Κατασκοπικό θρίλερ από τα παλιά, από τη χρυσή εποχή του ’60-’70, το «Και ο Κλήρος Έπεσε στον Σμάιλι» ξανάφερε στην επικαιρότητα τον Τζον λε Καρέ και τον Ψυχρό Πόλεμο, φτάνοντας μέχρι τα βραβεία της Βρετανικής Ακαδημίας Κινηματογράφου και τα Όσκαρ. Ο Χρήστος Μήτσης συνάντησε και… ανέκρινε τους συντελεστές αυτής της «άκρως απόρρητης» κινηματογραφικής αποστολής που στέφθηκε με απόλυτη επιτυχία.
Tinker, tailor, soldier, spy». Ο τίτλος του βιβλίου του Τζον Λε Καρέ, του σπουδαιότερου Ευρωπαίου συγγραφέα κατασκοπικών περιπετειών, βασίζεται σε ένα βρετανικό παιδικό τραγούδι, κάτι σαν το δικό μας «α-μπε-μπα-μπλομ». «Tinker, tailor, soldier, sailor, rich man, poor man, beggar man, thief». Κάποιος από την παρέα μετράει ρυθμικά και στο τέλος βγάζει αυτόν που θα τα φυλάει. Μόνο που στην περίπτωσή μας αυτόν που πρέπει να βγάλει από την ανωνυμία του ο Τζορτζ Σμάιλι, ένας χαμηλότονος, αλλά ικανότατος πρώην πράκτορας των Βρετανικών Μυστικών Υπηρεσιών που ανακαλείται στην ενεργό δράση, είναι ένας κατάσκοπος των Σοβιετικών που δρα στα υψηλότερα κλιμάκια της υπηρεσίας του. Ενάντια στους παλιούς του φίλους της ΜΙ6, λοιπόν, ο Σμάιλι μαζεύει όλα τα στοιχεία, δίνει από ένα κωδικό όνομα στους πέντε υπόπτους («tinker», «tailor», «soldier», «poor man», «beggar man») και ξεκινά να βρει ποιος είναι ο… spy στον οποίο θα σταματήσει το «μέτρημα».
Η αναπαράσταση της εποχής
«Ο Τζον λε Καρέ δούλεψε για χρόνια στις μυστικές υπηρεσίες και ήξερε από πρώτο χέρι αυτά που έγραφε. Έπρεπε λοιπόν να μείνουμε πιστοί στις περιγραφές του», λέει ο Πίτερ Στρόαν («Οι Άντρες που Κοιτούν Επίμονα Κατσίκες», «Το Χρέος»), ο οποίος μόλις κέρδισε μια οσκαρική υποψηφιότητα για τη σεναριακή του διασκευή. «Αυτή ήταν και η πρώτη μου έννοια», συμπληρώνει ο Τόμας Άλφρεντσον, ο Σουηδός σκηνοθέτης του «Άσε το Κακό να Μπει», φανατικός αναγνώστης των μυθιστορημάτων του Λε Καρέ. «Οι σειρές του BBC με τον Σμάιλι [σ.σ.: Άλεκ Γκίνες] με βοήθησαν πολύ, αλλά η τηλεόραση έχει άλλους αφηγηματικούς κανόνες από το σινεμά, οπότε η προσέγγισή μας ήταν διαφορετική. Δουλέψαμε πολύ στη λεπτομέρεια κι εγώ προσωπικά πέρασα ώρες με τους καλλιτεχνικούς διευθυντές και τους ενδυματολόγους, συζητώντας το καθετί. Πιστεύω πως όσο επενδύεις στις λεπτομέρειες τόσο αυτές “ζωντανεύουν” και γίνονται πιστευτές από τον θεατή».
«Πρόλαβα για τα καλά αυτήν την εποχή», έρχεται να προσθέσει ο Τζον Χαρτ μιλώντας για τις αρχές των ’70s. Ο Βρετανός βετεράνος ηθοποιός, ο οποίος υποδύεται στην ταινία τον Κοντρόλ, πρώην προϊστάμενο του Σμάιλι, εντυπωσιάστηκε από την πιστότητα της αναπαράστασης, «από τα γεμάτα αποτσίγαρα τασάκια μέχρι τα σκληρά ποτά που έπιναν εν ώρα εργασίας οι υπάλληλοι. Ακόμη και ο τρόπος που θα μιλούσαμε μεταξύ μας συζητήθηκε και αναλύθηκε. Το πιο ενδιαφέρον, ωστόσο, είναι πως όλα αυτά έχουν φιλτραριστεί από ένα σκηνοθετικό μάτι το οποίο δεν είναι βρετανικό, οπότε δεν νιώθει την υποχρέωση να αποδώσει τα πράγματα “αντικειμενικά”. Ο Άλφρεντσον έμεινε πιστός στο πρωτότυπο υλικό και ταυτόχρονα το κοίταξε από τη δική του ιδιαίτερη οπτική».
Ηθοποιοί και κατάσκοποι
Όλοι οι συντελεστές συμφωνούν πως το βιβλίο του Λε Καρέ πηγαίνει πολύ βαθύτερα από ένα τυπικό κατασκοπικό ανάγνωσμα. «Γι’ αυτό και η ταινία δεν αποτελεί κλασικό spy movie. Αφορά τα ανθρώπινα πάθη, τις ιδέες της εποχής, τις σχέσεις ενός ολόκληρου κόσμου με τον εαυτό του, με όλα αυτά στα οποία πίστευε ως ιδανικά. Μου θυμίζει αρχαία τραγωδία, λες και η ΜΙ6 είναι ένα βασίλειο της αρχαίας Ελλάδας, στο εσωτερικό του οποίου εξελίσσονται ίντριγκες και προδοσίες», συνεχίζει ο Χαρτ. Οι Άλφρεντσον και Στρόαν, από την άλλη, παραλληλίζουν το κλειστό σύμπαν της υπηρεσίας με εκείνο ενός παραμυθιού στο οποίο ο βασιλιάς αναθέτει στον πιστό του ιππότη να ανακαλύψει τον κακό σύμβουλο, τον εσωτερικό εχθρό. «Η αναζήτηση του Σμάιλι έχει κάτι το αρχετυπικό και είναι ταυτόχρονα απόλυτα σύγχρονη. Αφορά τον Ψυχρό Πόλεμο και τις ιδεολογικές αξίες ή αυταπάτες που τον συνόδευσαν», μας λέει ο έμπειρος Στρόαν, ο οποίος «ξαναπέρασε» όλα τα βιβλία του Λε Καρέ με ήρωα τον Σμάιλι.
«Ο σεναριογράφος ερευνά σχολαστικά, ξεψαχνίζει κάθε χαρακτήρα και ο Στρόαν έκανε εξαιρετική δουλειά», εξηγεί ο Τζον Χαρτ. «Αλλά, μεταξύ μας, το πιο εύκολο πράγμα για έναν ηθοποιό είναι να υποδυθεί έναν κατάσκοπο. Κάνουμε την ίδια δουλειά αν το καλοσκεφτείτε, απλώς σε λίγο διαφορετικούς τομείς», δηλώνει γελώντας και η άποψή του βρίσκει απόλυτα σύμφωνο τον Κόλιν Φερθ, ο οποίος υποδύεται έναν παλιό φίλο και συνάδελφο του Σμάιλι και τώρα έναν από τους βασικούς υπόπτους της έρευνάς του. «Μιλάμε σχεδόν πάντα για μοναχικούς, δυσλειτουργικούς ανθρώπους, οι οποίοι υποδύονται κάποιον άλλον από τον πραγματικό τους εαυτό. Παρατηρούν και μιμούνται τους γύρω τους… Ε, ναι, ηθοποιοί και μυστικοί πράκτορες μοιάζουμε πολύ», ομολογεί ο οσκαρούχος («Ο Λόγος του Βασιλιά») πρωταγωνιστής, που δυσκολεύεται να διαλέξει τον αγαπημένο του Βρετανό κατάσκοπο. «Ο Σμάιλι είναι αληθινός, αλλά δεν έχει τίποτα γοητευτικό πάνω του, ενώ τον Τζέιμς Μποντ τον θαυμάζεις και τον ζηλεύεις χωρίς ο χαρακτήρας του να κουβαλά ίχνος ρεαλισμού. Να είσαι σαν τον Μποντ, λοιπόν, και να βλέπεις μια ταινία με τον Σμάιλι. Να ο ιδανικός συνδυασμός», καταλήγει και προσθέτει πως και ο ίδιος δεν θέλει να τυποποιηθεί σε ένα είδος ρόλων. «Μετά το Όσκαρ διάλεξα κάτι εντελώς αντίθετο, μια περιπετειώδη κομεντί [σ.σ.: το «Gambit» με την Κάμερον Ντίαζ], για να μην παγιδευτώ σε σοβαρές, ακαδημαϊκές επιλογές».
Και η γνώμη του ειδικού
«Μην κάνεις το βιβλίο. Μην κάνεις τη μίνι σειρά. Κάνε την ταινία», του είπε ο Λε Καρέ, όπως μας εξομολογείται ο Άλφρεντσον. «Ξέρω ότι θα διασκευάσετε το μυθιστόρημα, ότι θα αφαιρέσετε και θα προσθέσετε. Οπότε είστε ελεύθεροι να επιλέξετε μόνοι σας», ήταν τα λόγια του συγγραφέα προς τον σκηνοθέτη, ο οποίος του τηλεφώνησε πολλές φορές για διευκρινίσεις. «Μας βοήθησε και είχε γνώμη για όλα, αλλά μόνο αν τον ρωτούσαμε. Ήταν φίλος με τον Άλεκ Γκίνες, ενθουσιάστηκε όμως όταν έμαθε ότι στην ταινία τον Σμάιλι θα ενσαρκώσει ο Γκάρι Όλντμαν. Μας έδωσε επίσης πολλές πληροφορίες και για τη μεγάλη σκηνή του χριστουγεννιάτικου πάρτι, η οποία δεν υπάρχει στο βιβλίο, αλλά ο ίδιος είχε ζήσει μια ανάλογη με τους συναδέλφους του», θυμάται με ευγνωμοσύνη ο Πίτερ Στρόαν. Και τώρα που τέλειωσε η ταινία; «Δεν του την έχουμε δείξει ακόμη», απαντά με πονηρό ύφος ο Άλφρεντσον. «Έχω όμως την ίδια αγωνία με αυτήν της πρεμιέρας. Γιατί αυτός είναι ο ιδανικός μου θεατής».
Περισσότερες πληροφορίες
Και ο Κλήρος Έπεσε στον Σμάιλι
Στις αρχές του ’70 ο Βρετανός πράκτορας Τζορτζ Σμάιλι επιστρέφει στην ενεργό δράση για να ανακαλύψει έναν κατάσκοπο των Σοβιετικών που δουλεύει στην υπηρεσία του.
