Αντρέι Α. Ταρκόφσκι: «Ο πατέρας μου έκανε ταινίες για να γεμίσει η ψυχή του»

Ο γιος του αξεπέραστου Ρώσου σκηνοθέτη μάς μιλά για το ντοκιμαντέρ «Αντρέι Ταρκόφσκι: Σινεμά σαν Προσευχή», στο οποίο μέσα από πλούσιο αρχειακό υλικό ο ίδιος ο δημιουργός μιλά λεπτομερώς για το σπουδαίο έργο του.

Κάτι που επαληθεύεται μέσω του ντοκιμαντέρ σας είναι οι διαφορετικοί τρόποι με τους οποίους ο Αντρέι Ταρκόφσκι τιμούσε τη μνήμη του πατέρα του Αρσένι στις ταινίες του. Είναι αυτή η ταινία ο δικός σας φόρος τιμής στον πατέρα σας;
Ναι, θα μπορούσατε να το πείτε αυτό. Ωστόσο πρωταρχικός λόγος για τον οποίο αποφάσισα να κάνω αυτό το ντοκιμαντέρ ήταν για να συγκεντρώσω όσο περισσότερες αναμνήσεις του πατέρα μου μπορούσα, αλλά και για να βρω απαντήσεις σε ορισμένες απορίες που είχα μεγαλώνοντας. Επίσης ένιωθα την προσωπική ανάγκη να επιβεβαιώσω ορισμένες ιδέες για την τέχνη τις οποίες μόνο έτσι θα μπορούσα να «συζητήσω» με τον πατέρα μου. Ταυτόχρονα, το κοινό θα είχε την ευκαιρία να γνωρίσει τον Ταρκόφσκι χωρίς διαμεσολαβητές, ακούγοντας απευθείας τις απόψεις του. Εξάλλου, έπειτα από περισσότερα από τριάντα χρόνια από το θάνατό του και δεκάδες αναλύσεις τρίτων, ήταν μια ευκαιρία να δοθεί ξανά ο λόγος σ’ εκείνον.

«Δεν είναι τυχαίο ότι ο Ταρκόφσκι συχνά δεν περιέγραφε τον εαυτό του ως σκηνοθέτη, αλλά ως διευθυντή ορχήστρας. Στο μυαλό του οι διαφορές ήταν στ’ αλήθεια αμελητέες»…

Ο ίδιος τονίζει στην ταινία ότι ένιωθε εξαιρετικά παρεξηγημένος από τους συναδέλφους του και ειδικά από τους κριτικούς.
Φυσικά, και ξέρετε ποιο είναι το πρόβλημα; Όλοι προσπαθούν να αναλύσουν εξαντλητικά τον Ταρκόφσκι και μάλιστα από μια στείρα ακαδημαϊκή οπτική γωνία. Αυτό ήταν κάτι που έκαναν ιδίως οι κριτικοί κινηματογράφου της εποχής του. Παρακολουθούσαν τις ταινίες χωρίς να συνδέονται στ’ αλήθεια μαζί τους, αλλά αμέσως επιχειρούσαν να τις ερμηνεύσουν. Όμως είναι αδύνατο να καταλάβεις τις ταινίες του Ταρκόφσκι χωρίς ουσιαστική συναισθηματική επαφή. Προέκυπταν λοιπόν συχνά παρεξηγήσεις οι οποίες απογοήτευαν τον πατέρα μου. Θυμάμαι να λέει χαρακτηριστικά: «Νιώθω ντροπή όταν οι άνθρωποι λένε πως “βλέπουν” τις ταινίες μου, ενώ πρέπει να τις βιώνουν ολοκληρωτικά». Πίστευε ότι οι μοναδικοί ικανοί να παρατηρούν αφιλτράριστα και αγνά τον κόσμο είναι τα παιδιά. Γι’ αυτό και προέτρεπε το κοινό να βλέπει τις ταινίες του «μέσα από το βλέμμα ενός παιδιού». Επομένως, μην αναζητάτε συμβολισμούς ή κρυφά νοήματα, τα πάντα βρίσκονται στην εικόνα.

Βέβαια, υπάρχει και η άλλη πλευρά. Γιατί μπορεί ο Ταρκόφσκι να έζησε σε μια περίοδο που η κινηματογραφική ανάλυση ήταν δημοφιλής, σήμερα όμως βιώνουμε την επικράτηση της επιφανειακής αξιολόγησης των ταινιών. Πιστεύετε πως ως προς αυτό μπορεί να φταίει και η έλλειψη ενός ποιητικού σινεμά όπως το πρέσβευε ο πατέρας σας;
Συμφωνώ απόλυτα, ο κινηματογράφος βρίσκεται σε καλλιτεχνική κρίση. Πλέον η βιομηχανία είναι τόσο συνδεδεμένη με την αγορά και τα εισιτήρια του box office ώστε στενεύουν τα περιθώρια για όσους δημιουργούς θέλουν να γυρίσουν κάτι έξω από τα συνηθισμένα. Δεν υπονοώ φυσικά πως κάποτε ήταν καλύτερα τα πράγματα, αντιθέτως, η κατάσταση εξακολουθεί να είναι περίπλοκη. Είναι όμως αλήθεια ότι λιγοστεύουν οι αυθεντικά ποιητικές ταινίες. Όπως αντίστοιχα μειώνονται όσοι τολμούν να δοκιμάσουν κάτι διαφορετικό, ενώ ένας πραγματικός καλλιτέχνης οφείλει να ρισκάρει τα πάντα.
Νιώθω πως δεν αντιλαμβανόμαστε πια την πραγματική σημασία της τέχνης. Η σπουδαιότητα ή επιτυχία ενός έργου δεν εξαρτάται από τη δημοτικότητά της στα ταμεία, αλλά από το πώς επιχειρεί να αναδείξει μια νέα πτυχή του κόσμου, ενδεχομένως να συνδεθεί με κάτι που ξεπερνά τον άνθρωπο. όπως ο Θεός. Για τον πατέρα μου ο κινηματογράφος ήταν ένας τρόπος να βρει νόημα στη ζωή, να ανακαλύψει καινούργιες ιδέες και να γεμίσει η ψυχή του. Αυτό είναι το πιο σημαντικό απ’ όλα.

Σε ένα παρόμοιο πλαίσιο κινηθήκατε κι εσείς με δεδομένο τον πάρα πολύ χρόνο που αφιερώσατε για να ολοκληρωθεί η ταινία.
Όντως, μιλάμε για πάνω από 900 ώρες ηχογραφημένου υλικού και ακόμα περισσότερο κινηματογραφικό. Αλλά όλη η διαδικασία ήταν ενθουσιώδης, ιδιαίτερα όταν πια φτάσαμε στο μοντάζ και έπρεπε να σταχυολογήσω όσα είχα στα χέρια μου για να φτάσω στην ουσία. Όσο δύσκολο κι αν ήταν, η ευκαιρία να ανακαλύψω από την αρχή τον πατέρα μου ως άνθρωπο και σκηνοθέτη ήταν πολύτιμη για μένα. Ομολογώ επίσης πως με ενδυνάμωσε και μου έδωσε θάρρος να ακολουθήσω τα σχέδια που έχω στο μυαλό μου.

Έχετε αναμνήσεις από γυρίσματα; Είχατε βρεθεί ποτέ μαζί στο σετ;
Αρχικά πρέπει να ξέρετε ότι ο πατέρας μου διαχώριζε πλήρως το πώς συμπεριφερόταν στα γυρίσματα και πώς στο σπίτι. Από την άλλη, δεν έπαυε ποτέ να δημιουργεί και να μιλάει για την τέχνη. Βρισκόταν σε διαρκή εσωτερική αναζήτηση και το να βρίσκεσαι δίπλα του να τον παρατηρείς ήταν ανεκτίμητο.
Ένα γύρισμα που δεν θα ξεχάσω πάντως ποτέ ήταν στην παραγωγή του «Στάλκερ». Ήμουν εννέα ετών και όσα έζησα μού άλλαξαν τη ζωή. Παρότι φυσικά δεν καταλάβαινα πλήρως το μέγεθος και την αξία όσων αντίκριζα, υπήρχε στην ατμόσφαιρα η αίσθηση πως συμβαίνει κάτι σπουδαίο. Όλα τα μέλη του συνεργείου δούλευαν αγόγγυστα ώστε να επιτευχθεί ένα ανεπανάληπτο έργο τέχνης. Εργάζονταν με μοναδικό γνώμονα την ταινία και τις ανάγκες της, δεν υπήρχε καν ωράριο ουσιαστικά. Μια φορά χρειάστηκαν ακόμα και 24 ώρες σερί για να ολοκληρωθεί ένα γύρισμα! Πιστεύω πως αυτού του είδους η αφοσίωση έχει χαθεί πλέον. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Ταρκόφσκι συχνά δεν περιέγραφε τον εαυτό του ως σκηνοθέτη, αλλά ως διευθυντή ορχήστρας. Στο μυαλό του οι διαφορές ήταν στ’ αλήθεια αμελητέες…

Top-3 ντοκιμαντέρ για τον Ταρκόφσκι

«Voyage in Time» (1983)

Ο σεναριογράφος Τονίνο Γκουέρα κινηματογραφεί το σκηνοθέτη την περίοδο προετοιμασίας της «Νοσταλγίας», σ’ ένα ντοκιμαντέρ όπου ο δημιουργός μιλάει για τη μεθοδολογία του, αλλά και τους σκηνοθέτες τους οποίους θαυμάζει.

«Moscow Elegy» (1988)

Μπορεί οι αρχικές αντιδράσεις απέναντι στην ταινία του Αλεξάντερ Σοκούροφ να ήταν αρνητικές, ωστόσο φέρνει στο φως πολύτιμα ντοκουμέντα, όπως υλικό από γυρίσματα του Ταρκόφσκι, αλλά και τα διαμερίσματα όπου έζησε στη ρωσική πρωτεύουσα.

«One Day in the Life of Andrei Arsenevich» (1999)

Ο σπουδαίος auteur Κρις Μαρκέρ επικεντρώνεται στην τελευταία περίοδο του Ταρκόφσκι και συγκεκριμένα στα γυρίσματα της «Θυσίας» και στη μάχη του με τον καρκίνο. Ένας συγκινητικός φόρος τιμής από ένα μαέστρο του σινεμά σε έναν άλλο.