Ο Φιλίπ Γκραντριέ είναι ένας από τους λιγότερο γνωστούς σκηνοθέτες της γενιάς του στο εξωτερικό, μεταξύ των οποίων συγκαταλέγονται δημιουργοί όπως ο Μπρούνο Ντιμόν και ο Γκασπάρ Νοέ. Οι ταινίες του όμως βρίσκονται ανάμεσα στις πιο εικονοκλαστικές και πειραματικές του ευρωπαϊκού σινεμά των τελευταίων δεκαετιών, χάρη στην αισθαντικότητα και τον αφαιρετικό τρόπο με τον οποίο προσεγγίζουν την αφήγηση. Η φιλμογραφία του παρουσιάζεται στο 9ο Φεστιβάλ Πρωτοποριακού Κινηματογράφου (17-29/11), το οποίο αποτέλεσε και την αφορμή για τη συνάντησή μας ένα μεσημέρι Παρασκευής στο κέντρο της Αθήνας.
Η πρώτη μου γνωριμία με το σινεμά σας έγινε πριν από δύο χρόνια, όταν είδα το «Σκοτάδι» στον κινηματογράφο. Παρόλο που είχα ενθουσιαστεί, παρατήρησα αρκετούς στο κοινό να νιώθουν άβολα ή και να αποχωρούν από την αίθουσα. Σας απασχολούν καθόλου αυτές οι ανάμεικτες αντιδράσεις;
Για να είμαι ειλικρινής, ούτε λίγο. Η έννοια του κοινού δεν έχει καμία σημασία για μένα. Ένας θεατής ναι, αυτό το καταλαβαίνω, έχω απέναντί μου ένα υποκείμενο με υπόσταση. Αλλά αυθαίρετα «το κοινό», καθόλου.
Με τις ταινίες μου αναζητώ καταστάσεις, χρησιμοποιώ τον κινηματογράφο για να διαπεράσω την οθόνη. Κατασκευάζω κόσμους με υλικά τις αισθήσεις και τα συναισθήματα, οι οποίοι συχνά είναι μπερδεμένοι. Εκεί υπάρχει ασάφεια, σκοτάδι αλλά και φως, τόσο στις εικόνες όσο και στην ίδια την ιστορία. Κάθε φορά αναζητώ το πιο αληθινό, το ατόφιο.
Εξάλλου οι ταινίες σας δεν αφηγούνται ιστορίες χαρακτήρων, αλλά ιστορίες συναισθημάτων. Καταγράφετε την εξέλιξη όσων αισθάνονται οι ήρωες στο πέρας μιας ταινίας. Ωστόσο όταν θέλετε να γυρίσετε μια ταινία έχετε κάποιο σενάριο υπόψη;
Πιστεύω πως αυτός δεν είναι ο σωστός τρόπος για να τεθεί το ερώτημα… Οι ταινίες έρχονται αιφνίδια και απόλυτα μέσα σου. Ίσως κάποιες φορές χρειάζεται να περιμένεις, αλλά πάντα έρχονται. Κι εσύ ο ίδιος πρέπει να ξέρεις πως αυτή η άφιξη μπορεί να συμβεί ανά πάσα στιγμή.
Όταν λοιπόν φτάσει η ταινία, ανοίγεται ένας δρόμος. Σε αυτόν υπάρχει η συγγραφή του σεναρίου, η επί τόπου σύλληψη ιδεών κατά τη διάρκεια του γυρίσματος, και στο ενδιάμεσο όλα όσα θα κάνουν την ταινία να ζωντανέψει και να αποκτήσει την αυτονομία της.
Σπανίως στα γυρίσματα κάνουμε ακριβώς όσα έχω στο σενάριο. Ανακαλύπτουμε νέα πράγματα, βαδίζουμε μακρύτερα στον ίδιο δρόμο…
Αντιλαμβάνομαι τον κινηματογράφο ως ένα μέσο γραφής στο οποίο εμπλέκομαι σε κάθε κομμάτι του. Καδράρω ο ίδιος όλα μου τα πλάνα, δε μου αρέσει γενικώς να βρίσκομαι σε απόσταση από τη δράση.
Στη φιλμογραφία σας έχετε χρησιμοποιήσει κάθε διαθέσιμο κινηματογραφικό φορμά, από φιλμ 35mm μέχρι ψηφιακό. Πιστεύετε ότι θα έπρεπε οι σκηνοθέτες να αποδεχθούν την τεχνολογική εξέλιξη και να αρχίσουν να χρησιμοποιούν περισσότερο ψηφιακές κάμερες;
Φυσικά, όλες οι μηχανές δεν είναι τίποτα άλλο παρά εργαλεία. Δεν έχει πραγματική σημασία το υλικό στο οποίο τραβάνε πλάνα. Εκείνο που μετράει είναι η πρόθεση του δημιουργού. Είτε πάρεις ένα μολύβι ή ένα πινέλο για παράδειγμα, αλλάζει η συνθήκη αλλά όχι η φύση του έργου. Το χέρι σου σε κάθε περίπτωση θα κινείται πάνω από τον καμβά. Αντίστοιχα, ότι φορμά κι αν επιλέξεις, πάλι κάδρα θα στήσεις και πάλι μέσα από έναν φακό θα κοιτάξεις.
Την ίδια στιγμή αλλάζουν οι συνήθειες θέασης του κινηματογράφου. Όλο και λιγότεροι επιλέγουν την αίθουσα για να δουν μια ταινία, κάτι που πιστεύω βλάπτει σκηνοθέτες που γυρίζουν αντισυμβατικές ταινίες.
Πιστεύω ακράδαντα πως ο κινηματογράφος είναι μια εμπειρία συλλογική η οποία συμβαίνει στο σκοτάδι και είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την αίθουσα. Εκεί γινόμαστε θεατές μιας φωτεινής ακτίνας η οποία στέλνει εικόνες σε μια μεγάλη οθόνη, η οποία προβάλλοντάς τις δημιουργεί την αντανάκλασή της μηχανής προβολής. Μόνο τότε ανοιγόμαστε εξολοκλήρου στην ταινία και μπορούμε να αντιληφθούμε πλήρως τη δύναμη του σινεμά.
Μια δύναμη που υπονομεύεται όμως γιατί φαίνεται πως οι ανοχές του κοινού έχουν μειωθεί. Οτιδήποτε δεν είναι «ασφαλές» γνωρίζει την απόρριψη.
Αυτή είναι μια σημαντική παρατήρηση η οποία μάλιστα δεν αφορά αποκλειστικά τον κινηματογράφο, γιατί δεν περιορίζεται στον τρόπο που καταναλώνουμε και αντιλαμβανόμαστε τις εικόνες. Η μουσική για παράδειγμα είναι πλέον διαθέσιμη δωρεάν ή με ελάχιστο αντίτιμο. Δυστυχώς αυτή είναι η επικρατούσα κουλτούρα σήμερα.
Από την άλλη είναι λογικό οι συνθήκες να αλλάζουν, δε ζούμε στον ίδιο κόσμο με τρεις δεκαετίες παλαιότερα, και προσωπικά δε νοσταλγώ καθόλου το παρελθόν. Ο κόσμος είναι παρών συνέχεια, δεν πάει πουθενά. Μπορεί να αλλάζει αισθητικά και τεχνολογικά, αλλά η ουσία του είναι η ίδια με την εποχή που ο Σωκράτης ζούσε εδώ. Όπως αντίστοιχα και το είναι μας εξακολουθεί να βρίσκεται στο σκοτάδι. Ο καλλιτέχνης προσπαθεί να διεισδύσει σ’ αυτό το σκότος και να συλλέξει κάτι. Αυτό μπορεί να είναι μια φράση, ένα κείμενο, ένα κομμάτι μουσικής…
Μιλώντας για μουσική, στο «Σκοτάδι» συνεργαστήκατε με τον Άλαν Βέγκα (σ.σ.: θρυλικό μουσικό και ιδρυτή των Suicide). Πώς ήταν η επαφή σας μαζί του;
Ήταν απλή και πολύ όμορφη… Κατά τη διάρκεια των γυρισμάτων ακούγαμε διαρκώς τη μουσική του, έτσι όταν έφτασε η ώρα του μοντάζ σκέφτηκα πως ήταν ο ιδανικός για να συνθέσει το soundtrack. Χωρίς να γνωριζόμαστε του έστειλα μερικές φωτογραφίες της ταινίας και δέχθηκε αμέσως να συνεργαστούμε. Ταξίδεψα τότε στη Νέα Υόρκη και δουλέψαμε μαζί για τρεις ημέρες, όπου αναπτύξαμε μια πολύ δυνατή φιλική σχέση.
Εκείνη την περίοδο κυκλοφόρησε μια σειρά γαλλικών ταινιών που μοιράζονταν χαρακτηριστικά με εσάς, όπως τις τολμηρές θεματικές και μια ριζοσπαστική αντίληψη των κινηματογραφικών κανόνων (σ.σ.: τάση που χαρακτηρίστηκε «new French extremity»). Αισθάνεστε πως ανήκατε σε αυτήν την ομάδα δημιουργών ;
Η αλήθεια είναι πως ποτέ δεν ένιωσα να ανήκω εκεί. Θεωρώ πως εκ των υστέρων οι ιστορικοί του κινηματογράφου αποφάσισαν κάπως αυθαίρετα να ομαδοποιήσουν αυτές τις ταινίες και να τις ονομάσουν ρεύμα. Η πραγματικότητα είναι περισσότερο περίπλοκη. Και για να είμαι ειλικρινής δε γνώριζα προσωπικά σχεδόν κανέναν από εκείνους τους δημιουργούς. Μπορεί να συναντούσα κάπου τον Γκασπάρ Νοέ για παράδειγμα και να συζητούσαμε, αλλά δεν είχαμε πραγματική σχέση μεταξύ μας. Θέλω να πω, δεν υπήρξε ποτέ μια κολλεκτίβα. Μια ομάδα ανθρώπων που έκανε ταινίες μαζί, έγραφε κείμενα σε κάποιο περιοδικό, με τον τρόπο που το έκαναν η νουβέλ βαγκ και το Cahiers du Cinema.
Θεωρώ κιόλας πως οι ταινίες μου δεν είχαν ιδιαίτερη σχέση με τις υπόλοιπες. Είναι βυθισμένες στο σκοτάδι, αναζητούν μια απάντηση στα δύσκολα ερωτήματα των αισθήσεων. Αλλά τους συνομήλικούς μου σκηνοθέτες δεν ενδιέφερε κάτι τέτοιο. Φυσικά δεν εννοώ πως εγώ ακολούθησα έναν καλύτερο δρόμο, απλά ότι ο δικός μου δε διασταυρώθηκε με τον δικό τους.
Παρακολουθείτε σύγχρονο σινεμά;
Όχι, καθόλου… Όταν κάθομαι να δω μια ταινία πιάνω τον εαυτό μου να καταλαβαίνει καθετί στην κατασκευή της και δεν μπορώ να το ευχαριστηθώ. Βέβαια υπάρχουν πολλές που ξαναβλέπω με ικανοποίηση.
Τελικά τι είναι ο κινηματογράφος για εσάς;
Ο Ζορζ Φρανζού (σ.σ.: σπουδαίος Γάλλος σκηνοθέτης) είχε πει κάποτε πως ο κινηματογράφος μας επιτρέπει να πλησιάσουμε εκείνο που φοβόμαστε περισσότερο από όλα. Καταλαβαίνουμε λοιπόν πως το σινεμά δεν είναι απλά ένα εργαλείο. Είναι ένα μέσο για να διαπερνάμε την πραγματικότητα. Οι κινούμενες εικόνες μας βάζουν κάθε φορά απέναντι από ένα αίνιγμα το οποίο δεν μπορούμε να λύσουμε.
