«Μάκβεθ»: ο θρύλος με τα 100 πρόσωπα

Σκοτσέζικος θρύλος που έγινε πεντάπρακτη τραγωδία από έναν βάρδο που έμεινε στην ιστορία, κι έπειτα όπερα και ταινία, κόμικς και animation, πηγή έμπνευσης για ληστές, προληπτικούς, ακόμη και πορνοστάρ. Με αφορμή τον ολοκαίνουργιο φιλμικό «Μάκβεθ» με τον Μάικλ Φασμπέντερ που κυκλοφορεί στις αίθουσες, ανατρέχουμε στις αλλεπάλληλες μεταμορφώσεις της αριστουργηματικά χαοτικής σαιξπηρικής τραγωδίας.

Νέος και ωραίος Μάκβεθ στην οθόνη

Ποτέ ξανά στην κινηματογραφική ιστορία το δόλιο σαιξπηρικό ζεύγος δεν ενσαρκώθηκε από σταρ που βρίσκονται στη χολιγουντιανή αφρόκρεμα. Οι Μάικλ Φασμπέντερ-Μαριόν Κοτιγιάρ αποτελούν το απόλυτο πρωταγωνιστικό δίδυμο της καινούργιας, φιλόδοξης διασκευής, ερμηνεύοντας τον Μάκβεθ και την πανούργα Λαίδη αντίστοιχα. Πίσω από τις κάμερες βρίσκεται ο Τζάστιν Κερζέλ, που είχε σοκάρει με το ωμό «Snowtown» τις Κάνες πριν από μια τετραετία. Η βία αποτελεί και πάλι το δημιουργικό έναυσμα του 41χρονου Αυστραλού που κινηματογράφησε τον «Μάκβεθ» του σαν γουέστερν, «ένα τοπίο και μια ατμόσφαιρα που ήταν πολύ πιο επικίνδυνα απ’ ό,τι έχουμε δει μέχρι σήμερα».

Σαίξπηρ, ο λακωνικός

Σε μόλις 2.113 στίχους εκτείνεται ο «Μάκβεθ», το συντομότερο αλλά σφοδρότερο από τα σαιξπηρικά έργα. σκεφτείτε πως ο «Άμλετ» αποτελείται από 3.834 στίχους. Ο Σαίξπηρ εμπνεύστηκε από τους σκοτσέζικους θρύλους αυτό το λεγόμενο «αριστούργημα του χάους», αυτόν τον «εφιάλτη σε πέντε πράξεις». Δημιούργησε, έτσι, τον φιλόδοξο Σκοτσέζο στρατηγό Μάκβεθ, ο οποίος, έπειτα από μια νικηφόρα μάχη, συναντά τρεις μάγισσες που προλέγουν ότι θα στεφθεί βασιλιάς. Τυφλωμένος από τη φιλοδοξία, αποφασίζει, με τη συνδρομή της συζύγου του, να εκθρονίσει τον νόμιμο βασιλιά.

Ο Μάκβεθ και η δαιμονική Λαίδη του σκοτώνουν όσους μπαίνουν εμπόδιο στην ενθρόνισή τους, μάγισσες, δάση που περπατούν και φαντάσματα δολοφονημένων προβάλλουν εμπρός τους και, ενώ χάνουν οριστικά τον ύπνο τους, η μεν Λαίδη αυτοκτονεί, ο δε Μάκβεθ σφαγιάζεται και, μέχρι σήμερα, μελετητές, σκηνοθέτες και ψυχαναλυτές… αλληλοσφάζονται για τη σημασία των βασικών θεματικών του έργου: των εφιαλτών, των ψευδαισθήσεων, των φονικών και της γνώσης.

Σςς… είναι γρουσουζιά!

Μια κατάρα λέγεται ότι στοιχειώνει τον «Μάκβεθ» ήδη από την πρεμιέρα του το 1606: ένα αληθινό στιλέτο καρφώθηκε, κατά λάθος, στην καρδιά ενός ηθοποιού, σκοτώνοντάς τον επί σκηνής. Λένε πως έκτοτε είναι γρουσουζιά να αναφέρει κάποιος τον τίτλο του έργου μέσα σε θέατρο… Όσοι πιστεύουν στις προλήψεις προτιμούν να αναφέρονται στον «Μάκβεθ» ως «Το σκοτσέζικο έργο» ή, έστω, ο «ΜακΜπι».

Αν κάποιος διαπράξει το λάθος κι αναφερθεί στον τίτλο, υπάρχουν, ευτυχώς, κάποια τελετουργικά εξορκισμού: μπορεί να στριφογυρίσει τρεις φορές γύρω από τον εαυτό του φτύνοντας πάνω από τον αριστερό του ώμο ή βρίζοντας ή, ακόμη, απαγγέλλοντας στίχους από κάποιο άλλο έργο του Σαίξπηρ, ιδανικά από τον «Έμπορο της Βενετίας», που θεωρείται… καλότυχος. Αν θέλετε κι ένα τρανταχτό παράδειγμα γρουσουζιάς (ή απλώς γκαντεμιάς), ο Τσάρλτον Ίστον, όταν ερμήνευσε το ρόλο, το 1954, έπαθε εγκαύματα στα πόδια και τη βουβωνική χώρα επειδή το κολάν που φορούσε βουτήχτηκε, κατά λάθος, σε κηροζίνη!

Ρόλος-τρόπαιο

Δεν υπάρχει ηθοποιός που να μην έχει «φλερτάρει» στη θεατρική σκηνή με το ρόλο του αιματοβαμμένου σαιξπηρικού βασιλιά: από τον θρυλικό Έντμουντ Κιν μέχρι τον Χένρι Ίρβινγκ και από τον Λόρενς Ολίβιε (το 1937, με τη Βίβιαν Λι ως Λαίδη Μάκβεθ) μέχρι τον Ίαν ΜακΚέλεν (το 1976 με την Τζούντι Ντεντς), που θεωρείται ακόμη o καλύτερος «Μάκβεθ» της Royal Shakespeare Company.

Τρεις σύγχρονοι αστέρες, οι Ίθαν Χοκ, Άλαν Κάμινγκ και Κένεθ Μπράνα, αναμετρήθηκαν με τον Μάκβεθ την τελευταία τριετία. Η πιο διάσημη –για τους χειρότερους λόγους– ερμηνεία μεγάλου σταρ θεωρείται (ακόμη) εκείνη του Πίτερ Ο’ Τουλ το 1980. Η ερμηνεία του κατακεραυνώθηκε ως «γελοία και αποτρόπαιη, ένας συνδυασμός της Μπέτι Ντέιβις και του Βίνσεντ-Κόμη Δράκουλα-Πράις» και η παράσταση χαρακτηρίστηκε «τόσο άθλια όσο ένα b-movie»!

Βουντού Σαίξπηρ

Δώδεκα χρόνια προτού μεταφέρει τον «Μάκβεθ» στον κινηματογράφο, στην περίφημη ταινία του 1948, με τον ίδιο στον ομώνυμο ρόλο, ο Όρσον Γουέλς είχε ανεβάσει σε ηλικία 20 ετών την παράσταση «Voodo Macbeth», με τη δράση να λαμβάνει χώρα στην Αϊτή του 19ου αιώνα και τα μαγικά στοιχεία να συνδέονται με τις τελετουργίες βουντού. Καθώς επρόκειτο για παραγωγή του Negro Theatre Unit του Χάρλεμ, όλοι οι ηθοποιοί ήταν Αφροαμερικανοί.

Πίσω από κάθε σπουδαίο άντρα κρύβεται μια σπουδαία γυναίκα, λέει το ρητό, και η Λαίδη Μάκβεθ είναι οπωσδήποτε μια τέτοια περίπτωση, με τις πιο πρόσφατες μελέτες να της αποδίδουν όλα τα συμπτώματα της ιδεοψυχαναγκαστικής διαταραχής. Κάποιες μελέτες συνδέουν το χαρακτήρα της με το φαινόμενο των μητέρων-παιδοκτόνων της Αγγλίας του 16ου αιώνα, κάποιες άλλες με εκείνο των μαγισσών, αλλά η πλειοψηφία –είτε πρόκειται για κοινωνικούς ανθρωπολόγους είτε για ψυχαναλυτές– συμφωνεί πως η Λαίδη είναι από μόνη της «περίπτωση». Όπως όλοι οι ήρωες του Σαίξπηρ, έτσι και η Λαίδη Μάκβεθ έχει τις δικές της αναφορές στη σύγχρονη κουλτούρα, με πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα τη σωρεία άρθρων που ταύτιζαν μαζί της τη Χίλαρι Κλίντον, όταν ο σύζυγός της Μπιλ διεκδικούσε το χρίσμα του Αμερικανού προέδρου το 1992.

Κινηματογραφικός μακβεθικός οργασμός

Ο μεγαλύτερος «κλέφτης» ανάμεσα στις Τέχνες, ο κινηματογράφος, δεν μπορούσε να αφήσει ήσυχο τον «Μάκβεθ». Υπάρχουν μεταφορές κιόλας από το 1905, αλλά το πρώτο αξιοπρεπές βωβό εγχείρημα είναι αυτό που Τζον Έμερσον το 1916. Τρεις είναι ωστόσο οι ταινίες που έχουν μείνει στην ιστορία. Η πρώτη είναι του ορκισμένου σαιξπηρο-λάτρη Όρσον Γουέλς, ο οποίος στην ακμή της καριέρας του (1948) σκηνοθετεί και πρωταγωνιστεί σε έναν στομφώδη «Μάκβεθ».

Η σπουδαιότερη δια­σκευή του μύθου είναι αναμφίβολα ο «Θρόνος του Αίματος» (1957) του Ακίρα Κουροσάβα, ένας αξεπέραστος συνδυασμός σαιξπηρικής σοφίας, μοναδικής εικαστικής δεξιοτεχνίας και μινιμαλιστικής προσέγγισης του θεάτρου Νο. Ο Ρομάν Πολάνσκι το 1971, λίγους μήνες μετά τη δολοφονία της εγκύου γυναίκας του Σάρον Τέιτ από τη συμμορία του Μάνσον, σκηνοθετεί ένα νιχιλιστικό και ζοφερό μεσαιωνικό έργο, πυροδοτημένο προφανώς από το πένθος του. Βέβαια, υπήρξαν και πιο ανάλαφρες διασκευές, όπως το «Scotland Pa» του 2001 με πρωταγωνιστή τον φιλόδοξο υπάλληλο χαρμπουγκεράδικου Τζο ΜακΜπεθ, που θέλει να σκαρφαλώσει την ταξική σκάλα με τη βοήθεια της πανούργας γυναίκας του...

«Μαύρη οχιά» που έφαγε τον Σαίξπηρ

Η σειρά-θρύλος του BBC που ανέδειξε το κωμικό αστέρι του Ρόουαν Άτκινσον αποτέλεσε μια από τις πλέον εμπνευσμένες βιτριολικές σάτιρες πάνω στην έννοια της εξουσίας και στους διαχρονικούς εκφραστές της. Η «διαβασμένη» δημιουργική ομάδα αυτής της χιουμοριστικής αφήγησης των τελευταίων πέντε αιώνων της βρετανικής Ιστορίας δεν μπορούσε παρά να πατήσει στην άφθαρτη εργογραφία του Ουίλιαμ Σαίξπηρ. Η μακβεθική μυθολογία γίνεται συχνά-πυκνά στην πρώτη, μεσαιωνική σεζόν της σειράς ο καμβάς του μακελειού που συνόδευσε την κατάκτηση των διαφόρων βασιλείων. Η διασκεδαστικότερη πάντως αναφορά είναι αυτή στο επεισόδιο «Λογική και Ευαισθησία» της τρίτης περιόδου όπου ο πρωταγωνιστής Έντμουντ παίζει με τις προλήψεις δυο ηθοποιών σε σχέση με το έργο.

Μάκβεθ εν Αθήναις

Είναι από τα πιο πολυπαιγμένα σαιξπηρικά έργα στο ελληνικό θέατρο, με πλήθος ηθοποιών –από τον Αλέξη Μινωτή μέχρι τον Γιώργο Κιμούλη– να έχει ερμηνεύσει το ρόλο-φετίχ. Λιθουανική ήταν, ωστόσο, μια από τις πιο σκληροπυρηνικές σκηνοθεσίες του, η εξπρεσιονιστική, βίαιη στα όρια του gore και ακραία θεαματική εκδοχή του Εϊμούντας Νεκρόσιους στο Ηρώδειο το 2002. Στα πιο πρόσφατα ανεβάσματα του έργου συγκαταλέγονται εκείνα της Στέγης Γραμμάτων και Τεχνών, στην οπερατική σκηνοθεσία του Θωμά Μοσχόπουλου, με πρωταγωνιστή τον Αργύρη Ξάφη (2012), και του Από Μηχανής Θεάτρου διά χειρός Θάνου Παπακωνσταντίνου με Μάκβεθ τον Άκι Βλουτή (2014).

Η ματαιοδοξία τυπωμένη σε πολύχρωμο κόμικς, όπως και να ’χει, είναι πιο ελκυστική. Δεν ήταν λίγοι οι κομιξάδες που ανέλαβαν να μεταφέρουν τη γεμάτη βία και προδοσίες μοίρα του γνωστού σαιξπηρικού ήρωα στο χαρτί. «Macbeth: The Graphic Novel» λέγεται η έκδοση της Classical Comics, που τον μετατρέπει σε ανελέητο μεσαιωνικό πολεμιστή, με την εικονογράφηση του Τζον Χόγουορντ να ξεχωρίζει. Αν είστε λάτρης των γιαπωνέζικων μάνγκα, υπάρχει επίσης το «Manga Shakespeare: Macbeth» του Ρόμπερτ Ντις, με τον Μάκβεθ να μετατρέπεται σε σπαθάτο σαμουράι. Πιο πρόσφατη κόμικς διασκευή είναι αυτή του Αμερικανού Γκάρεθ Χιντς, με τους «New York Times» να ισχυρίζονται ότι «δίνει μια αύρα ροκ σταρ στον ήρωα». Γιατί όχι;

3 fun facts

Pop-porn
«Macbeth XXX» είναι ο τίτλος της πορνο-παρωδίας του 1999 με τη διάσημη Ιταλίδα πορνοστάρ Ούρσουλα Καβαλκάντι ως sexy Lady. Υπότιτλος; «Η κατάρα της σάρκας»...

Βοήθεια, Ένα δέντρο μας ληστεύει!
Ένας ληστής εισέβαλε το 2007 σε μια τράπεζα στο Μάντσεστερ μεταμφιεσμένος σε δέντρο. Πήρε την ιδέα από την πέμπτη πράξη του «Μάκβεθ», όπου ο στρατός του Μάλκολμ επιτίθεται και κατατροπώνει τον Μάκβεθ με κλαδιά για καμουφλάζ.

The zombie sequels
Οι νεκροζώντανες θεατρικές εκδοχές του «Μάκβεθ» δεν έχουν, ευτυχώς, γίνει ακόμη τάση στις αθηναϊκές σκηνές. Εντοπίσαμε, όμως, αυστραλέζικο θεατρικό σίκουελ της σαιξπηρικής τραγωδίας, το «Macbeth Re-arisen», με το φονικό ζεύγος να επιστρέφει από τον τάφο... Σε θέατρο της Τζόρτζια των ΗΠΑ παίζεται μια παρεμφερής εκδοχή, με τίτλο «Zombie Macbeth».

5 μουσικοί δρόμοι για τον «ΜAΚΒΕΘ»

Giuseppe Verdi: Macbeth
H πρώτη όπερά του πάνω σε σαιξπηρικό κείμενο (1847) και, ταυτόχρονα, το άνοιγμα του δρόμου προς τη διεθνή επιτυχία και το οπερατικό stardom. Μια κλασική εκτέλεση είναι αυτή της ΕΜΙ με διευθυντή τον Ρικάρντο Μούτι. Βασικό.

Richard Strauss: Macbeth
Ένα ιδιαίτερο συμφωνικό ποίημα, αρκετά αφαιρετικό στη σύλληψη και στην εξέλιξή του, που λειτουργεί περισσότερο σαν «πέταγμα» της φαντασίας παρά ως εφαρμογή σε συγκεκριμένη «ιστορική» πλοκή. Ενδιαφέρον.

Third Ear Band: Music from Macbeth
To σάουντρακ της ταινίας του Ρομάν Πολάνσκι (1971) συμπυκνώνει την έννοια του prog rock με ποικιλόμορφες ψυχεδέλειες σε σύμπλευση με μεσαιωνικά και αναγεννησιακά μοτίβα. Ταξιδιάρικο.

Anatoly Vapirov: Macbeth
Βουλγαρικής καταγωγής ουκρανογεννημένος μετρ της ρωσικής (σοβιετικής) τζαζ φτιάχνει ένα κοντσέρτο για σαξόφωνο και ορχήστρα δωματίου, σπουδή πάνω στη διαφθορά της εξουσίας. Δυσεύρετο.

Laibach: Macbeth
Το industrial (plus) σλοβενικό γκρουπ σε μια πραγματικά δραματική μουσική αφήγηση της σαιξπηρικής τραγωδίας. Αφορά μια γερμανική θεατρική παραγωγή του έργου, όμως η μουσική έχει την αυτονομία της. Διαχρονικό. Γ.Χ.

Shakespeare animated

Simpsons
Ο Χόμερ έχει ερμηνεύσει τον περιζήτητο ρόλο με Λαίδη τη Μάρτζι σε παραπάνω από ένα επεισόδια της θρυλικής σειράς. Προσθέστε ότι ο Καναδός συγγραφέας Ρικ Μίλερ έγραψε έναν κωμικό μονόλογο ονόματι «MacHomer» εμπνευσμένο από τους Simpsons και τον Μάκβεθ!

Animaniacs
Η τέταρτη πράξη του θεατρικού έργου γίνεται βορά στα σατιρικά νύχια της τηλεοπτικής κόμικς σειράς της Warner. Η μείξη σλάπστικ κωμωδίας και της άκακης κομιξάδικης βίας παραδίδει ένα ολιγόλεπτο ξεκαρδιστικό επεισόδιο που αξίζει να αναζητήσετε στο youtube.

Ντόναλντ Ντακ
Το 1952 η Disney κυκλοφόρησε ένα επεισόδιο αφιερωμένο στο Χάλογουιν. Οι τρεις μάγισσες της μακβεθικής μυθολογίας πήραν στα χέρια την παραδοσιακή κολοκύθα και μίλησαν άπταιστα παπίσια... Απολαυστικό όσο τίποτα άλλο. What’s up Mac(beth)?