Τον μοναδικής σαγήνης, γεμάτο φωτοσκιάσεις και αντιθέσεις κόσμο του μπαρόκ ανέδειξε το ομότιτλο Φεστιβάλ που πρότεινε για 2η συνεχή χρονιά το Μέγαρο Μουσικής Θεσσαλονίκης. Η από κάθε άποψη επιτυχημένη διοργάνωση οφείλει πολλά στη γνώση και το μεράκι του καλλιτεχνικού της επιμελητή, του εκλεκτού βιολοντσελίστα Δήμου Γκουνταρούλη.
Γιατί πώς αλλιώς θα φιλοξενούνταν, σ’ένα χώρο σωστών διαστάσεων, όπως η μεσαίου μεγέθους -αλλά μάλλον άχαρης ακουστικής- «Αίθουσα Αιμ. Ριάδης» του κτηρίου Μ2 του θεσσαλονικιώτικου Μεγάρου, προγράμματα (ενόργανης και φωνητικής μουσικής) τέτοιου εύρους, πολυσχιδίας θεματικών και διαθέσεων και πληθώρας συντελεστών;
Εντύπωση προκαλεί ότι ουδείς μέχρι σήμερα είχε σκεφθεί να προβάλλει και αξιοποιήσει την ακμαία τωρινή γενιά Ελλήνων μουσικών που καλλιεργούν, με σπάνιο ταλέντο και υφολογική εγκυρότητα, αυτό το τόσο ιδιαίτερο όσο και εξαιρετικά απαιτητικό μουσικό είδος. Πλην ελαχίστων εξαιρέσεων, δεν θα ήταν υπερβολή να γραφεί ότι στη συμπρωτεύουσα συναντήθηκε, επί δύο διήμερα, η συντριπτική πλειοψηφία αυτών που αποκαλούμε χάριν συντομίας «μπαροκίστες» και οι οποίοι συμπράττουν, εδώ και χρόνια, σταθερά εναλλασσόμενοι, στο πλαίσιο των λιγοστών -αλλά εξαιρετικών- εγχώριων συνόλων οργάνων εποχής.
Η ευγενική πρόσκληση των διοργανωτών να παρακολουθήσουμε τις εκδηλώσεις του πρώτου διημέρου του Φεστιβάλ ενεργοποίησε πλήρως τις αισθήσεις. Τούτο συνέβη ιδιαίτερα έντονα στη βραδιά της 24/11, κατά την οποία ο κόντρα-τενόρος Νικόλας Σπανός πρότεινε σ’ένα πρόγραμμα-μαμούθ (διάρκειας σχεδόν 2 ½ ωρών!) μία ερεθιστική περιπλάνηση στις ακραίες ψυχικές διακυμάνσεις και πάθη του μπαρόκ. Εν προκειμένω, μάλιστα, ο θαυμαστός αυτός «κόσμος» αποδόθηκε σε ποικίλες αισθητικές εκφάνσεις: από τις βιντεοπροβολές (παρεμπιπτόντως, εύστοχη πινελιά κάθε συναυλίας) και τα πολύχρωμα πουκάμισα των μουσικών μέχρι την όλη εμφάνιση και το χιούμορ του σολίστ!
Από πλευράς ρεπερτορίου, ακούσθηκαν διαφορετικών διαθέσεων άριες από όπερες και κοσμικές καντάτες σημαντικών Ιταλών συνθετών των 17ου και 18ου αιώνων (Μοντεβέρντι, Καβάλλι, Καλντάρα, Πόρπορα, Μπονοντσίνι, Βιβάλντι, Μπρόσκι, Μπενεντέττο Μαρτσέλλο, Περγκολέζι, Αλεσσάντρο Σκαρλάττι) καθώς και μία άρια από ιταλική όπερα του Χαίντελ. Κάποιες από αυτές μάλιστα ανέσυρε από τη λήθη κατόπιν προσωπικής έρευνας ο εγκατεστημένος πλέον στο εξωτερικό τραγουδιστής.
Μετά από αρκετά χρόνια συνεπούς σταδιοδρομίας, ο Σπανός διατηρεί στο ακέραιο την ομοιογένεια και ηδύτητα του ηχοχρώματος, τη φερεγγυότητα της μεσαίας περιοχής και τη μουσικότητα που ανέκαθεν τον διέκριναν. Εύλογα, τέτοιες αρετές υπηρέτησαν ιδανικά τα πιο αργά, λυρικά κομμάτια (π.χ. των Μοντεβέρντι, Καβάλλι, Καλντάρα, Μπονοντσίνι, Χαίντελ), όπου είχε κανείς συχνά την αίσθηση ότι ο χρόνος σταμάταγε! Στις δεξιοτεχνικά πιο απαιτητικές σελίδες (π.χ των Πόρπορα, Βιβάλντι, Αλ. Σκαρλάττι) τα όρια στην υψηλή αλλά και τη χαμηλή φωνητική περιοχή και η απουσία διανθίσεων αναπληρώνονταν από ασφαλή κολορατούρα, θεατρικότητα και συναίσθηση του ύφους. Πέρα από το γενικά υψηλό ερμηνευτικό επίπεδο, άξια σεβασμού υπήρξε η αντοχή του κόντρα-τενόρου τραγουδιστή έναντι ενός τέτοιου εγχειρήματος.
Κρισιμότατο ρόλο στις θαυμάσιες συνολικά εντυπώσεις διαδραμάτισε, βέβαια, και η εξαιρετική, σβέλτων αντανακλαστικών συνοδεία ενός ad hoc ενόργανου συνόλου, που απήρτιζαν οι Σίμος Παπάνας και Γιώργος Σαμοΐλης (μπαρόκ βιολιά), Ιάσων Ιωάννου (μπαρόκ τσέλο), Δημήτρης Τίγκας (βιολόνε) και Αλέξης Μαστιχιάδης (τσέμπαλο). Ο παλμός, η ρυθμική και αφηγηματική ευφράδεια του (πρώτου) βιολιού του Παπάνα ιδίως στα αποσπάσματα δημιουργιών του Βιβάλντι άνοιξαν, εύλογα, την όρεξη για την αναμέτρηση του σπουδαίου αυτού μουσικού με το υπέροχο corpus βιολιστικών κοντσέρτων του Βενετού «κόκκινου παπά»...
Την προηγουμένη (23/11) ακούσαμε ένα εξίσου ενδιαφέρον πρόγραμμα φωνητικών συνθέσεων της όψιμης Αγγλικής Αναγέννησης (16ος και αρχές 17ου αιώνα) και του πρώιμου Γερμανικού μπαρόκ (μέσα 17ου και αρχές 18ου αιώνα), που ερμήνευσε η σοπράνο Έλενα Κρασάκη. Θεματικό άξονα της συναυλίας αποτέλεσαν «ο θρήνος της απώλειας, τα πάθη της ψυχής και το βάσανο του πνεύματος στην πορεία για εξιλέωση». Τα έργα των Μπερντ, Γκίμπονς, Ντάουλαντ και Αλφόνσο Φερραμπόσκο του νεώτερου ήσαν γραμμένα για consort, σχηματισμό οργάνων συνηθισμένο στις αγγλικές αυλές και οικίες της εποχής. Η σύνθεση του «Sopra il Basso in Consort» περιελάμβανε τους Γιώργο Σαμοΐλη (μπαρόκ βιολί), Ηλέκτρα Μηλιάδου και Δημήτρη Τίγκα (βιόλα ντα γκάμπα) και δύο ξένους μουσικούς, τη Νορβηγίδα γκαμπίστρια Χένρικκε Ρύννινγκ και τον Ισπανό Χόρχε Λόπεθ Εσκριμπάνο στο όργανο δωματίου. Ο Θοδωρής Κίτσος συμμετέσχε φιλικά με το αναγεννησιακό λαούτο του σ’ένα έργο του Ντάουλαντ.
Παρά την απέριττη ορχηστρική συνοδεία, η επαρκούς έκτασης, ευχάριστη και καλοτοποθετημένη αλλά μάλλον «λευκή» φωνή της Κρασάκη δεν μπόρεσε να υπηρετήσει αβίαστα το κλίμα των πιο συγκρατημένων, χλιαρής θερμοκρασίας αγγλικών έργων, εν πολλοίς λόγω της ανεπαρκούς νοηματοδότησης του λόγου και μιας κάποιας εκφραστικής ομοιομορφίας.
Καλύτερα κύλησε το «γερμανικό» σκέλος της βραδιάς, λόγω αφενός της ομορφιάς και του διακριτικού συναισθήματος των θρησκευτικών έργων των Έρλεμπαχ, Τούντερ και Φέρτς, αφετέρου της πιο ισόρροπης ένταξης της φωνής στη θερμότερη ενορχήστρωση. Με την κατάλληλη δουλειά, πάντως, η αξιόλογη φωνητική πρώτη ύλη της υψιφώνου έχει σίγουρα να δώσει πολλά…
Καμία επιφύλαξη, αντιθέτως, για το εναρκτήριο ρεσιτάλ της ίδιας βραδιάς που έδωσε το γνωστό DissensoDuo, δηλ. ο βιολιστής Γιώργος Σαμοΐλης και ο τσεμπαλίστας Αλέξης Μαστιχιάδης, με έργα για βιολί και μπάσο κοντίνουο της -εξαιρετικά οικείας σε αμφότερους- εποχής του Stylus fantasticus. Tο συναρπαστικά εκκεντρικό, δεξιοτεχνικό αυτό ύφος εστιάζει σε συνεχείς, έντονες εναλλαγές ρυθμού και διακυμάνσεις ταχυτήτων, βίαιες επιταχύνσεις ή επιβραδύνσεις, επιτηδευμένες εκτροπές σε απρόσμενες αρμονίες, ευρεία χρήση του αυτοσχεδιασμού κλπ.
Η μορφολογική και εκφραστική ελευθερία που το χαρακτηρίζει κατέστη σαφής ήδη από τις κυρίαρχα λυρικές σονάτες των Ιταλών συνθετών του πρώτου μισού του 17ου αιώνα Ουτσελλίνι, Μαρίνι, Παντόλφι Μεάλλι και Σαμπατίνι, που αναδείχθηκαν έξοχα από το αψεγάδιαστης ορθοτονίας, πεντακάθαρης άρθρωσης και εύπλαστης φραστικής παίξιμο του Σαμοΐλη. Η επιρροή της συγκεκριμένης ιταλικής σχολής και εκτός συνόρων (εν προκειμένω, την Αυστρία) έφθασε στο απόγειό της στο δεύτερο μισό του ίδιου αιώνα, όπως κατέδειξε το τελευταίο έργο του προγράμματος, η 6η από τις Σονάτες για σόλο βιολί του Μπίμπερ. Φαντασία, χιούμορ, αξιοποίηση της scordatura, διαβολικής έντασης τρίλιες, αντιθέσεις, καλόγουστοι μανιερισμοί υπηρετήθηκαν και πάλι ιδανικά από το πλούσιο εκφραστικό οπλοστάσιο του 32χρονου βιολιστή.
Ο άψογος συντονισμός και η ώσμωση σε ζητήματα τεχνικής, ηχητικής ισορροπίας, ύφους και διαθέσεων με τον Μαστιχιάδη διασφάλισαν τελειοθηρικά πλασμένες και ιστορικά ενημερωμένες ερμηνείες που χάρισαν μοναδική απόλαυση. Εμβόλιμα, ο 28χρονος τσεμπαλίστας ανέδειξε ευφάνταστα και με ρυθμική ακρίβεια τα δύο πρώτα μέρη (Τοκκατίνα & Καπρίτσιο) της 1ης από τις 5 σουίτες για πληκτροφόρο του Φέρντιναντ Τομπίας Ρίχτερ.
Και αυτή η εμφάνιση του συναρπαστικού διδύμου άφησε πολλές υποσχέσεις και δημιούργησε προσδοκίες αναμέτρησης με ακόμη μεγαλύτερες ρεπερτοριακές προκλήσεις…
Ο συναρπαστικός περίπλους στον κόσμο του μπαρόκ ολοκληρώθηκε το διήμερο 30/11 – 1/12 με άλλες τρεις συναυλίες, στις οποίες εμφανίσθηκαν σημαντικοί καλλιτέχνες της εγχώριας σκηνής της Παλαιάς Μουσικής, όπως η μεσόφωνος Θεοδώρα Μπάκα, ο τσεμπαλίστας Μάρκελλος Χρυσικόπουλος και ο ίδιος ο Γκουνταρούλης με το σύνολό του οργάνων εποχής La Stravaganza Greca.
Στην πρώτη συναυλία η έμφαση δόθηκε στο μπαρόκ βιολοντσέλο και το ρεπερτόριό του, και δη σε έργα γραμμένα από αφανείς ή και παρεξηγημένους συνθέτες-βιολοντσελίστες, που έμειναν κάπως στη σκιά της ιστορίας της μουσικής. Λίγες μέρες αργότερα (5/12), μια αναπτυγμένη παραλλαγή του προγράμματος αυτού δόθηκε στη -δυστυχώς, μισογεμάτη- «Αίθουσα Δημ. Μητρόπουλος» του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών.
Κλείσιμο του ματιού; O τίτλο «Αφανείς ήρωες» δεν παρέπεμπε μόνο στους συνθέτες της βραδιάς, αλλά …και στους πρωταγωνιστές της ερμηνευτές, τον Ιάσονα Ιωάννου (μπαρόκ τσέλο), τον Δημήτρη Τίγκα (βιολόνε), τον Θοδωρή Κίτσο (που έπαιξε θεόρβη, μπαρόκ κιθάρα και μαντολίνο) αλλά και τον Μάρκελλο Χρυσικόπουλο (που έπαιξε όργανο δωματίου και τσέμπαλο), άπαντες πολύτιμα μέλη της ομάδας σταθερού βασίμου σχεδόν κάθε συναυλίας και ηχογράφησης με όργανα εποχής!
Ως γνωστόν, το μπαρόκ τσέλο υποκατέστησε από τον 18ο αιώνα και αργότερα τη βιόλα ντα γκάμπα. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσίασε η συναυλιακή ακρόαση της εξέλιξης της γραφής για το «νέο» όργανο. Οι συνθέσεις («Κανόνας για δύο» [τσέλο/βιολόνε] και «Σονάτα σε σολ μείζονα για τσέλο και κοντίνουο») του σκαπανέα Ιταλού Ντομένικο Γκαμπριέλλι μαρτυρούσαν τη βαθιά γνώση των τεχνικών και ηχητικών δυνατοτήτων του βιολοντσέλου, ακόμη περισσότερο προορισμένου ως obligato όργανο συνοδείας. Αντίστοιχη προσπάθεια συνδυασμού του θερμότερου ηχοχρώματος του οργάνου με την ανάλαφρη ιταλική εξωστρέφεια κατέδειξε η εξίσου μελωδική πρώτη Σονάτα για βιολοντσέλο και κοντίνουο του Γάλλου Μποντέν ντε Μπουαμορτιέ.
Το αναπόφευκτο πέρασμα στη δεξιοτεχνικότερη γραφή έγινε εντονότερα αντιληπτό σε έργα τόσο Ιταλών («Σονάτα για βιολοντσέλο και κοντίνουο αρ. 11» του Μπόνι, «Πρώτο καπρίτσιο για σόλο βιολοντσέλο» του Ντ’Αμπακο) όσο και Γάλλων συνθετών, όπως οι σπάνιας αρτιότητας και τεχνικής δυσκολίας σονάτες του Μπαρριέρ, από τις οποίες απολαύσαμε την περίφημη, στοχαστική 6η και -εκτός προγράμματος- το largo της 2ης. Σε όλα τα έργα εντυπωσίασαν το υφολογικά, εκφραστικά και (δεξιο)τεχνικά ανεπίληπτο παίξιμο του Ιωάννου και ο αβίαστος διάλογος με τους συνοδοιπόρους του μουσικούς.
Τις αναγκαίες ανάπαυλες χάρισαν δύο Σονάτες-κομψοτεχνήματα του Ντομένικο Σκαρλάττι σε ελάσσονα τονικότητα, η υπ’αρ. Κ 89 σε ρε για μαντολίνο και κοντίνουο και η υπ’αρ. Κ 466 σε φα για πληκτροφόρο, που απογείωσαν, με μοναδική τρυφερότητα και ευγένεια συναισθήματος, οι Κίτσος και Χρυσικόπουλος.
