Οι σύντομες, ολιγοήμερες αποδράσεις σε κάποια ευρωπαϊκή πρωτεύουσα δεν είναι άγνωστη συνήθεια στους φιλόμουσους, αφού προσφέρουν μοναδική ευκαιρία συνδυασμού πολιτισμού με αναψυχή. Πέρα από τα καθιερωμένα κέντρα μουσικής της Γηραιάς Ηπείρου (Βιέννη, Βερολίνο, Λονδίνο, Παρίσι, Μιλάνο), εξαιρετικό ενδιαφέρον έχει η επίσκεψη πρωτευουσών χωρών της Κεντροανατολικής Ευρώπης (Πράγα, Βουδαπέστη, Βαρσοβία, Μπρατισλάβα κλπ.). Και τούτο γιατί στα λυρικά θέατρα των πόλεων αυτών παρέχεται η δυνατότητα παρακολούθησης, στο πλαίσιο του ετήσιου καλλιτεχνικού τους προγραμματισμού, σημαντικών ή/και άγνωστων έργων του εθνικού τους οπερατικού ρεπερτορίου, που δύσκολα έχει κανείς την ευκαιρία να ακούσει κάπου αλλού.
Ένα τέτοιο διήμερο περάσαμε προ τετραμήνου (9-10 Απριλίου) στην πρωτεύουσα της Τσεχίας. Μητρόπολη μιας σημαντικής συνιστώσας της ευρωπαϊκής μουσικής παράδοσης, αυτής της Βοημίας, η Πράγα -μια πανέμορφη, φιλική, όμορφα αναπτυσσόμενη και οικονομικά προσιτή για τον Ευρωπαίο επισκέπτη πόλη - έχει μία αξιοζήλευτη λυρική ζωή που εκτυλίσσεται σε τρεις ιστορικές σκηνές, το Εθνικό Θέατρο (Narodni divadlo), την Κρατική Όπερα (Statni opera) και το Θέατρο των Τάξεων (Stavovske divadlo).
Στο τελευταίο αυτό θέατρο πρωτοπαρουσιάσθηκε το 1787 ο "Ντον Τζοβάννι" του Μότσαρτ. Αν κάποιος βρεθεί στην Πράγα περί τα τέλη Αυγούστου, μπορεί να παρακολουθήσει στον ίδιο χώρο μια καινούργια παραγωγή της κορυφαίας αυτής όπερας. Το ίδιο διάστημα (25-28/8) προσφέρονται στο "Εθνικό Θέατρο" αναβιώσεις παλαιότερων παραγωγών της "Ρούσαλκας" του Ντβόρζακ και της "Πουλημένης Μνηστής" του Σμέτανα, δύο εμβληματικών έργων του τσεχικού ρεπερτορίου! Αξίζει να σημειωθεί ότι σημαίνουσα θέση σε όλες τις παραγωγές έχουν πανάξιοι ντόπιοι καλλιτέχνες της νεώτερης αλλά και της παλαιότερης γενιάς, που εναλλάσσονται τακτικά σε όλους τους ρόλους και τις παραγωγές!
Με την ευγενική πρόσκληση της Όπερας της Πράγας, απολαύσαμε δύο σπανιότατα παρουσιαζόμενα -και εκτός Τσεχίας- έργα, τον "Ιακωβίνο" του Ντβόρζακ και τον "Μακρινό ήχο" του Σρέκερ.
Στις 9 Απριλίου, στο ιστορικό "Εθνικό Θέατρο", το χώρο όπου είχε πρωτοπαρουσιασθεί (το 1889, αλλά και το 1898 στην αναθεωρημένη του εκδοχή), παρακολουθήσαμε τον "Ιακωβίνο", την έβδομη όπερα που συνέθεσε ο Αντονίν Ντβόρζακ. Το έργο είναι γραμμένο πάνω στο -μάλλον αδύναμο- λιμπρέτο της Μαρί Τσερβίνκοβα-Ρίγκροβα, εξιστορεί δε τη ζωή σε μια μικρή κωμόπολη της Βοημίας το 1793, που προετοιμάζεται για τους εορτασμούς για τη διαδοχή του τοπικού Κόμη από τον ανηψιό του.
Αυτοί αναστατώνονται από την άφιξη από το Παρίσι της οικογένειας του -αποκληρωμένου από τον Κόμη γιου του- Μπόχους, τον οποίο η τοπική κοινωνία αντιμετωπίζει με καχυποψία λόγω των φημών ότι έχει ασπασθεί την ιδεολογία των "Ιακωβίνων", μίας πολιτικής οργάνωσης που ιδρύθηκε λίγο πριν ξεσπάσει η Γαλλική Επανάσταση και είχε ως στόχο την εφαρμογή των ριζοσπαστικών πολιτικών και κοινωνικών ιδεών της εποχής τους. Κεντρικό ρόλο στην όλη ιστορία διαδραματίζει ο δάσκαλος της μουσικής Μπέντα και η κόρη του Τερίνκα, που είναι ερωτευμένη με το νεαρό Γίρζι, σολίστ όπως και αυτή της τοπικής χορωδίας.
Αντίθετα από τον τίτλο της, η όπερα δεν έχει καμία πολιτική διάσταση, αλλά εστιάζει σε θέματα όπως η τρυφερότητα, η αγάπη, η ευγένεια πνεύματος και -κυρίως- η ικανότητα της μουσικής να μαλακώνει και τις πιο σκληρές καρδιές. Αυτά απεικόνιζε καλύτερα ο αρχικός τίτλος του λιμπρέτου της, "Το Τραγούδι της Μάνας", τον οποίο πρόβαλε εξίσου ο Τσέχος σκηνοθέτης Γίρζι Χέρμαν το 2011, όταν παρουσιάσθηκε για πρώτη φορά η συγκεκριμένη παραγωγή.
Ο Χέρμαν -καλλιτεχνικός διευθυντής τότε της όπερας στο "Εθνικό Θέατρο"- υπέγραψε μία καλόγουστη παράσταση, που συνδύασε παραδοσιακά (κοστούμια, σκηνικά) και σύγχρονα (φωτισμοί, αφαιρετικά σύμβολα) στοιχεία, διέθετε ρυθμό και συνοχή. Αξιοποιώντας κάθε σπιθαμή της σκηνής, κίνησε ωραία μονωδούς, χορωδούς και χορευτές, φρόντισε για σκηνές πλήθους μεγάλου παλμού, ενώ ανέδειξε τις λεπτές κωμικές και ειρωνικές πινελιές του έργου. Από τα λειτουργικά σκηνικά του Πάβελ Σβόμποντα ιδιαίτερα εντυπωσιακή ήταν η σχολική αίθουσα της 2ης Πράξης με τις διαφορετικού μεγέθους και όγκου καρέκλες, εύστοχη υπόμνηση των ποικιλόμορφων σχέσεων εξουσίας στο έργο.
Από μουσικής πλευράς, ο πρωτοφανής μελωδικός πλούτος του έργου την καθιστά μία από τις επιτυχέστερες "αγροτικές" όπερες του Ντβόρζακ, και ίσως την πρώτη του όπερα που θα όφειλε κανείς να ακούσει. Το έργο ξεχωρίζει για την ποικιλία και τις αντιθέσεις διαθέσεων: τα ρυθμομελωδικά, εθνικοσχολικά θέματα που κυριαρχούν στη μουσική των χωρικών συνδυάζονται με πιο εσωστρεφείς, γοητευτικού λυρισμού παραγράφους για το τραγούδι της χορωδίας και τη μουσική των ευγενών. Η σκηνή της διδασκαλίας της εορταστικής καντάτας στα μικρά παιδιά -ο χαρακτήρας του Μπέντα παρέπεμπε στο δάσκαλο μουσικής του συνθέτη Αντονίν Λήμαν!- αποτελεί μία από τις ευτυχέστερες και πιο γνωστές σελίδες όλης της τσεχικής όπερας.
Ο αρχιμουσικός Ντάβιντ Σβετς εμφύσησε παλμό, νεύρο και ζωντάνια στο όλο ακρόαμα, ενώ συντόνισε άρτια τα επί σκηνής δρώμενα. Τα σύνολα (Ορχήστρα, Χορωδία, Μπαλέτο) του "Εθνικού Θεάτρου" και η Παιδική Χορωδία της Φιλαρμονικής της Πράγας απέδειξαν το υψηλό τους επίπεδο, ενώ εξαιρετικά ισορροπημένη υπήρξε η διανομή, που αποτελούνταν από Τσέχους μονωδούς.
Στην παράσταση της 9/4, εντυπωσίασαν φωνητικά οι δύο πρωταγωνίστριες, η δροσερή Τερίνκα της ανερχόμενης λυρικής υψιφώνου Κατερζίνας Κνιεζίκοβα και η καλοτραγουδισμένη Γιουλί της έμπειρης ομολόγου της Ντάνας Μπουρέσοβα, που απέδωσε άρτια το θαυμάσιο νανούρισμα – εξαγγελτικό μοτίβο του έργου. Τους κομβικούς ρόλους χαρακτήρων των Μπέντα και Κόμη ενσάρκωσαν άριστα δύο βετεράνοι, ο τενόρος Γιαν Γέζεκ και ο βαθύφωνος Γίρζι Σουλζένκο αντίστοιχα. Εξίσου διακρίθηκαν με το μεν τραγούδι τους ο έγκυρος Μπόχους του βαρύτονου Σβάτοπλουκ Σεμ και ο κεφάτος Γίρζι του τενόρου Μάρτιν Σρέϊμα, με την όλη σκηνική παρουσία τους ο βαρύτονος Γίρζι Μπρύκλερ (Άντολφ) και ο βαθύφωνος Πάβελ Σβινγκρ (Φίλιπ).
Για όσους ενδιαφέρονται, ο "Ιακωβίνος" θα παρουσιασθεί εκ νέου στο "Εθνικό Θέατρο" της Πράγας στις 5 και 13/1/2023.
Την επομένη (10/4), στην πρόσφατα και έξοχα ανακαινισμένη Κρατική Όπερα παρακολουθήσαμε παράσταση της όπερας του Φραντς Σρέκερ "Ο μακρινός ήχος". Το έργο ξανακούσθηκε στην Πράγα, ακριβώς 102 χρόνια μετά την πρώτη του σκηνική παρουσίαση στον ίδιο μάλιστα χώρο (που τότε ακόμη αποκαλείτο με το όνομα ίδρυσής του "Γερμανικό Θέατρο Πράγας"), σε μουσική διεύθυνση του διάσημου συνθέτη -και φίλου του μουσουργού- Αλεξάντερ φον Τσεμλίνσκυ.
Ο Τσεμλίνσκυ και ο Κόρνγκολντ αποτέλεσαν πηγές έμπνευσης για τον Σρέκερ και το λυρικό έργο του, το οποίο παιζόταν ευρέως στον γερμανόφωνο κόσμο μέχρι το 1932, όταν ο -Βοημικής και Εβραϊκής καταγωγής- Αυστριακός συνθέτης θεωρήθηκε από τους Ναζί ως ένας από τους εκπροσώπους της λεγόμενης "Εκφυλισμένης τέχνης".
Ξεχασμένες για πάνω από μισό αιώνα, οι όπερες του Σρέκερ επανήλθαν πρόσφατα στο διεθνές προσκήνιο. Το ενδιαφέρον τους επιβεβαίωσε η ακρόαση και του "Μακρινού ήχου", ενός αβαν-γκαρντίστικου έργου, η εκμαυλιστικής ομορφιάς μουσική του οποίου ταλαντεύεται μεταξύ υστερο-ρομαντικού μουσικού ιδιώματος, εξπρεσιονισμού, στοιχείων ατονικότητας αλλά και αναψυκτικής μουσικής της εποχής.
Το έργο αφηγείται τη μοιραία σχέση του συνθέτη Φριτς με τη φτωχή μαθήτρια του Γκρέτε, την οποία εγκαταλείπει, κυριευμένος από την εμμονή του για την αναζήτηση του μυστηριώδους "μακρινού ήχου" που θα απογειώσει τις μουσικές συνθέσεις του. Οι δυο τους θα συναντηθούν, ερωτευθούν και αποχωρισθούν εκ νέου μετά από μια δεκαετία στη Βενετία, όπου η Γκρέτε δραστηριοποιείται ως διάσημη εταίρα της υψηλής κοινωνίας. 5 χρόνια αργότερα, θα ξαναβρεθούν με αφορμή το -αποτυχημένο-ανέβασμα της τελευταίας όπερας του Φριτς, αλλά ο γερασμένος πια συνθέτης θα πεθάνει, αφότου όμως αντιληφθεί ότι ο "μακρινός ήχος" ήταν τόσα χρόνια δίπλα του…
Παρότι το λυρικό αυτό δράμα εξερευνά -υπό την επίδραση της ψυχαναλυτικής φρωϋντιανής θεωρίας- ένα φιλοσοφικό θέμα (την αιώνια αναζήτηση του "μακρινού ήχου", εν προκειμένω της καλλιτεχνικής έμπνευσης που παρέχει το θηλυκό), ο μοντερνισμός του έγκειται και στη θεατρική αξιοποίηση θεμάτων, όπως η χαρτοπαιξία και η οικογενειακή βία, η υποβάθμιση του ρόλου της γυναίκας και η πορνεία, η καλλιτεχνική απόγνωση και ανασφάλεια.
Η νέα παραγωγή που υπέγραψε ο Ρώσος σκηνοθέτης Τιμοφέϊ Κουλιάμπιν και η ομάδα του (που αποκήρυξαν την εισβολή στην Ουκρανία) δεν εστίασε, πάντως, στο ρομαντικό έρωτα και τις ψευδαισθήσεις του. Κατ’αυτόν, ο "μακρινός ήχος" έγκειτο στο (ανώτερο μουσικό) ταλέντο της Γκρέτε, που αναγνωρίσθηκε στο φινάλε: ο θάνατος του Φριτς σηματοδότησε τη χειραφέτηση της (πρώην) μαθήτριας και αγαπημένης του! Ο Κουλιάμπιν μετέφερε τη δράση στο σήμερα, αξιοποιώντας ένα περιστρεφόμενο σκηνικό: οι Α’ και Γ’ πράξεις διαδραματίσθηκαν στη βιβλιοθήκη του Φριτς, η δεύτερη σ’έναν οίκο ανοχής στη Βενετία, με κινηματογραφική οπτικοποίηση που παρέπεμπε στο όργιο από την ταινία του Κιούμπρικ "Μάτια ερμητικά κλειστά".
Η σκληρή, ρεαλιστική ματιά του εστίαζε διαρκώς στη Γκρέτε, τα συναισθήματα και την ψυχολογική της εξέλιξη: η ευρεία χρήση ανοιγοκλειόμενων θυρών, φλάσμπακ και μιας σωσία (βωβού ρόλου) υπηρετούσε -ή κατά περίπτωση, περιέπλεκε- μια τέτοια θεώρηση που αναπτυσσόταν σαν επιμέρους δράση κατά τη διάρκεια των μακρών, εμβόλιμων αμιγώς ορχηστρικών/συμφωνικών σελίδων. Για να διευκολυνθεί η ροή της αφήγησης, ο Κουλιάμπιν μαζί με το δραματουργό του Ίλια Κουχαρένκο μετακίνησαν το περίφημο νυχτερινό Ιντερλούδιο ("Nachtstueck") στην αρχή της Γ’ πράξης, ενώ προσέθεσαν στην Α’ πράξη και το πρώτο από τα "6 Κομμάτια" (έργο 6) του …Βέμπερν!
Η παράσταση κινήθηκε σε πολύ υψηλό μουσικό επίπεδο. Κομβική στάθηκε η ανεπίληπτη αποκωδικοποίηση του πολύπλοκου μουσικού συντακτικού, με τη συχνά συμφωνική διάσταση αλλά και τον υποδόριο δραματικό αντίκτυπο, από την Ορχήστρα της Κρατικής Όπερας υπό τον καλλιτεχνικό διευθυντή της Καρλ-Χάιντς Στέφφενς. Παρά την αδιαμφισβήτητη αφηγηματική ευφράδεια της μουσικής διεύθυνσης του Γερμανού αρχιμουσικού, η μεστή, πλούσια ηχητική ταυτότητα του συνόλου δεν πρόβαλε ιδανική για τέτοιας πυκνότητας παρτιτούρες, που δικαιώνονται εντελέστερα από ορχήστρες με τη διαφάνεια ήχου και τις μεταξένιες αποχρώσεις μιας Φιλαρμονικής της Βιέννης.
Πολύ καλή υπήρξε η πολυεθνική διανομή, ιδίως γιατί διέθετε ένα ισχυρό, μουσικοδραματικά ταιριαστό πρωταγωνιστικό ζεύγος. Ο ακμαίος Τσέχος τενόρος Άλες Μπρίστσεϊν υπήρξε ένας πειστικός στην απόγνωσή του Φριτς, ενώ η νεαρή (ακόμη μία!) Ρωσίδα υψίφωνος Σβετλάνα Αξένοβα ενσάρκωσε μία σκηνικά και φωνητικά σαγηνευτική Γκρέτε, που ανταποκρίθηκε άριστα στην ιδιαίτερη σκηνοθετική σύλληψη του ρόλου. Από την πληθώρα δευτεραγωνιστικών ρόλων, που απέδωσαν επιτυχημένα Τσέχοι μονωδοί, ξεχώρισε η επιτυχημένη σκιαγράφηση αυτών του Γερο-Γκράουμαν και του Κόμη από τον …Αμερικανό βαρύτονο Ντάνιελ Σκόφηλντ. Αρτιότατη ήταν η συμμετοχή της Χορωδίας και μελών του Μπαλέτου της Κρατικής Όπερας στη Β’ πράξη.
Λεζάντα φωτογραφίας εξωφύλλου: Σκηνή από τη Β’ Πράξη της όπερας "Ο μακρινός ήχος" του Σρέκερ που ανέβασε η Κρατική Όπερα της Πράγας (Μάρτιος-Απρίλιος 2022): ο διαγωνισμός τραγουδιού σε οίκο ανοχής της Βενετίας με έπαθλο την εταίρα πλέον Γκρέτε (Σβετλάνα Αξένοβα – αριστερά) @ Zdenek Sokol
