Στις «θεϊκές φωνές» του μπαρόκ ήταν αφιερωμένο το φετινό Φεστιβάλ Πεντηκοστής του Σάλτσμπουργκ, που διοργανώθηκε μεταξύ 7-10 Ιουνίου στη μαγευτική γενέτειρα του Μότσαρτ. Το Φεστιβάλ που ίδρυσε ο Χέρμπερτ φον Κάραγιαν το 1973, «υιοθετήθηκε» το 1998 από το περίφημο (καλοκαιρινό) Φεστιβάλ του Σάλτσμπουργκ, ενώ από το 2012 διευθύνεται με μεγάλη φαντασία, ευρηματικότητα και καλλιτεχνική (και εισπρακτική!) επιτυχία από την Ιταλίδα ντίβα Τσετσίλια Μπάρτολι, εξερευνώντας κυρίως -αλλά όχι μόνο- τα ανεξάντλητα ρεπερτόρια του μπαρόκ και του μπελ-κάντο...
Κάθε διοργάνωση έχει μία κεντρική θεματική, γύρω από την οποία αρθρώνονται -επί τετραήμερο γύρω από την εορτή του Αγίου Πνεύματος των Καθολικών- παραστάσεις και γκαλά όπερας, συναυλίες συμφωνικής και θρησκευτικής μουσικής, με τη συμμετοχή των σπουδαιότερων ονομάτων της παγκόσμιας μουσικής. Η φετινή εστίασε στους θρυλικούς καστράτους που κυριάρχησαν στο λυρικό στερέωμα κατά το πρώτο μισό του 18ου αιώνα και σε έργα που αυτοί πρωταγωνίστησαν. Καθώς καστράτοι δεν υφίστανται σήμερα, οι προβολείς στράφηκαν στους «διαδόχους» τους, τους κόντρα-τενόρους, που περιβάλλονται με αντίστοιχη αχλύ μυστηρίου.
Έχοντας επιλέξει -ως διευθύντρια και πρωταγωνίστρια!- για βασική παραγωγή αυτήν της όπερας «Αλτσίνα» του Χαίντελ (στην οποία τον ρόλο του Ρουτζέρο είχε ερμηνεύσει ο ξακουστός καστράτος Καρεστίνι), η Μπάρτολι θέλησε να της αντιπαραβάλλει μία όπερα του -μεγάλου αντιπάλου του Χαίντελ στο Λονδίνο- Νικόλα Πόρπορα, που είχε μάλιστα παρουσιασθεί την ίδια χρονιά (1735) με την «Αλτσίνα», με πρωταγωνιστές τον πλέον διάσημο των καστράτων Φαρινέλλι, τον ομόλογό του Σενεσίνο αλλά και την σοπράνο Κουτσόνι!
Ο «Πολύφημος» του Πόρπορα προτάθηκε λοιπόν (στις 8/6, στην επιβλητική «Σχολή Ιππασίας των Βράχων») σε ημι-σκηνοθετημένη μορφή από τον εκ των κορυφαίων σήμερα κόντρα-τενόρων Μαξ Εμάνουελ Τσέντσιτς, και με τη συμμετοχή της ημέτερης Καμεράτας σε μουσική διεύθυνση Γιώργου Πέτρου.
Αντίθετα από τον Χαίντελ, ο Πόρπορα δεν φημιζόταν για την μέσω μουσικής σκιαγράφηση και για το ψυχολογικό βάθος των χαρακτήρων των 50 περίπου λυρικών του έργων. Ήξερε, όμως, όσο κανείς να γράφει για -και να αποθεώνει!- την ανθρώπινη φωνή, χειριζόμενος με μαεστρία όλο το οπλοστάσιο της δεξιοτεχνίας (κολορατούρες, τρίλιες, διανθίσεις), προκειμένου να καθηλώσει τα ακροατήρια της εποχής του.
Εν προκειμένω, μια σειρά από άκρως βιρτουοζίστικες άριες υποκατέστησαν την -δανεισμένη από τον Όμηρο αλλά και τον Οβίδιο- συμβατική δραματουργία του λιμπρέτου του Ρόλλι στο γνωστό από τη μυθολογία νησί της Καλυψούς: ο κύκλωπας Πολύφημος εμποδίζει τον έρωτα Άκι- Γαλάτειας, σκοτώνοντας τον πρώτο με τον οποίο είναι ερωτευμένη η -αγαπημένη του- νύμφη, προτού χάσει την όρασή του από τον Οδυσσέα! Στον τεράστιο σκηνικό χώρο, ο Τσέντσιτς και οι συνεργάτες του (μεταξύ των οποίων η Ελληνίδα ενδυματολόγος Γιωργίνα Γερμανού) έστησαν μια κανονική παράσταση με γούστο, γνώση και χιούμορ: μια διάσπαρτη από τεράστιους βράχους ακτή και διακριτικές βιντεοπροβολές της θάλασσας παρέπεμπαν ευθέως στη νήσο Ωγυγία, επιτρέποντας στυλιζαρισμένη θεατρική κίνηση στους μονωδούς που έφεραν κοστούμια (και μάσκες) εποχής, τα οποία αντλούσαν έμπνευση από σύγχρονες κινηματογραφικές ταινίες με πειρατές!
Μία ισορροπημένη διανομή, αποτελούμενη κυρίως από σλαβόφωνους μονωδούς, δικαίωσε την εξαιρετικά απαιτητική φωνητική γραφή με δεξιοτεχνικά απαστράπτον και υφολογικά ενημερωμένο τραγούδι. Εμποτίζοντάς το με δόσεις μπελ-καντίστικης εκφραστικότητας, ο Ουκρανός κόντρα-τενόρος Γιούρι Μυνένκο (που απέδωσε έξοχα την περίφημη άρια «Alto Giove») και η Ρωσίδα υψίφωνος Γιούλια Λέζνιεβα (με σκανδαλιστικής άνεσης κολορατούρα) εντυπωσίασαν ως πρωταγωνιστικό ζεύγος Άκι-Γαλάτειας. Χωρίς ουδόλως να υπολείπεται αυτών, ο Τσέντσιτς ερμήνευσε χαριτωμένα τον -κάπως δευτεραγωνιστικό- ρόλο του πολυμήχανου Οδυσσέα, ενώ στον συμπαθητικά σκιαγραφηθέντα Πολύφημο χάρισε το σκοτεινό του τίμπρο ο Ρώσος μπάσσος Πάβελ Κουντίνωφ.
Διευθύνοντας με τη γνωστή ενέργεια και αφηγηματική ευφράδεια μιαν Καμεράτα αρκετά ενισχυμένη σε έγχορδα (και τους μουσικούς των ξύλινων πνευστών τοποθετημένους ένθεν κακείθεν αυτών!), ο Πέτρου αποκάλυψε τις διόλου ευκαταφρόνητες ορχηστρικές ομορφιές της -δοσμένης με πολλές περικοπές- παρτιτούρας, ενώ υποστήριξε άριστα τους τραγουδιστές. Στη συνοδεία των ρετσιτατίβι έλαμψε ο Μάρκελλος Χρυσικόπουλος.
Την «Αλτσίνα», μια παραγωγή με αδιαμφισβήτητο μουσικοδραματικό ενδιαφέρον, παρακολουθήσαμε την επομένη (9/6) στο «Σπίτι για τον Μότσαρτ».
Ο προβεβλημένος Ιταλός σκηνοθέτης Νταμιάνο Μικιελέττο πρότεινε, όπως συνηθίζει, μια παράσταση με σύγχρονη, ψαγμένη ματιά. Το νησί της μάγισσας παρουσιάσθηκε σαν ένα ξενοδοχείο ερώτων και μυστηρίων με πλήθος γυάλινων τοίχων/καθρεφτών (σκηνικό: Πάολο Φαντίν), που επέτρεπαν συνεχείς εναλλαγές μεταξύ πραγματικότητας/ ταμπλώ βιβάν και ψευδαισθήσεων σε επίπεδο τόσο δράσης όσο και ψυχολογίας χαρακτήρων. Η καλόγουστη, πλην αφηγηματικά όχι πάντοτε σαφής ιδέα λειτούργησε συχνά συμπληρωματικά προς τη μουσική, ιδίως στο βαθμό που διαφοροποιούσε ευπρόσδεκτα το σκηνικό φόντο για τις γνωστές επαναλήψεις (da capo) στις άριες του μπαρόκ!
Ωραίες βιντεοπροβολές, στοιχεία από τον κινηματογράφο (π.χ. ενός Ντέηβιντ Λυντς) ή την παντομίμα εμπλούτιζαν τη σκηνική εικόνα, επιβάλλοντας τη διαρκή εγρήγορση των θεατών, ενώ η θεατρική καθοδήγηση τραγουδιστών και χορωδών διασφάλιζε την άρτια ανάδειξη των συνεχών διλημμάτων των πρωταγωνιστών, δικαιώνοντας τον χαρακτηρισμό του έργου ως κορυφαίου ψυχοδράματος του μπαρόκ. Οι δύο μάγισσες, η Αλτσίνα και η αδελφή της Μοργκάνα, σκιαγραφήθηκαν πρωτίστως ως ερωτευμένες γυναίκες: η ανθρώπινη διάστασή τους φωτιζόταν συνεχώς (για την Αλτσίνα και μ’ένα γερασμένο alter ego), ενώ συγκίνησε το απόλυτης συναισθηματικής γύμνιας φινάλε...
Σε μουσικό επίπεδο, η διανομή αστέρων που συγκέντρωσε η Μπάρτολι υπενθύμισε τη δύναμη και το κύρος των φεστιβάλ του Σάλτσμπουργκ. Η ίδια υπήρξε μία θαυμάσια Αλτσίνα, αξιοποιώντας και πάλι την ικανότητά της να αναδεικνύει όλες τις όψεις των ρόλων που ενσαρκώνει και την ανατριχιαστική γλαφυρότητα του αδόμενου λόγου. Η σκηνική παρουσία της επιβάλλει τον σεβασμό, ενώ η στέρεη δεξιοτεχνία και εκφραστικότητα του τραγουδιού επιτρέπει να παραβλέπει κανείς την προϊούσα απώλεια ομοιογένειας στο άλλοτε πλούσιο τίμπρο (μεσοφώνου), τις οξύτητες στην υψηλή φωνητική περιοχή ή ακόμη τις όχι αβίαστες τρίλιες...
Όλοι οι συμπρωταγωνιστές της ήχησαν συναρπαστικοί, χωρίς ουδείς να είναι τέλειος. Το ηδύ ανδρόγυνο τίμπρο, η αυθάδους ευχέρειας κολορατούρα και η μουσικότητα του Γάλλου κόντρα-τενόρου Φιλίπ Ζαρουσκύ αποζημίωσαν για μια κάποια υποκριτική αποστασιοποίηση στο ρόλο του Ρουτζέρο. Αντίθετα, εντυπωσίασε το σπάνιας μουσικοδραματικής πληρότητας πορτρέτο της άστατης Μοργκάνας που σμίλευσε, με εξυπνάδα και φαντασία, η πολύπειρη Γαλλίδα υψίφωνος Σαντρίν Πιω. Η εξίσου έμπειρη Σουηδέζα μεσόφωνος Κριστίνα Χάμμαρστρεμ σκιαγράφησε μιαν πειστική Μπρανταμάντε, περισσότερο όμως σκηνικά παρά φωνητικά, όπου ήχησε κουρασμένη. Το αυτό ίσχυσε και για τον έγκυρο Μελίσσο του Άγγλου βαθύφωνου Άλασταιρ Μάϊλς, ενώ κάπως άχρωμος πρόβαλε ο αξιοπρεπής Ορόντε του Γερμανού τενόρου Κρίστοφ Στρελ. Ενδιαφέρουσα, τέλος, ήταν η ιδέα να ανατεθεί ο ρόλος του Ομπέρτο στον Σην Παρκ -μέλος της Χορωδίας Αγοριών της Βιέννης- παρά το αναπόφευκτα άγουρο ηχόχρωμα.
Ιδιαίτερα ευχαρίστησε, τέλος, η απόδοση του συνόλου οργάνων εποχής «Οι Μουσικοί του Πρίγκηπα – Μονακό» (που ίδρυσε προ τριετίας η Μπάρτολι) υπό τον Ιταλό αρχιμουσικό Τζανλούκα Καπουάνο: η ευέλικτη μουσική διεύθυνσή του, γεμάτη δραματική ένταση, αντιθέσεις αλλά και αποχρώσεις, η έξοχη ομάδα κοντίνουο (τσέμπαλο-τσέλο-θεόρβη-άρπα) και οι θαυμάσιοι διάλογοι μουσικών με τους μονωδούς συνέβαλαν καθοριστικά στο υψηλότατο μουσικό επίπεδο της όλης δουλειάς, που ανταμείφθηκε με standing ovations...
Το προηγούμενο βράδυ (8/6) έλαβε χώρα στη «Μεγάλη Αίθουσα Συναυλιών του Φεστιβάλ» το γκαλά όπερας «Farinelli and friends», η εκδήλωση που δικαίωσε όσο καμία άλλη τον τίτλο της φετινής διοργάνωσης. Σε αυτό συμμετείχαν δέκα (!) από τους κορυφαίους σήμερα τραγουδιστές του μπαρόκ: πέραν της οικοδέσποινας Μπάρτολι, εμφανίσθηκαν οι ομόλογοί της μεσόφωνοι Ανν Χάλλενμπεργκ, Βιβίκα Ζενώ και Λεά Ντεζάντρ, οι υψίφωνοι Σαντρίν Πιω, Πατρισιά Πετιμπόν, Ζυλί Φουκς και Νούρια Ριάλ και οι κόντρα-τενόροι Φιλίπ Ζαρουσκύ και Κριστόφ Ντυμώ.
Στη συναυλία, που άνοιξε και έκλεισε με δύο σύντομα χορωδιακά του Χαίντελ, προσφέρθηκε ένα πανόραμα της φωνητικής τέχνης συνθετών του 18ου αιώνα, και δη 20 άριες και 3 ντουέττα γραμμένα κυρίως για καστράτους (αλλά όχι μόνο) από τους Χαίντελ, Πόρπορα, Ραμώ, Λέο, Χάσσε και Αλμπινόνι, αλλά και από τους λιγότερο γνωστούς Ορλαντίνι και Ρικκάρντο Μπρόσκι, τον αδελφό δηλ. του Κάρλο Μπρόσκι, που πέρασε στο θρύλο ως ...Φαρινέλλι!
Η βραδιά υπήρξε αυτονόητα απολαυστική όσο και κουραστική, αφού κράτησε πάνω από 3 ½ ώρες, διακοπτόμενη παροδικά από ολιγόλεπτες παρεμβάσεις του άλλοτε διάσημου τενόρου Ρολάντο Βιγιασόν: τα ενίοτε χρήσιμα πληροφοριακά, συνήθως όμως άνοστα ανεκδοτολογικά λογύδρια του επέτρεπαν στους μεν συναδέλφους του να παίρνουν ανάσες, στους δε περίπου 2.400 θεατές να αποφεύγουν (;) την πλήξη...
Θα ήταν μάταιο, προφανώς, ν’αναλυθεί κάθε μία από τις ερμηνείες που χάρισαν στα επιλεγμένα κομμάτια -αργά και γρήγορα, λυρικά και δραματικά, δεξιοτεχνικά και εκφραστικά- τόσο έμπειροι και διακεκριμένοι τραγουδιστές. Έκαστος έδωσε έγκυρο δείγμα της κλάσης, του ηχοχρώματος, των δυνατοτήτων της φωνής του ή/και ...της μανιέρας του!
Την καθαρή -αλλά και ενίοτε κενή νοήματος- μπραβούρα των καστράτων υπενθύμισε σε άριες από τον «Ιδάσπη» του Ρ. Μπρόσκι και τον «Σιρόη» του Χάσσε, με μία φωνή που δείχνει να έχει απωλέσει τα κέντρα της, η εξ Αλάσκας ορμώμενη Ζενώ. Μεγαλύτερη ισορροπία δεξιοτεχνίας και έκφρασης πέτυχαν η Σουηδή Χάλλενμπεργκ, π.χ. στη δυσκολότατη άρια από τον «Κάτωνα στην Ιτύκη» του Λέο και η Μπάρτολι σε άρια από τον «Amadigi di Gaula» του Χαίντελ, συνομιλώντας με χιούμορ με τρομπέτα και όμποε.
Αν η Ριάλ ευχαρίστησε με τη γλύκα και τη δροσιά του ηχοχρώματός της, από τους 6 Γάλλους μονωδούς μόνο η Πιω σαγήνευσε με τις εκλεπτύνσεις της τέχνης της σε τρυφερές άριες των Αλμπινόνι και Χαίντελ. Η κάπως τρακαρισμένη Ντεζάντρ έπεισε περισσότερο στην άρια της Βερενίκης από τον «Αντίγονο» του Χάσσε, η Φουκς στερήθηκε θεατρικότητας και η Πετιμπόν υπερέβαλε δραματικά σε θεσπέσιες άριες Ραμώ και Χαίντελ, ο Ζαρουσκύ αρκέσθηκε σε φωνητικούς ηδονισμούς και ο Ντυμώ στη γωνιώδη οξύτητα του τίμπρου σε αποσπάσματα των Πόρπορα και Χαίντελ. Την ωραιότερη, κατά την άποψή μας, στιγμή του προγράμματος χάρισαν οι Χάλλενμπεργκ και Ζαρουσκύ στο ντουέτο Κορνηλίας-Σέστου από τον «Ιούλιο Καίσαρα» του Χαίντελ.
Φροντισμένη, αλλά συχνά διεκπεραιωτική ήχησε η ορχηστρική συνοδεία που διέπλασε ο Καπουάνο, επικεφαλής των «Μουσικών του Πρίγκηπα – Μονακό».
Μια ευπρόσδεκτα πιο εσωτερική ανάπαυλα χάρισε η ακρόαση το πρωί της 9/6 στη Μεγάλη Αίθουσα του «Μοτσαρτέουμ» του σπάνια παιζόμενου ορατορίου του Αντόνιο Καλντάρα «Ο Θάνατος του Άβελ».
Το δίωρης διάρκειας έργο ενθουσίασε για την ποιότητα της περίτεχνης -αν και κάπως ακαδημαϊκής- ορχηστρικής γραφής αλλά και του λιμπρέτου, που συνέγραψε ο πολύς Μεταστάζιο! Το γνωστό βιβλικό δράμα αποτυπώθηκε με σπάνια ευαισθησία, ιδίως σε ό,τι αφορά τους άκρως ανθρώπινους χαρακτήρες, ενώ πολύ πιο περιπετειώδης, γεμάτη χρώματα υπήρξε η μουσική απεικόνιση της φύσης.
Η εκτέλεση ήταν από κάθε άποψη έξοχη. Έχοντας επιμεληθεί και της έκδοσης της παρτιτούρας, η οποία δόθηκε με ελάχιστες περικοπές στα ρετσιτατίβι, ο Τζανλούκα Καπουάνο αξιοποίησε εδώ το κύρος του ιταλικού συνόλου οργάνων εποχής «Il Canto d’Orfeo» για να φωτίσει όλον τον πλούτο της ενορχήστρωσης. Η γεμάτη πλαστικότητα και εκφραστικότητα μουσική του διεύθυνση (η μακράν πληρέστερη των πολλών του στο φετινό Φεστιβάλ!) διασφάλισε, επίσης, θαυμάσια υποστήριξη της νεανικής διανομής, που ενσάρκωσε ιδανικά τους ρόλους.
Διότι είναι δύσκολο να ανευρεθεί στις μέρες μας τρυφερότερος Άβελ -ρόλος γραμμένος για τον Φαρινέλλι!- από την τόσο ταλαντούχα και μουσικότατη Γαλλοιταλίδα μεσόφωνο Λεά Ντεζάντρ ή πιο σκοτεινός Κάϊν από τον αιχμηρό Γάλλο κόντρα-τενόρο Κριστόφ Ντυμώ. Την φωνητικά απαιτητικότερη γραφή της Εύας υπερασπίσθηκε με άνεση και ειλικρινές συναίσθημα η ταχύτατα ανερχόμενη συμπατριώτισσά τους υψίφωνος Ζυλί Φουκς, ενώ στο ρόλο του Αδάμ χάρισε το ωραίο τίμπρο του ο Αργεντινός μπάσος Ναχουέλ ντι Πιέρρο. Τέλος, πώς μπορεί να ερμηνευθεί εντελέστερα ένας Άγγελος παρά από το ...αγγελικό ηχόχρωμα της Ισπανίδας σοπράνο Νούρια Ριάλ; Επιβλητικές υπήρξαν οι σύντομες παρεμβάσεις της τοπικής Χορωδίας Μπαχ, που υπήρξε σταθερά αξιόπιστη σε όλες τις φεστιβαλικές της εμφανίσεις. Εύλογες και δικαιολογημένες οι θερμές επευφημίες του κοινού!
Τι κρίμα που ούτε το αριστουργηματικό αυτό ορατόριο ούτε ο «Πολύφημος» έτυχαν ραδιοφωνικής (ανα)μετάδοσης ή βιντεοσκόπησης, μόνη επιφύλαξη για μια τόσο επιτυχημένη διοργάνωση...
