Η Αμερικανίδα ποιήτρια και κριτικός τέχνης που ορίστηκε επιμελήτρια των εκδόσεων της documenta 14 μιλά σε αποκλειστικότητα για τα σχέδιά της και τάσσεται υπέρ της παιδαγωγικής στροφής της τέχνης έναντι της επιστροφής της ομορφιάς.
Εγκαινιάζοντας μια νέα σειρά αποκλειστικών συνεντεύξεων και θεμάτων κάτω από τον τίτλο «Μαθαίνοντας από την documenta 14», το αθηνόραμα θα παρακολουθεί από κοντά την εξέλιξη της κορυφαίας διεθνούς εικαστικής διοργάνωσης που το 2017 θα φιλοξενηθεί ισότιμα στο Κάσελ και στην Αθήνα. Με αφετηρία τον τίτλο εργασίας «Μαθαίνοντας από την Αθήνα» που πρότεινε ο καλλιτεχνικός διευθυντής της έκθεσης Adam Szymczyk στο πρόσφατο συμπόσιο παρουσίασης των θέσεών του, και ενώ μέρος της ομάδας παραγωγής της έκθεσης ετοιμάζεται να εγκατασταθεί στην Αθήνα στις αρχές του χρόνου, εμείς με τη σειρά μας συμμετέχουμε στο διάλογο και τις ζυμώσεις που ελπίζουμε να προκαλέσει η ιστορική αυτή συγκυρία σε αυτή τη διετία που μας χωρίζει από τα εγκαίνια.
Quinn, καλωσήρθες στην Αθήνα. Μόλις ανέλαβες την επιμέλεια των εκδόσεων της documenta 14 και, αν και φαντάζομαι ότι είναι νωρίς για να μιλήσεις γι αυτές, θα θέλαμε να μας πεις δυο λόγια για το πώς η μέχρι τώρα δουλειά σου συνδέεται με τη documenta 14 και να μας αποκαλύψεις τις πρώτες σου σκέψεις ως προς τις εκδόσεις της;
Είμαι ποιήτρια, κριτικός τέχνης, περιστασιακά performer και επισκέπτρια καθηγήτρια στη Σχολή Καλών Τεχνών και Ντιζάιν του Πανεπιστημίου της Γενεύης, όπου διδάσκω ένα σεμινάριο πειραματικής γραφής. Κατάγομαι από την Καλιφόρνια και σπούδασα δημιουργική γραφή στη Νέα Υόρκη, όπου δούλεψα σε περιοδικά, πριν εγκατασταθώ στην Ελβετία και αρχίσω να δουλεύω με τον Adam Szymczyk στις εκδόσεις της Kunsthalle Basel, την οποία διεύθυνε μέχρι πρόσφατα.
Αυτό που με ενδιαφέρει βασικά είναι οι ιδέες και το πώς αυτές εκφράζονται μέσω της γλώσσας. Με ενδιαφέρει κάθε είδος γλώσσας, καλλιτεχνικής, ποιητικής, φιλοσοφικής, ψηφιακής, ιστορικής, ακαδημαϊκής, μυθοπλαστικής. Αλλά και το πώς η κριτική σκέψη εγγράφεται σε αυτά τα διαφορετικά είδη γλώσσας και πώς καθένα από αυτά ασκεί κριτική στον κόσμο και τη γλώσσα την ίδια, η οποία συνήθως είναι ο τρόπος με τον οποίο εξηγούμε τον κόσμο στον εαυτό μας και στους άλλους. Η γλώσσα δεν είναι απομακρυσμένη από την κοινωνικοπολιτική πραγματικότητα - συνήθως είναι το μέσο μέσα από το οποίο αυτή διαμορφώνεται. Οπότε, είναι σημαντικό να σκεφτούμε πάνω σε αυτήν την πραγματικότητα μέσω της γλώσσας.
Ως προς τις εκδόσεις, είναι όντως νωρίς όπως είπες, αλλά αυτό που μπορώ να πω είναι ότι η φιλοσοφία τους αντανακλά αυτήν την βαθιά εμπλοκή με την γλώσσα και το πώς αυτή διαμορφώνει, αντανακλά και διαμεσολαβεί τον κόσμο μας, το πώς είναι ένα εργαλείο κοινωνικής και πολιτικής σκέψης και αλλαγής. Αν σκεφτούμε την ιστορία της documenta στην μεταπολεμική Γερμανία, σε μια εποχή που άρχιζε να εγκαθιδρύεται η γλώσσα του καπιταλισμού με αναφορά στο οικονομικό δυτικό θαύμα, η σχέση γλώσσας και ιδεολογίας δεν ήταν ποτέ μακριά από την documenta και δεν θα είναι μακριά ούτε από τη δική μας.
Στο συμπόσιο για την παρουσίαση της πρότασης του Adam Szymczyk ακούσαμε ότι το περιοδικό South που εκδίδει η Μαρίνα Φωκίδη θα αποτελέσει μέρος των εκδόσεων της Documenta. Μίλησε μας γι αυτό.
Είναι αλήθεια, το επόμενο φθινόπωρο θα εκδώσουμε ένα περιοδικό που θα κυκλοφορεί δυο φορές το χρόνο και θα στηθεί με βάσει το υπάρχον South, το οποίο θα ξανασχεδιαστεί και θα επαναπλαισιωθεί. Αυτό βασίζεται την ιδέα του Adam που δεν θέλει να πέσει σαν αλεξιπτωτιστής μες στην πόλη αλλά προτιμά να δουλέψει με υπάρχοντες θεσμούς. Και ακόμη κι αν το δικό μας περιοδικό θα είναι αρκετά διαφορετικό από το υπάρχον, η ιδέα του νότου ως «state of mind» της Μαρίνας θα χρησιμοποιηθεί ως εργαλείο και χώρος έρευνας και σκέψης για τις ιδέες της Documenta ως σύνολο.
Αυτή η διχοτομία βορρά – νότου που έχει να αντιμετωπίσει σε πολιτικό, κοινωνικό και πολιτιστικό επίπεδο η Ελλάδα, κερδίζει συνεχώς έδαφος, ειδικά στην Ευρώπη.
Μου κάνει εντύπωση που η ιεραρχική δομή του κόσμου γίνεται συχνά αντιληπτή και προβάλλεται με βάση αυτόν τον άξονα, αλλά δεν παύει να συμβαίνει. Και μια και η ιδέα του νότου είναι πλούσια σε κριτικούς όρους και κρίσιμη ως προς τη γεωπολιτική πραγματικότητα που μας αφορά, πιστεύω ότι είναι ένας ιδανικός τόπος για να ξεκινήσουμε τις εκδόσεις μας και στη συνέχεια να δημιουργήσουμε τα βιβλία μας. Τόσο τα περιοδικά όσο και οι εκδόσεις θα παίξουν με την έννοια της απόστασης που θα είναι εμβληματική ως προς την έκθεση. Με αναφορά τόσο στην απόσταση Κάσελ- Αθήνας, όσο και στον ριζοσπαστικό ρεαλισμό στην πολιτική και την ιστορία της τέχνης, και στο πώς μπορούμε να θεσπίσουμε μια κριτική απόσταση από τα όσα συμβαίνουν, κάτι το οποίο μπορούν να κάνουν πολύ καλά τα βιβλία και τα περιοδικά επιτρέποντάς μας να δούμε παραλληλισμούς ανάμεσα στο σήμερα και σε ιστορικά γεγονότα του παρελθόντος.
Τι πιστεύεις για τη δήλωση του Adam Szymczyk ότι η Documenta έχει να μάθει από την Αθήνα;
Είναι μια γενναιόδωρη δήλωση που αντιτίθεται σε έναν κανονιστικό κυρίαρχο πολιτικό λόγο. Η διχοτομία βορρά νότου είναι συνήθως πατερναλιστική – βλέπουμε τις χώρες του νότου στην Ευρώπη σαν παιδιά που έχουν να μάθουν κάτι από το βορρά. Ο Adam το αντιστρέφει αυτό λέγοντάς μας να έρθουμε στο νότο και να μάθουμε από αυτόν. Επιπλέον ο τίτλος είναι αλληγορικός. Το να μάθεις από κάποια πόλη έχει χρησιμοποιηθεί ως αλληγορία πολλές φορές στην ιστορία και την πολιτική φιλοσοφία. Οι αλληγορίες είναι χρήσιμες γιατί μπορείς να μάθεις για τον εαυτό σου και για την ιστορία και πιστεύω ότι μπορούμε να κάνουμε πολλή και καλή δουλειά με τη συγκεκριμένη αλληγορία.
Βρήκα πολύ ενδιαφέρον το κείμενό σου «The Poet as Critic» (Ο ποιητής ως κριτικός) που γράφτηκε με αφορμή το Frieze Masters, όπου εστιάζεις στο διαχωρισμό ανάμεσα στον στεγνό, ακαδημαϊκό κριτικό λόγο και τον πιο ποιητικό και συναισθηματικό. Τι απαντάς τελικά στην ερώτησή σου: Ιστορία ή γράμματα;
Πιστεύω και τα δύο. Νομίζω ότι είναι ένας ψεύτικος διαχωρισμός στη σύγχρονη κριτική της τέχνης. Ο αποδεκτός τρόπος γραφής στην κριτική τέχνης έχει μια ιστορία 60 περίπου χρόνων και δεν βλέπω τον λόγο γιατί να μην μπορεί να αναθεωρηθεί και να πρέπει να διαλέξεις ανάμεσα στο ένα ή στο άλλο. Για παράδειγμα μερικοί από τους αγαπημένους μου συγγραφείς μετακινούνται ελεύθερα ανάμεσα στον πιο ακαδημαϊκό, ιστορικό λόγο και τον πιο ποιητικό, στυλιζαρισμένο και συναισθηματικό. Όπως για παράδειγμα η Anne Carson, μια Καναδέζα ποιήτρια, κλασικίστρια και φανταστική κριτικός. Εδώ αξίζει να αναφέρουμε τη Documenta της Catherine David που μας θύμισε ότι η πολιτική και η ποιητική είναι αχώριστα δεμένες μεταξύ τους και αυτή είναι μια από τις βάσεις για το πρόγραμμα των εκδόσεών μας.
Εσύ ως συγγραφέας πώς παραβιάζεις τα όρια ανάμεσα στα δύο είδη λόγου και πώς αντιδρούν οι αρχισυντάκτες σου;
Προσπαθώ να προκαλώ τον εαυτό μου και τα όρια ανάμεσα στα είδη γραψίματος και πολλοί από τους αρχισυντάκτες μου ήταν υπέροχοι ως προς αυτό. Άλλωστε τελικά αυτό που κάθε αρχισυντάκτης ή εκδότης θέλει είναι ένα υπέροχο και εμπνευσμένο κείμενο. Κάποιες φορές μάλιστα η έλλειψη εκδοτικής - συντακτικής γραμμής μπορεί να σπρώξει τον συγγραφέα να δημιουργήσει μια καινούργια γραμμή και έτσι οι αρχισυντάκτες να γίνουν μοχλός αλλαγής κάτι το οποίο ελπίζω και για μένα. Για παράδειγμα στην τελευταία μπιενάλε αρχιτεκτονικής της Βενετίας οι επιμελητές του Γερμανικού περιπτέρου μου ζήτησαν να γράψω ένα κείμενο για το project τους, το «Bungalow Germania». Επρόκειτο για ενσωμάτωση ενός ιστορικού μοντερνιστικού σπιτιού μες στο νεοκλασικό περίπτερο της Γερμανίας που είχε ξαναφτιαχτεί επί Χίτλερ, αλλά και πολλούς άλλους αρχιτέκτονες έκτοτε, με έντονη την αντίθεση ανάμεσα στις δύο αρχιτεκτονικές αλλά και στις δύο ιδεολογίες, του φασισμού και του μοντερνισμού. Ήθελαν από μένα να φτιάξω μια ιστορία που θα καθοδηγούσε τον επισκέπτη και θα του έδινε διαφορετικά χρονικά πλαίσια και ιστορίες. Η παραγγελία τους ήταν πολύ ανοιχτή και επειδή δεν μου ζήτησαν συγκεκριμένη φόρμα, βρήκα τη δική μου. Σκέφτηκα ότι στα ιταλικά η λέξη stanza (η στροφή στην ποίηση) σημαίνει δωμάτιο. Έτσι έγραψα διαφορετικές στροφές που τις ονόμασα δωμάτια. Ήταν ένας συνδυασμός πραγματικότητας, φαντασίας, ποίησης, ιστορίας, αρχιτεκτονικής, πολιτικής ιστορίας, και κυρίως αφήγησης που σε οδηγούσε μες στο περίπτερο μέσα από τις ιστορίες όσων είχαν περάσει από εκεί στο παρελθόν, πολιτικών, καλλιτεχνών κλπ. Ποτέ δεν θα είχα σκεφτεί να κάνω κάτι τέτοιο μόνη μου, αν δεν μου το είχαν ζητήσει κατ’ αυτόν τον τρόπο, και είμαι πολύ ικανοποιημένη με το αποτέλεσμα. Πιστεύω, λοιπόν, ότι είναι ωραίο να είσαι μοχλός αλλαγής για τους συγγραφείς, να τους δώσεις το κίνητρο να γράψουν κάτι που ειδάλλως δεν θα έγραφαν και ελπίζω κατά τη διάρκεια της θητείας μου ως επιμελήτριας των εκδόσεων της Documenta να προκαλέσω τέτοιου είδους αφορμές για γράψιμο και φαντασία.
Στο ίδιο κείμενό σου, εστιάζοντας σε συγκεκριμένες λέξεις που επανέρχονται στο κριτικό μας λεξιλόγιο, λες ότι η λέξη ομορφιά προκαλεί αμηχανία ακόμη και στους ποιητές-κριτικούς. Με αφορμή αυτό θα ήθελα την τοποθέτησή σου σχετικά με τη διαμάχη των ιστορικών της τέχνης σχετικά με την επιστροφή της ομορφιάς πριν μερικά χρόνια. Όπως έχει υποστηρίξει ο Alexander Albero το αίτημα συγκεκριμένων κριτικών για μια επιστροφή στην αισθητική και στην ομορφιά συνδέεται με μια συντηρητική στροφή που εξυπηρετεί τις επιταγές της αγοράς. Μια στροφή που ο Alberro πολύ εύστοχα σύνδεσε και με την επίθεση μερίδας του τύπου εναντίων συγκεκριμένων επιμελητριών, όπως η Ute Μeta Bauer και η Catrin David, τις οποίες κατηγόρησαν ότι έβγαλαν την ομορφιά απ’ τη μέση, ότι ήταν υπερβολικά πολιτικές και παιδαγωγικές, ότι τελικά αυτό που παρουσίαζαν δεν ήταν καν τέχνη. Τι πιστεύεις; Μπορεί να μας αφορά η ομορφιά σήμερα;
Πιστεύω ότι η ομορφιά είναι μια τυπική ερώτηση και λέξη, αλλά πρέπει να πω ότι συμφωνώ απολύτως με τον Alberro. Η λέξη ομορφιά έχει πολύ οπισθοδρομικές και νέο-συντηρητικές υποδηλώσεις έτσι όπως έχει χρησιμοποιηθεί τελευταία από κριτικούς και ιστορικούς της τέχνης. Οι κριτικοί αυτοί προσπαθούν να επαναφέρουν μια παλιότερη ιδέα περί αισθητικής σύμφωνα με την οποία αυτή δεν συνδέεται με την πολιτική της ταυτότητας και την πολιτική γενικότερα. Με αυτόν τον τρόπο δίνουν έμφαση σε κυρίαρχες φιγούρες της ιστορίας της τέχνης, λευκούς δυτικούς άντρες συνήθως, παρά σε γυναίκες, έγχρωμους ή καλλιτέχνες από την γεωγραφική περιφέρεια. Οπότε πρόκειται για μια ιδεολογική και πολιτική κίνηση. Ανεξάρτητα από αυτό, πάντως, η αισθητική ήταν πάντα πολιτική.
Η λέξη ομορφιά δεν είναι τόσο ενδιαφέρουσα για μένα γιατί είναι σαν άδειο όχημα που γεμίζει με ιδεολογία. Ο καθένας μπορεί να την χρησιμοποιήσει και δεν είναι και πολύ διδακτική. Με αυτή την έννοια, επειδή ακριβώς είναι ένα άδειο όχημα που μπορεί να γεμίσει με οτιδήποτε, μπορεί ίσως να γίνει ενδιαφέρουσα, αλλά δεν είναι μια λέξη που με απασχολεί και πολύ.
Ποιες λέξεις σε απασχολούν;
Δεν με ενδιαφέρουν και τόσο συγκεκριμένες λέξεις. Φυσικά όπως κάθε συγγραφέας επανέρχομαι σε συγκεκριμένες λέξεις, αλλά, ειδικά στην κριτική μου σκέψη, αυτό που με ενδιαφέρει είναι περισσότερο η σύνταξη, το πώς φέρνεις μαζί κάποιες λέξεις. Με ενδιαφέρουν οι μονοσύλλαβες λέξεις, λέξεις που φέρουν κάποιο βάρος. Με ενδιαφέρει επίσης ιδιαίτερα η συμπυκνωμένη σύνταξη, οι λέξεις που έχουν πιεστεί μεταξύ τους κι έχουν μια ποιητική σημασία πέρα από την αφηγητική σημασία τους, που ο ήχος και το συναίσθημά τους σημαίνει κάτι πέρα από την ακριβή σημασία τους. Οπότε σκέφτομαι περιπτώσεις όπως ο Μπέκετ ή η Κάρσον, στο έργο των οποίων η συμπύκνωση είναι μια ριζοσπαστική πράξη, γλωσσολογικά αλλά και πολικά. Επίσης, όποτε διαβάζω κάτι που είναι υπερβολικά όμορφο και τελειωμένο νιώθω μια δυσπιστία για το σκοπό του ως πολιτικού project. Οπότε προτιμώ συνήθως την πιο μικρή λογοτεχνία, τις φωνές έξω από το mainsteram εκείνο πλαίσιο που χρησιμοποιεί τη γλώσσα όπως την χρησιμοποιούν οι πολιτικοί ή οι χώρες ή ακόμη και οι καθηγητές ιστορίας της τέχνης.
Εκτός από το κριτικό και το ποιητικό σου έργο έχεις παρουσιάσει και μια σειρά lecture performances. Μίλησέ μας γι αυτήν την υβριδική μορφή τέχνης. Πώς αντιλαμβάνεσαι το αυξανόμενο ενδιαφέρον γι αυτήν;
Ο κόσμος μας είναι ένας κόσμος εμφανίσεων, οπότε τίθεται το ερώτημα πώς να οπτικοποιήσεις τη λογοτεχνία, την τέχνη της γραφής. Αυτό το ερώτημα συνδέεται με το φαινόμενο της lecture performance αλλά και με το νέο ενδιαφέρον για την performance ως παιδαγωγία που πιστεύω ότι έχει παίξει κι αυτό το ρόλο του. Πριν μερικά χρόνια είχα μια συζήτηση με την Αμερικανίδα συγγραφέα Chris Kraus για το Mouse Magazine, όπου συζητήσαμε για την μετανάστευση πολλών τομέων των ανθρωπιστικών σπουδών και άλλων ειδικοτήτων στον κόσμο τέχνης και στην αγορά της τέχνης, στο πλαίσιο της κρίσης. Αυτός πιστεύω είναι ένας λόγος που τα νέα υβριδικά είδη τέχνης βρίσκονται σε άνθιση, όπως το experimental cinema ή η μετανάστευση της λογοτεχνίας και της κοινωνιολογίας στην τέχνη. Επίσης, η ιδέα της παιδαγωγίας, της διδασκαλίας, του να είσαι δεκτικός βρίσκεται στη βάση της performance, αφού έχεις πάντα απέναντί σου ένα κοινό. Το νέο ενδιαφέρον για την performance ίσως να εξηγείται και από το ότι μας ενδιαφέρουν τα ζωντανά ντοκουμέντα, οι άνθρωποι που ενσαρκώνουν το χρόνο. Ο χρόνος είναι ένα πολύ σύγχρονο ζήτημα που το θεωρούμε δικό μας, κι όταν κάποιος δίνει μια performance νιώθουμε ότι μπορούμε να τον πιάσουμε, να τον δούμε. Ως προς τη lecture performance πάντως, ενδιαφέρομαι για την παράδοση γύρω από το κείμενο που έχει γραφτεί για να παιχτεί, και για το κατά πόσο ένα τέτοιο κείμενο είναι διαφορετικό από κάποιο που γράφεται για μια σελίδα ή όχι. Με ενδιαφέρει, επίσης, η στιγμιαία αντίδραση που μπορεί να προκαλέσει σε ένα συγγραφέα το γεγονός ότι γράφει ένα κείμενο για να ακουστεί, αλλάζοντας π.χ. την υφή των λέξεων που χρησιμοποιεί.
Πέρα από όλα αυτά, ο σύντροφος μου Paolo Thorsennagel είναι μουσικός και performer που δουλεύει συχνά στο χώρο της τέχνης και κάνουμε κάποια projects μαζί. Πρόσφατα κάναμε μια performance με τίτλο «A Tribute to Robert Ashley» στη Γενεύη, όπου εγώ ξανάγραψα κάποιους στίχους που είχε γράψει ο Ashley για πιάνο και ο Paolo έπαιξε τη μουσική. Έχει ενδιαφέρον για έναν συγγραφέα που έχει συνηθίσει να είναι μόνος κατά τη διάρκεια της καλλιτεχνικής δημιουργίας, να συνεργάζεται με κάποιον άλλον και παρόλα αυτά η γλώσσα να παραμένει στις ρίζες του έργου.
Μιλώντας για την lecture performance και τη σχέση τέχνης και εκπαίδευσης, πιστεύεις ότι η τέχνη μπορεί να είναι διδακτική με μια καλή έννοια;
Ναι, δεν βρίσκω τίποτε το κακό στο να είναι παιδαγωγική η τέχνη και στη λεγόμενη παιδαγωγική στροφή. Με ενδιαφέρει η γλώσσα με την οποία πλαισιώνεται αυτή, η γλώσσα της αυθεντίας, γιατί είμαι πάντα πολύ κριτική στην ιδέα της γνώσης, του να γνωρίζεις την απάντηση. Οπότε το να δουλέψεις μέσα σε αυτό το ακαδημαϊκό περιβάλλον και ταυτόχρονα να αμφιβάλεις, να θέτεις ερωτήματα, είναι κάτι πολύ ωραίο. Επίσης πιστεύω ότι η κριτική σκέψη είναι εξαιρετικά σημαντική. Είναι η βάση των όσων κάνουμε και πρέπει να την επιδιώκουμε ως κοινωνία, ως καλλιτέχνες, ως συγγραφείς. Και πιστεύω ότι η ιδέα της παιδαγωγίας στην performance μιμείται τις φορμαλιστικές, σωματικές και γλωσσολογικές τάσεις της αίθουσας διδασκαλίας και τις μετατρέπει σε κάτι άλλο, σε κάτι που εμπεριέχει μια αυτό-συνειδητοποίηση σχετικά με αυτόν τον κόσμο, και το οποίο βρίσκω πολύ ενδιαφέρον και παραγωγικό.
Η πρώτη εκδοχή αυτής της συνέντευξης παρουσιάστηκε στο ραδιοφωνικό project «Babylon Radio» του 3 137 στο πλαίσιο του «New Babylon Revisited» που οργάνωσε το Ινστιτούτο Γκαίτε σε επιμέλεια της Δάφνης Δραγώνα και της Σοφίας Ντώνα.
Ακούστε την εκπομπή
