© Ρεζάρτα Κρούγια
Τα -συναυλιακά και όχι μόνο- γεγονότα που καλύπτει το σημερινό σημείωμα ανάγονται μεν στους πρώτους μήνες του χρόνου, αλλά η σημασία τους για την ελληνική κλασική μουσική είναι τέτοια που δεν επιτρέπεται να "παρακαμφθούν"!
Αρχής γενομένης από την καθυστερημένη …πανελλήνια πρώτη της ξεχασμένης όπερας "Ανδρονίκη" του εν πολλοίς άγνωστου Κερκυραίου συνθέτη Αλέξανδρου Γκρεκ (1876-1959), που δόθηκε στο "Ολύμπια" Δημοτικό Μουσικό Θέατρο της Αθήνας (30/1). Το έργο παρουσιάσθηκε σε συναυλιακή μορφή από ομάδα μονωδών, τη Συμφωνική Ορχήστρα και τη Χορωδία του Δήμου Αθηναίων, όπως επίσης τη Χορωδία Μικρών Μουσικών του Ωδείου Αθηνών, υπό τον αρχιμουσικό Νίκο Αθηναίο, στο πλαίσιο των δράσεων της "Πρωτοβουλίας 1821-2021" και σε συμπαραγωγή ΟΠΑΝΔΑ – Ωδείου Αθηνών και με την υποστήριξη του "Ιδρύματος Ιωάννου Φ. Κωστοπούλου".
Πόσα γνωρίζουμε, όμως, για την όπερα αυτή και τον συνθέτη της; Ο Γκρεκ έγραψε την "Ανδρονίκη" μεταξύ 1899 και 1905 στη γενέτειρά του Κέρκυρα, όπου επέστρεψε μετά από σπουδές στο Ωδείο της Νάπολης. Χρησιμοποίησε λιμπρέτο του Ανδρέα Βρανά, που ήταν βασισμένο στο δημοφιλέστατο τότε ιστορικό μυθιστόρημα του Στέφανου Ξένου "Η ηρωίς της ελληνικής επαναστάσεως", και διαθέτει όλα τα στερεότυπα των ιταλικών μελοδραμάτων των μέσων του 19ου αιώνα.
Η μόνη γνωστή σκηνική παρουσίαση της "Ανδρονίκης" έγινε στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου (1911), όπου ο Γκρεκ έζησε επί 35 χρόνια δραστηριοποιούμενος ως σημαντικός παράγοντας της μουσικής ζωής του αιγυπτιώτικου Ελληνισμού. Η μοναδική (;) όπερα του συνθέτη λογιζόταν χαμένη μέχρι το 2014, όταν εντοπίσθηκε, στο υπό ταξινόμηση παλαιό αρχείο του Ωδείου Αθηνών, αναγωγή της για φωνές και πιάνο, συνοδευόμενη από δίγλωσσο λιμπρέτο (εν προκειμένω, χρησιμοποιήθηκε αυτό σε ιταλική γλώσσα). Το χρονικό ανακάλυψης του σπαρτίτου κατέγραψε σε ειδικό πολυτελές έκτακτο παράρτημα του περιοδικού "Νέος Μουσικός Ελληνομνήμων" (επ’ ευκαιρία της διπλής επετείου 200 ετών από την Ελληνική Επανάσταση και 150 ετών από την ίδρυση του Ωδείου), το οποίο διανεμήθηκε δωρεάν στους πολυάριθμους θεατές, η αρχισυντάκτριά του, μουσικολόγος Στέλλα Κουρμπανά.
Ο Αθηναίος ενορχήστρωσε πλήρως το ανακαλυφθέν μουσικό υλικό του τετράπρακτου dramma Lirico, με γνώση και αντίληψη των δεδομένων μουσικών επιρροών του: του ιταλικού ρομαντικού μπελ-κάντο και του πρώιμου Βέρντι, του κυρίαρχου την εποχή σύνθεσής του βερισμού, των ευδιάκριτων ελληνικών/ανατολίτικων ακουσμάτων, των ψηγμάτων "grand opéra" που παραπέμπουν αρκετά στην "Τζοκόντα" του Πονκιέλλι. Αυτά είναι ιδιαιτέρως ορατά στις δύο τελευταίες πράξεις της, και δη στη σκηνή στη ναυαρχίδα του Καρά Αλή της Γ’ πράξης, που περιλαμβάνει μπαλέτο και μέρος παιδικής χορωδίας και κορυφώνεται σε ένα ενδιαφέρον κοντσερτάτο. Λιγότερο προφανείς είναι οι αναφερθείσες "βαγκνερικές" επιρροές, αφού η χρήση των μουσικών θεμάτων από τον Γκρεκ διαφέρει της τεχνικής των "εξαγγελτικών θεμάτων" (Leitmotive) που αξιοποιεί ο Ρίχαρντ Βάγκνερ.
Συνολικά, και χωρίς να μπορεί να γίνει λόγος για "χαμένο αριστούργημα", η "Ανδρονίκη" εντάσσεται στην "ιταλική" παράδοση της επτανησιακής όπερας με πρώιμο εθνικοσχολικό στίγμα, διαθέτοντας σαφή μελωδικό πλούτο και αρκετές απαιτήσεις από πλευράς λυρικού τραγουδιού.
Της καλής -αλλά μάλλον άνισης- διανομής ηγήθηκαν ο βαρύτονος Τάσης Χριστογιαννόπουλος, που απέδωσε συναρπαστικά τον μοχθηρό Βάρθακα (ένα ιδιότυπο κράμα Μπάρναμπα/Τόνιο/Σκάρπια) και ο τενόρος Δημήτρης Πακσόγλου που ενσάρκωσε τον Θρασύβουλο με ωραίο legato και αξιόπιστο ηρωϊκό τίμπρο. Τον γραμμένο για λυρικοδραματική υψίφωνο πρωταγωνιστικό ρόλο ενσάρκωσε με τη δέουσα ευαισθησία η νεαρή και ταλαντούχα Βάσια Αλάτη. Έχοντας να αντιπαλέψει μία πληθωρική ενορχήστρωση στην όχι ιδανική ακουστική των "Ολυμπίων", έλαμψε, εύλογα, πρωτίστως στην "προσευχή" της τελευταίας πράξης.
Αξιοπρεπείς αλλά όχι αξιομνημόνευτες υπήρξαν οι συμμετοχές σε δευτεραγωνιστικούς ρόλους γνωστών μονωδών, όπως οι Μάϊρα Μηλολιδάκη (Διαμάντω), Κώστας Μαυρογένης (Λάμπρος), Δημήτρης Κασιούμης (Καρα-Αλής) και Αγγελική Καθαρίου (Οδαλίσκη).
Πέρα από προσθήκη μιας ακόμη ψηφίδας στο ημιτελές μωσαϊκό της έντεχνης νεοελληνικής μουσικής, η προσεγμένη αναβίωση της "Ανδρονίκης" του Γκρεκ αποτέλεσε ένα έγκυρο τεκμήριο της σημαντικής συλλογικής προσπάθειας καταγραφής και αξιοποίησης του πολύτιμου αρχειακού υλικού του Ωδείου Αθηνών από μια ομάδα ικανών μουσικολόγων του "Κέντρου Ερευνών και Τεκμηρίωσης του Ωδείου Αθηνών" (ΚΕΤΩΑ) υπό την καθοδήγηση και εποπτεία του ομότιμου καθηγητή του Ιονίου Πανεπιστημίου Χάρη Ξανθουδάκη.
Μερικές εβδομάδες αργότερα (26/2) οι Ξανθουδάκης, Κουρμπανά και οι Καθηγητές Βλαγκόπουλος και Καρδάμης παρουσίασαν στην "Αίθουσα Άρης Γαρουφαλής" του Ωδείου Αθηνών τον Α’ τόμο (Από την Άλωση της Πόλης έως την Έξωση του Όθωνα) μιας μείζονος σημασίας συλλογικής έκδοσης, της "Ιστορίας της Μουσικής στη νεώτερη Ελλάδα" (Εκδόσεις Ωδείου Αθηνών).
Προϊόν πολυετούς ερευνητικής δουλειάς έγκυρου επιστημονικού προσωπικού που αξιοποίησε μεγάλο πλούτο αρχειακών πηγών, η έκδοση αυτή φιλοδοξεί να υποστηρίξει μια νέα ματιά στην πολύπαθη λόγια μουσική του Ελληνισμού, παρουσιάζοντας τη συνεχή παράδοση της νεοελληνικής μουσικής ζωής και παραγωγής από την Άλωση έως και σήμερα. Στέρεα και με άποψη τεκμηριωμένη, όμορφα και με γνώση εικονογραφημένη, ορθά και με αντιπροσωπευτικότητα συμπληρωμένη από δύο CD με -ειδικά ηχογραφημένα γι’αυτήν- αποσπάσματα σπάνιων έργων Ελλήνων συνθετών, έχει όλα τα εχέγγυα να αποτελέσει, ιδίως όταν ολοκληρωθεί (με δύο ακόμη τόμους), σημείο αναφοράς για τη μουσικολογική επιστήμη και κομβικό βοήθημα για την κατανόηση της μουσικής μας πατριδογνωσίας.
Σχεδόν ένα μήνα αργότερα (25/2), η Κρατική Ορχήστρα Αθηνών υπό τον αρχιμουσικό Σπύρο Προσωπάρη αφιέρωσε μία τακτική συναυλία της, στην "Αίθουσα Χρήστος Λαμπράκης" του Μεγάρου Μουσικής, στον συνθέτη του εθνικού μας ύμνου Νικόλαο Χαλικιόπουλο Μάντζαρο, με αφορμή τα 150 χρόνια από τη γέννησή του.
Σε μια προσπάθεια να αποφευχθεί η συνήθης -εσφαλμένη- πεπατημένη, δηλ. η παρουσίαση σειράς έργων ενός Έλληνα συνθέτη στο πλαίσιο μιας μονοθεματικής συναυλίας, η βραδιά ξεκίνησε με το φοξ-τροτ για ορχήστρα "Ο πρόεδρος χορεύει" του Αμερικανού Τζον Ανταμς. Το σύντομο έργο γράφηκε την εποχή που προετοίμαζε τη σύνθεση της γνωστής όπεράς του "Ο Νίξον στην Κίνα" (1987).
Η επιλογή ξένισε από πλευράς τόσο της τοποθετήσεως του έργου πριν από την ακρόαση των 9 συνθέσεων του Μάντζαρου όσο και της "σχέσης" του με αυτές. Αν τούτη συνίστατο σε μιαν υφολογικά πρωθύστερη σύγκριση/ αντιπαράθεση μεταξύ της μινιμαλιστικής ρυθμομελωδικής επεξεργασίας του Άνταμς με την αντίστοιχη -και σαφώς ενταγμένη στην ιταλική μουσική των αρχών του 19ου αιώνα- του Μάντζαρου, ίσως να ήταν χρησιμότερο να είχε τοποθετηθεί η σύνθεση του Άνταμς -που αποδόθηκε άρτια και με ευπρόσδεκτη διαφάνεια των εγχόρδων- στο μέσο του προγράμματος.
Εξάλλου, τα φωνητικά και ενόργανα έργα του προγράμματος, που ανήκαν στην πλειονότητά τους στην πρώιμη δημιουργική περίοδο του Μάντζαρου, πρόδιδαν μια γραφή στο μεταίχμιο του δύοντος κλασικισμού και του ανατέλλοντος ιταλικού ρομαντικού μπελ-κάντο: με τον Ροσσίνι, εξέχοντα συνθέτη αυτής της περιόδου ο Μάντζαρος ήταν μεν σύγχρονος, αλλά παραμένει ασαφές σε ποιο βαθμό είχε "ακούσει" και "αφομοιώσει" τη μουσική του. Στη σκιά, πάντως, του Ροσσίνι κινήθηκαν σε μεγάλο βαθμό τόσο οι ενορχηστρώσεις των έργων του προγράμματος όσο και οι ερμηνείες τους.
Αυτές ήσαν ορατές κατ’αρχάς σε 3 "Σινφόνιες", που αποτέλεσαν ενορχηστρώσεις (από τον Θόρνλεϋ και τον ίδιο τον Προσωπάρη) εισαγωγών γραμμένων για πληκτροφόρο όργανο. Όλες τους αξιοποίησαν τη μόνη πλήρως ενορχηστρωμένη από τον συνθέτη εισαγωγή στην σκηνική καντάτα "Ο Οδυσσέας στα Ηλύσια", η οποία επίσης περιλήφθηκε στο πρόγραμμα. Παρά το ανεπτυγμένο ορχηστρικό σύνολο, οι ερμηνείες υπήρξαν επιτυχημένες. Ο Προσωπάρης άντλησε διαυγή και εστιασμένο ήχο από τα -υπό τον εξαιρετικό Μηλιάδη- έγχορδα, θαυμάσιες, ποιητικές σολιστικές συνεισφορές από τους κορυφαίους των ξύλινων πνευστών (Γιάρκε & Ραμός, Γιάννης Οικονόμου, Κ. Τζέκος, Λιοδάκης), διέπλασε μεγάλης πλαστικότητας φραστική και άρθρωση, ανέδειξε με σωστά τέμπι τη ρυθμική ζωντάνια και το μελωδικό φορτίο της γραφής. Τη σύντομη, μελωδικότατη "Ρομάντσα για τρομπέτα και πιάνο" (επίσης σε ενορχήστρωση Προσωπάρη) απέδωσε υποδειγματικά ο κορυφαίος τρομπετίστας της ΚΟΑ Γιάννης Καραμπέτσος.
Σε φωνητικό επίπεδο, την άρια κοντσέρτου "Come augellin che canta" και την καντάτα "L’ Aurora" τραγούδησε η υψίφωνος Ρόζα Πουλημένου, ενώ ο μαθητής της, βαρύτονος -και μέλος της Χορωδίας της Κρατικής Όπερας της Βιέννης- Παναγιώτης Πράτσος απέδωσε δύο εκτενείς άριες από την μονόπρακτη κωμική όπερα "Don Crepuscolo". Οι ερμηνείες αμφοτέρων υπήρξαν φροντισμένες και καλαίσθητες, με κατανόηση αισθητικής και ύφους των έργων, αλλά οπωσδήποτε άνισες, αφού ήχησαν εξόχως "κλασικές". Έλειψαν από την πρώτη μια μεγαλύτερη δεξιοτεχνική ευχέρεια, ιδίως στην κολορατούρα της καντάτας, από τον δεύτερο μια μεγαλύτερη θεατρικότητα και κυρίως η γνήσια κωμική φλέβα ενός βαρυτόνου buffo rossiniano, στοιχεία που θα απογείωναν τις συγκεκριμένες παρτιτούρες.
Λεζάντα πρώτης φωτογραφάς: Η υψίφωνος Βάσια Αλάτη και ο αρχιμουσικός Νίκος Αθηναίος, εκ των πρωταγωνιστών της αναβίωσης της όπερας του Αλέξανδρου Γκρεκ "Ανδρονίκη", που παρουσιάσθηκε συναυλιακά στο "Ολύμπια" Δημοτικό Μουσικό Θέατρο της Αθήνας (30/1)
