulatzai» του Naeem Mohaiemen, ό,τι πιο ενδιαφέρον είδα προσωπικά στις «Ασκήσεις Ελευθερίας», πατάει στην πιο ουσιαστική παράδοση έργων που δουλεύουν με αρχεία εξερευνώντας ιστορίες της αριστεράς και των χαμένων ουτοπιών με αναφορές στο Μπαγκλαντές των 70s που έχουν πολλά να πουν ακόμη και για την Αθήνα του σήμερα, μέσω όμως μιας αβίαστης προβολής στοιχείων από ένα άλλο πλαίσιο στην τοπική συνθήκη. Το να έρθει κάποιος καλλιτέχνης από το εξωτερικό να σκεφτεί την τοπική ιστορία και πολιτική είναι προφανώς θεμιτό. Το θέμα είναι με ποιόν τρόπο γίνεται αυτό. Το κατά πόσο δηλαδή προχωρά σε μια επεξεργασία πέρα από το αρχικό «ξάφνιασμα» από μια σειρά άγνωστες σε αυτόν/η εικόνες και δεν μένει σε μια επιδερμική ερμηνεία της τοπικής ιστορίας.
Παρεμβάσεις όπως η περφόρμανς «Educación Cívica / Εκπαίδευση στην Κοινωνία των Πολιτών» του Sergio Zevallos, όπου στρατιώτες – χορευτές αμφιταλαντεύονται ανάμεσα στη βία, το συρτάκι και το αγκάλιασμα, ή η ομιλία της Νένης Πανουργιά «Χρονοτόποι / Δυστοπικές Γεωμετρίες / Γεωγραφίες Τρόμου», μια έντονα συγκινησιακά φορτισμένη ξενάγηση από το Πάρκο Ελευθερίας στη Μακρόνησο ενεργοποιούν ήδη χωνεμένες αντιλήψεις και δεν δημιουργούν μετατοπίσεις στην κατεύθυνση που «υπόσχεται» το κείμενο των «Ασκήσεων». Πόσο παραγωγικό είναι τελικά να θυμηθούμε σε ένα τέτοιο συγκινησιακό πλαίσιο την ούτως ή άλλως ηρωοποιημένη και μυθοποιημένη ιστορία της ελληνικής αριστεράς και πόσο διαφέρει από τις μνήμες του εορτασμού της επετείου του Πολυτεχνείου στα σχολεία της Ελλάδας του '80 και τα διαβάσματα της Άλκης Ζέη με τα οποία μεγαλώσαμε;
Αν προσθέσουμε σε αυτό το νοσταλγικό ξαναδιάβασμα της αντίστασης τις αναπόφευκτες αρχαιοελληνικες αναφορές και μια υπερβάλλουσα επιτελεστικότητα και θεατρικότητα που διέτρεχε πολλές από τις παρουσιάσεις ρέποντας προς την εύκολη συγκίνηση και το ρομαντισμό, η πρώτη αίσθηση που έχουμε από τη σχέση της documenta14 με το τοπικό είναι μια αισθητηριακή και εξωτική εικόνα της Αθήνας που μοιάζει να ποντάρει σε δυνατές, γοητευτικές εικόνες φτιαγμένες για να σαγηνεύσουν ένα διεθνές κοινό.
Η έμφαση στη σωματικότητα και την ανάδειξη των συναισθημάτων έχει ενδιαφέρον ως προσέγγιση, το ίδιο και κάποιες κατευθύνσεις θεσμικής κριτικής όπως αυτές που εισάγει η διεισδυτική παρέμβαση της Clementine Delisse στο περιοδικό South, μένουν όμως προς το παρόν σε ένα επίπεδο εντυπώσεων, ως μέρος αυτού του πολύχρωμου, εορταστικού αντιαποικιακού/αντικαπιταλιστικού μετώπου ενός «τρανς Νότου». Το ίδιο συμβαίνει και με την ανάδειξη του queer, μια ουσιαστική παρέμβαση για την πόλη σε μια φοβική εποχή, που κι αυτό όμως εξωτικοποιείται με το βλέμμα στραμμένο προς ένα διεθνές ακροατήριο αναδεικνύοντάς το π.χ. σε διάλογο με τη Σωτηρία Μπελλου και τα ρεμπέτικα!
Περιμένουμε να δούμε πώς θα ξεδιπλωθεί ο διάλογος με την κληρονομιά των αυτοχθόνων που τέθηκε ως κεντρικό σημείο για τη documenta και ελπίζουμε να μη μείνει στο πεδίο του προφανούς και των περιγραφικών συμβολισμών, όπως το να στήσεις μια μαρμάρινη σκηνή με αναφορές στους πρόσφυγες και στις κατοικίες των ιθαγενών του Καναδά στο λόφο του Φιλοπάππου ή να φορέσεις ένα μανδύα στον Τόνι Νέγκρι.
Η πρώτη αίσθηση που έχουμε από τη σχέση της documenta14 με το τοπικό είναι μια αισθητηριακή και εξωτική εικόνα της Αθήνας που μοιάζει να ποντάρει σε δυνατές, γοητευτικές εικόνες φτιαγμένες για να σαγηνεύσουν ένα διεθνές κοινό.
Αυτή η υπερβολική εμπιστοσύνη στο αισθητηριακό κομμάτι της εμπειρίας έχει κι ένα επίπεδο αφέλειας, αν κρίνουμε από την έμφαση που δόθηκε στον τρόπο με τον οποίο η εγκατάσταση DEMOS του Ανδρέα Αγγελιδάκη θα λειτουργούσε ως καταλυτικό στοιχείο στη Βουλή των Σωμάτων αποφεύγοντας «την αντιμετώπιση του κοινού ως αισθητικού επισκέπτη ή νεοφιλελεύθερου καταναλωτή». Παρότι η αρχιτεκτονική συντέλεσε στο να νιώσουμε κάποιες φορές «ένα σώμα» με τους λοιπούς παρευρισκόμενους, αντίστοιχες συνθήκες θέασης έχουμε δει σε αρκετές μεγάλες εκθέσεις, ενώ η διπλή αναφορά του αρχιτέκτονα στις πολυκατοικίες και τα ερείπια μας φάνηκε εξίσου σχηματική και περιγραφική, όπως και το αντίστοιχο σαλόνι («Crash Pad») που είχε δημιουργήσει πριν μερικά χρόνια και είχε φιλοξενήσει σε παρόμοιες συνθήκες τις παράλληλες εκδηλώσεις της 8η Biennale του Βερολίνου. Το άνοιγμα του κτιρίου του Κέντρου Τεχνών προς το Μουσείο Αντιδικτατορικού Αγώνα και οι τρύπες στις ψευδοροφές ήταν πολύ πιο ενδιαφέροντα στοιχεία της παρέμβασης του Αγγελιδάκη.
Παρότι επιλέγει να ταυτιστεί με τον «trans νότο», να δώσει λόγο στον άλλο, τον αντιφρονούντα, να διαταράξει το status quo, η documenta δεν παύει να είναι ένας μέγα-θεσμός που έρχεται σε μια μικρή περιφερειακή σκηνή με πολλές παθογένειες που ζει αυτήν την εποχή τα 15 λεπτά δημοσιότητας ως ένα νότιο πείραμα δημιουργικότητας και ευελιξίας σε καιρούς κρίσης. Γιατί ήρθε λοιπόν να μάθει από την Αθήνα; Με ποιον τρόπο συνδιαλέγεται με την τοπική σκηνή; Σε πόσους και ποιους κρίκους της αλυσίδας παραγωγής δίνει λόγο και σημασία; Τι θα μείνει στη διεθνή βιβλιογραφία από την τοπική εικαστική παραγωγή (γιατί καλώς η κακώς, κυρίαρχη ή «επαναστατική», η documenta θα παραμένει στο μέλλον ένα σημείο αναφοράς στον τρόπο με τον οποίο γράφεται η ιστορία);
Προφανώς η documenta δεν μπορεί να χωρέσει όλους τους ενδιαφέροντες Έλληνες καλλιτέχνες και θεωρητικούς. Με τον τρόπο εργασίας και τον τίτλο εργασίας που διάλεξε όμως έχει μια ευθύνη απέναντι στην «εκπροσώπηση» της Αθήνας έστω και ως μια πόλη – σύμβολο σε ένα συγκεκριμένο momentum. Και εδώ η documenta έχει πολλά να σκεφτεί ως προς το πώς (και εάν) αμφισβητεί τους αποκιοκρατικούς και οριενταλιστικούς μηχανισμούς με τη στάση της (ειδικά όταν χρησιμοποιεί το αντιαποικιοκρατικό στοιχείο ως σημαία).
Συμμετέχουν σημαντικοί Έλληνες καλλιτέχνες και θεωρητικοί της τέχνης στο διάλογο; Με ποια κριτήρια έχουν επιλεχθεί; Σε τι θέσεις και ρόλους έχει χρησιμοποιηθεί το τοπικό δυναμικό; Αρκεί η συνεργασία με τους θεσμούς σε μια χώρα που η συμβολή τους στην παραγωγή γνώσης στον τομέα της σύγχρονης τέχνης αφορά μια πολύ περιορισμένη και συγκεκριμένη πτυχή της όλης εικόνας;
Ποια Αθήνα θα δουν οι επισκέπτες από το εξωτερικό; Σε ποιο βαθμό το γοητευτικό μείγμα αρχαιότητας, κρίσης, αντίστασης και ρεμπέτικων θα επιβεβαιώσει ή θα μετατοπίσει τις ήδη υπάρχουσες αντιλήψεις τους; Πόση σημασία έχει τελικά να ασχοληθείς με το ταγκ «Παρακαλώ μην μας εξωτικοποιείτε» που έγραψαν κάποιοι για τη documenta στους τοίχους του project space της Καλών Τεχνών, όταν κείμενα όπως αυτό του επιμελητή του προγράμματος δημοσίων δράσεων Paul B. Preciado στη Liberation παρουσιάζουν με τον πλέον γλαφυρό τρόπο τον εξωτισμό που ασκεί το τοπίο της κρίσης ως κατεξοχήν τόπου φαντασίωσης για τη δημιουργία μιας αντίστασης στο διεθνές σκηνικό της κατάρρευσης της δημοκρατίας, της αξιοπρέπειας και του κράτους πρόνοιας;
