© Χάρης Ακριβιάδης
Τον προβληματισμό για το εύρος και το περιεχόμενο του όρου "μουσικό θέατρο" επέτεινε η παρακολούθηση δύο ακόμη παραγωγών νέων έργων για την -περσινή, πλέον- επέτειο 200 χρόνων από την Επανάσταση του 1821. Αμφότερες αποτέλεσαν αναθέσεις κρατικών φορέων, και δη του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών και της Εναλλακτικής Σκηνής της Εθνικής Λυρικής Σκηνής. Σε αμφότερες την προσοχή τράβηξαν περισσότερο οι σκηνοθεσίες παρά οι μουσικές συνθέσεις αυτές καθ’εαυτές, κυρίως λόγω της αναιμικής φωνητικής γραφής.
Στις 8 Δεκεμβρίου 2021 δόθηκε στην "Αίθουσα Αλεξάνδρα Τριάντη" του Μεγάρου η πρεμιέρα (και εν τέλει, η μοναδική παράσταση) της όπερας "Ελπίς πατρίδος" του Γιώργου Κουρουπού σε λιμπρέτο της ποιήτριας Ιουλίτας Ηλιοπούλου. Ο τίτλος ήταν δανεισμένος από τη φερώνυμη ωδή του Ανδρέα Κάλβου.
Σε μία εποχή, κατά την οποία η πληθώρα των σχετικών επετειακών παραγγελιών νέων έργων μουσικού θεάτρου από την ΕΛΣ αφορούσε τις προσωπικές στιγμές γνωστών ηρώων ή προσωπικοτήτων του εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα, το έργο του Κουρουπού είχε το προνόμιο να αποτελεί την μοναδική μουσικοθεατρική προσέγγιση της Επανάστασης του 1821 υπό μία ευρύτερη προοπτική.
Κρίσιμη στάθηκε εδώ η δουλειά της Ιουλίτας Ηλιοπούλου που, μέσα από ιστορικά γεγονότα και μυθοπλασία, εστίασε στις ιδέες που οδήγησαν στην Επανάσταση, τις πράξεις που οδήγησαν στην ανεξαρτησία και τη δημιουργία του νέου Ελληνικού κράτους. Η φιλόδοξη αφήγηση εκτυλίχθηκε μέσα από τη φανταστική ζωή μιας οικογένειας αστών της Σμύρνης κατά το χρόνο που ετοιμάζεται και ξεσπά στον ελλαδικό χώρο η Επανάσταση.
Το ανεπτυγμένο σε 15 σκηνές ιστορικό αυτό ψηφιδωτό αποκωδικοποίησε/οπτικοποίησε με καθαρότητα η σκηνοθεσία του Θάνου Παπακωνσταντίνου μέσα από μία όμορφα χορογραφημένη (κίνηση: Αμαλία Κοσμά), πλούσια σκηνική δράση, άλλοτε ρεαλιστική άλλοτε συμβολική. Την πρώτη οριοθέτησαν το λιτό, πλην λειτουργικό μονοτοπικό σκηνικό και τα ιστορικά κοστούμια "εποχής" της Νίκης Ψυχογιού, καθώς και οι ιδιαίτερα επιμελημένες κομμώσεις και μακιγιάζ. Ο συμβολισμός δόθηκε σε επίπεδο τόσο επισχολιασμού των καθαρά αφηγηματικών ενοτήτων ("θέατρο εν θεάτρω", χειρονομίες/πόζες, "παγώματα" δράσης, παντομίμα κλπ) όσο και σημειακών αναφορών "πατριωτικής" εικονογραφίας.
Η κατ’αυτόν τον τρόπο ώσμωση του πυκνού σε ιστορική πληροφορία λόγου με μια εικαστικά καλαίσθητη οπτική εικόνα συνέβαλε καθοριστικά στο να κρατήσει η παράσταση το ενδιαφέρον των θεατών, παρά τη μεγάλη -σχεδόν δίωρη- διάρκειά της.
Περισσότερες ενστάσεις ήγειρε το μουσικό σκέλος. Η πάντα σαγηνευτική, ιδιαίτερα μελωδική και εκφραστική μουσική του Κουρουπού εντυπωσίασε με τα διφορούμενα και συνεχώς μετατιθέμενα τονικά κέντρα ή ακόμη την εξαιρετικά ευφάνταστη χρήση των κρουστών, που με τις αποχρώσεις τους αλλοίωναν τα ορχηστρικά ακούσματα. Την παρτιτούρα απέδωσε επιτυχημένα η Κρατική Ορχήστρα Αθηνών υπό τη ρευστή μουσική διεύθυνση του Μίλτου Λογιάδη.
Όμως, παρά την υποβλητική της δύναμη, η μουσική γραφή είχε πενιχρή δραματουργική συμβολή, αφού πρωτίστως συνόδευε το λόγο και τη σκηνική δράση, και δευτερευόντως απέδιδε διαθέσεις ή συναισθήματα. Αδύναμη πρόβαλε και η γραφή για τις φωνές, που περιορίσθηκε σε μελωδικά σολιστικά αριόζι/τραγούδια, ντουέτα ή κομμάτια για μεγαλύτερα σύνολα και χορωδία. Μάλλον μικρός απολογισμός για ένα έργο, που, κατά τον συνθέτη του, αποτελούσε "όπερα", και περιελάμβανε μεγάλο αριθμό ρόλων που υπηρέτησε πολυπληθής διανομή μερικών από τους ικανότερους λυρικούς μονωδούς μας (Χριστογιαννόπουλος, Μπάκα, Καβάγιας, Καράγιαννη, Μπόγρη, Αποστόλου, Μαγουλάς, Καλύβας κλπ) αλλά και η Χορωδία της ΕΡΤ (σε διεύθυνση Δημήτρη Κτιστάκη).
Ανάλογο προβληματισμό είχε πυροδοτήσει ήδη από τις αρχές της νέας σαιζόν (1η Οκτωβρίου 2021) το έργο "Καποδίστριας: Μονόδραμα μιας μυστικής ζωής" σε μουσική και λιμπρέτο της Καλλιόπης Τσουπάκη, που ανέβηκε στην Εναλλακτική Σκηνή της ΕΛΣ. Πηγή έμπνευσης της -από σειρά ετών εγκατεστημένης στην Ολλανδία- συνθέτριας υπήρξε ο ανεκπλήρωτος έρωτας δύο Ελλήνων της διασποράς, του -μετέπειτα πρώτου κυβερνήτη της χώρας- Ιωάννη Καποδίστρια και της Ρωξάνδρας Στούρτζα, πρώτης κυρίας επί των τιμών της αυτοκράτειρας Ελισάβετ της Ρωσίας. Αξιοποιώντας αποσπάσματα της αλληλογραφίας τους, επιχείρησε να "αφηγηθεί" μουσικά τη μυστική/εσωτερική ζωή του κόμη, τις δυσκολίες, τη μοναξιά και τη μελαγχολία του εν μέσω της συνεχούς δράσης του ως Υπουργού Εξωτερικών του τσάρου Αλέξανδρου Α’.
Παρά το μουσικό της ενδιαφέρον, η περίπου 75λεπτης διάρκειας σύνθεση όχι μόνο δεν μπορεί να χαρακτηρισθεί ως όπερα, αλλά ούτε καν ως έργο μουσικού θεάτρου! Γραμμένη εκτός λογικής σκηνικής αναπαράστασης, μόνο για έναν -ανδρικό- ρόλο, μάλλον εμπίπτει στην κατηγορία του λυρικού -ούτε καν δραματικού- μονολόγου μετά μουσικής.
Η έντονα εσωστρεφούς διάθεσης παρτιτούρα δεν υπηρέτησε μια σαφή ιστορία, αλλά αναζήτησε τις συναισθηματικές δονήσεις μιας ανολοκλήρωτης αφήγησης, αποτελώντας ένα μουσικό υβρίδιο μεταξύ μονοδράματος (σε ό,τι αφορά τον Καποδίστρια) και κοντσέρτου για πιάνο (σε ό,τι αφορά την οιονεί παρούσα Ρωξάνδρα). Κατά τόπους άκρως εκλεπτυσμένη ή/και αισθησιακή, με λεπταίσθητες μουσικές αναφορές (Πέρσελ, Μπετόβεν, ιμπρεσιονισμός, Σοστακόβιτς), η γραφή υπήρξε, δυστυχώς, δραματουργικά αδρανής, οδηγούμενη τελικά σε ένα είδος καταληκτικής, αφηρημένης απο-σύνθεσης. Υπηρετήθηκε, πάντως, άρτια, από επταμελές ενόργανο σύνολο που διηύθυνε άκρως προσεγμένα ο Νίκος Βασιλείου. Ιδιαίτερη μνεία πρέπει στον πιανίστα Γιώργο Κωνσταντίνου και στον Ολλανδό κλαρινετίστα Φρανκ φαν ντεν Μπρινκ, που έπαιξε στο σκοτεινότερου ηχοχρώματος κόρνο ντι μπασέτο.
Ούτε όμως σε φωνητικό επίπεδο παρατηρήθηκε κάποια πρωτοτυπία, πλην του -παγιωμένου, πλέον, στο σύγχρονο μουσικό θέατρο- Sprechgesang, το οποίο έφερε άριστα σε πέρας, με το ωραίο τίμπρο και την καθαρή άρθρωσή του (αλλά και μια κάποια αμηχανία στα αμιγώς αφηγηματικά/θεατρικά μέρη), ο ταλαντούχος μπασοβαρύτονος Τίμος Σιρλαντζής.
Παρ’όλα αυτά η παράσταση δεν στερήθηκε ενδιαφέροντος, λόγω της ποιότητας της δουλειάς του σκηνοθέτη Θέμελη Γλυνάτση. Έχοντας απόλυτη αντίληψη της ιδιαιτερότητας τόσο του μουσικού υλικού όσο και του λιμπρέτου, και χωρίς να τα "προσπεράσει"/αναιρέσει, αναζήτησε (και βρήκε) άξονες οριοθέτησης και παρακολούθησης της δράσης, δηλ. συνθήκες παραστασιακής αφήγησης μιας ουσιαστικά επιθανάτιας εμπειρίας!
Μέσα σ΄ένα υποβλητικά φωτισμένο (από την Στέλλα Κάλτσου) ονειρικό σκηνικό τόπο (σκηνικά-κοστούμια: Αλεξία Θεοδωράκη), αναπτύχθηκε μία κινησιολογικά/σωματικά χορογραφημένη δράση μεταξύ του Καποδίστρια και της Ρωξάνδρας (που ενσάρκωσε η χορεύτρια Μαριλένα Γερμανού). Η προσθήκη αυτής της τελευταίας δημιούργησε έναν επιπρόσθετο πόλο έντασης και τη συγκεκριμενοποίηση -καθοριστικών εν προκειμένω- παραμέτρων, όπως η διάσταση της ανάμνησης, η αίσθηση βαθιάς έλλειψης μοναξιάς ή ακόμη η απουσία ερωτικής πραγμάτωσης. Μουσική, κίνηση και βίντεο (σχεδιασμός: Μάριος Γαμπιεράκης – Χρυσούλα Κοροβέση) έπλασαν έντονες εικόνες και σκιαγράφησαν τη "βωβή" αυτή ιστορία αγάπης μέσα σε μία σκηνική αχλύ, όπου υφείρπαν ο θάνατος και η ανείπωτη επιθυμία.
Γνωστός για την σε βάθος κατανόηση της σοβαρής μουσικής, ο Γλυνάτσης χάρισε μια ματιά σπάνιας ευαισθησίας σ’ένα εξίσου ευαίσθητο μουσικό έργο, που δύσκολα θα μπορούσε κανείς να φαντασθεί ενδεδυμένο με (κάποιο) θεατρικό "θώρακα": το λες και κατόρθωμα…
