Τι είναι εκείνο που μας ελκύει τόσο στο σινεμά του Γουές Άντερσον; Ακόμα και όσοι δεν ακολουθούν πιστά τις στιλιζαρισμένες εμμονές του 52χρονου Τεξανού, θα παραδεχθούν ότι δύσκολα αντιστέκονται στο δέλεαρ ενός ακόμα φιλμ του, το οποίο έρχεται πάντα με την υπόσχεση άκρως καλλωπισμένων κάδρων και την αφήγηση μιας ειλικρινά καλόκαρδης ιστορίας. Ως ένας από τους ελάχιστους, αν όχι τελευταίους, πρωτότυπους δημιουργούς που δουλεύουν σήμερα, ο Άντερσον έχει αντέξει στο χρόνο, εξελίσσοντας ένα καθ’ όλα προσωπικό ύφος που επενδύει στο συνδυασμό εικαστικής καλαισθησίας και διαπεραστικού ρομαντισμού, πασπαλισμένα αμφότερα με χορταστικές νιφάδες νοσταλγίας. Στην ουσία τους, επομένως, οι ταινίες του χρησιμοποιούν το συναίσθημα ως το υλικό με το οποίο κατασκευάζονται περίτεχνοι σουρεαλιστικοί κόσμοι, όσο διαφορετικοί και παράταιροι από την πραγματικότητα χρειάζεται, ώστε όλοι να διακρίνουν, πίσω από την πολύχρωμη τσαχπινιά, χειροπιαστές αλήθειες.
Η «Γαλλική Αποστολή», λοιπόν, μας μεταφέρει σε ακόμα ένα σύμπαν όπου το παρελθόν, η ποίηση, ο ρεαλισμός και η υπερβολική εκδοχή του σμίγουν. Η δέκατη ταινία του Γουές Άντερσον μας συστήνεται ως «ένα ερωτικό γράμμα στη δημοσιογραφία», πολύ χρήσιμο αυτή την περίοδο, το οποίο, αφού έκανε πρεμιέρα στις Κάνες με καθυστέρηση λόγω της πανδημίας, φτάνει πια και στους ελληνικούς κινηματογράφους στις 2/12. Η υπόθεση τοποθετείται, ως είθισται, σε μια φανταστική πόλη, τη γαλλική Ennui-sur-Blasé («Νωθρότητα-και-Απάθεια» σε ελεύθερη μετάφραση), όπου μετά τον αιφνίδιο θάνατο του αρχισυντάκτη της τοπικής εφημερίδας «French Dispatch» (ο πρωτότυπος τίτλος της ταινίας), η έκδοση διακόπτεται μέχρις ότου ετοιμαστεί ένα ειδικό φύλλο στη μνήμη του. Όπως πάντα, στο καστ εμφανίζονται πρωτοκλασάτα ονόματα, όπου αναμειγνύονται διαχρονικοί συνεργάτες (Τίλντα Σουίντον, Μπιλ Μάρεϊ, Έντουαρντ Νόρτον) και έμπιστα ταλέντα (Μπενίσιο ντελ Τόρο, Τιμοτέ Σαλαμέ, Φράνσις ΜακΝτόρμαντ, Λεά Σεϊντού, Ελίζαμπεθ Μος). Προτού, όμως, «προσδεθούμε» για ακόμα ένα κινηματογραφικό τριπ με οδηγό τον Αμερικανό στιλίστα σκηνοθέτη, προετοιμαζόμαστε προσπαθώντας να απαντήσουμε στο αρχικό ερώτημα του κειμένου...
Εκλεκτικές συγγένειες
Η πρώτη φορά που είδα μια ταινία του Γουές Άντερσον ήταν κατά λάθος. Είχα νοικιάσει την «Οικογένεια Τενενμπάουμ» (2001) χωρίς να γνωρίζω τίποτα γι’ αυτήν. Λίγο η εκκεντρική αφίσα, λίγο το ότι οι κασέτες στα ράφια ήταν δυσανάλογα πολλές για κάτι «άγνωστο», η περιέργειά μου είχε οξυνθεί. Τώρα, δεν ξέρω αν φταίει ότι ανέκαθεν η πρώτη επαφή μου με κάτι που καταλήγει να με ενθουσιάζει γίνεται στη συνέχεια και η αγαπημένη μου, αλλά η κατάμαυρη κωμωδία που αφορά τρία καταθλιπτικά αδέρφια, τον Τσας, τη Μάργκο και τον Ρίτσι, παραμένει μέχρι σήμερα το αγαπημένο μου απ’ όλα τα γλυκόπικρα φιλμ που έχει σκαρφιστεί ο Άντερσον. Εν προκειμένω, βέβαια, δεν έχει τόση σημασία αυτό, όσο ότι στην ταινία εμφανίζεται ένα αρχετυπικό σχήμα που διατρέχει τη φιλμογραφία του, το οποίο προδίδεται από τον τίτλο.
Η οικογένεια, είτε στην κυριολεξία είτε ως έννοια, βρίσκεται πάντα στον σεναριακό πυρήνα και συνήθως έχει τα χαρακτηριστικά μιας δυσλειτουργικής ομάδας. Ο «πατριάρχης» των Τενενμπάουμ, εν προκειμένω, αφού έχει εγκαταλείψει τα παιδιά του στην εφηβεία, επιστρέφει κάνοντας μια απέλπιδα προσπάθεια επανένωσης, η οποία όμως βασίζεται σε ένα ψέμα. Οι εύθραυστες συγγενικές ισορροπίες και δη οι άσπονδες αδερφικές σχέσεις τοποθετούνται στο μικροσκόπιο και του «Ταξιδιού στο Darjeeling» (2007), ενώ ο ανέκφραστος ωκεανολόγος Στιβ Ζίσου των υποτιμημένων «Υδάτινων Ιστοριών» (2004) ισορροπεί μεταξύ της κρίσης μέσης ηλικίας και της ανακάλυψης πως μάλλον έχει έναν 30χρονο γιο.
Η ιδιαιτερότητα του Άντερσον είναι ότι δεν δίνει έμφαση στη διαδικασία της συγχώρεσης που οδηγεί στη συμφιλίωση, αλλά στις συνέπειες που προκαλούν τα ανεπούλωτα τραύματα. Χαρακτηριστικά, οι εμφανείς πληγές ενός από τους αδελφούς στο «Darjeeling» αποκαλύπτεται πως δεν οφείλονται σε ατύχημα, αλλά σε απόπειρα αυτοκτονίας, την οποία επιχειρεί και ένα από τα αδέλφια των «Τενενμπάουμ». Πρόκειται για ακόμα ένα τυπικό γουεσαντερσονικό στοιχείο, καθώς πίσω από τις ιριδίζουσες αποχρώσεις των κινούμενων εικόνων και το ανάλαφρο κλίμα, υπάρχει πάντα ένα ψυχολογικό αδιέξοδο που βαραίνει τους κεντρικούς ήρωες. Έτσι καθίστανται ανθρώπινοι, εμπλουτίζονται αφηγηματικά και ο περίγυρός τους φορτίζεται με νόημα. Θυμηθείτε, συγκεκριμένα, τα διάσημα κοντινά πλάνα στα αντικείμενα των πρωταγωνιστών, τα οποία συνθέτουν έναν ολοκληρωμένο μικρόκοσμο, ο οποίος αντανακλά την ψυχοσύνθεσή τους.
Ανυπόμονη ενηλικίωση ή και όχι
Η αγωνία να διασχίσουμε το κατώφλι της ενηλικίωσης, καθώς αυτή ισοδυναμεί με την απόλυτη ελευθερία, φλέγεται στα σωθικά του εφήβου που υποδύεται ο διαχρονικός σταρ του Άντερσον, Τζέισον Σουόρτσμαν, στο «Rushmore - Ο Αρχάριος» (1998). Ο σικ σπασίκλας ανήκει στο παλμαρέ των περιθωριακών πρωταγωνιστών του σκηνοθέτη, οι οποίοι διαπράττουν τις πιο αφελείς «επαναστάσεις», προσπαθώντας να ξεπεράσουν το ότι είναι κοινωνικά απροσάρμοστοι. Ο χαρακτήρας του Σουόρτσμαν κινεί μάταια γη και ουρανό για να είναι μαζί με μια δασκάλα, τα αδέρφια Όουεν και Λουκ Γουίλσον σχεδιάζουν τις πιο... άμπαλες κλοπές όλων των εποχών («Κλέφτες Κατά Λάθος», 1996) και στον «Έρωτα του Φεγγαριού» (2012) δύο 12χρονα το σκάνε για να ζήσουν τον έρωτά τους! Κοινή συνισταμένη, οι παγίδες που κρύβει η ενηλικίωση, τις οποίες οι χαρακτήρες υπερπηδούν αντιμετωπίζοντας τη ζωή σαν μια μεγάλη περιπέτεια. Όλοι τους πράττουν βάσει ενός «καλά» οργανωμένου σχεδίου, από τους Γουίλσον μέχρι τον bell boy του «Ξενοδοχείου Grand Budapest» (2014).
Είναι οι στιγμές που οι ταινίες του Άντερσον παίρνουν τη μορφή νεανικής περιπέτειας, αντί να μοιάζουν με arthouse δράμα «για μεγάλους». Πιθανότατα αυτό είναι και το αγαπημένο είδος του σκηνοθέτη, παρόλο που δεν ακολουθεί πιστά κάποιο, αν κρίνουμε από τις δύο stop-motion «εξορμήσεις» του. Τα αριστουργηματικά «Ο Απίθανος Κύριος Φοξ» (2009) και «Το Νησί των Σκύλων» (2018) διέπονται από τη μαγεία της γεμάτης ρίσκο εξόρμησης, την ώρα που αποθεώνουν τη φιλία και τη συντροφικότητα, αφήνοντας περιθώρια για συγκρατημένες πολιτικές αναγνώσεις. Σε αυτά ο Άντερσον αποδεικνύεται ικανότατος παραμυθάς, δίχως να παραγνωρίζουμε την αγάπη για τη λογοτεχνία που διακριτικά επιδεικνύει ο ίδιος μέσα από το σινεμά. Αρκεί να αναφέρουμε πως όσα διαδραματίζονται στο «Ξενοδοχείο Grand Budapest» πηγάζουν από τις σελίδες ενός μυθιστορήματος που υπάρχει μονάχα στο πλαίσιο της ταινίας (ενώ διασκευάζουν ελεύθερα βιβλία του Τσέφαν Τσβάιχ).
Μεταμοντέρνος auteur ή χίπστερ στιλίστας;
Οι ταινίες του Άντερσον αποτελούν ιδανική ενσάρκωση του ορισμού του μεταμοντερνισμού όπως τον περιέγραψε ο Φρέντρικ Τζέιμσον. Δηλαδή, μιας τέχνης η οποία εδράζεται στην αναβίωση και τη μίμηση καλλιτεχνικών ρευμάτων του παρελθόντος. Αν και, μεταξύ πολλών άλλων, στα φιλμ του ο Άντερσον απηχεί συνειδητά τη λαϊκότητα του ιταλικού νεορεαλισμού και την ενέργεια της νουβέλ βαγκ, χρησιμοποιώντας επιπλέον στα σάουντρακ πληθώρα γνωστών ποπ κομματιών από διαφορετικές περιόδους. Χάρη στον «Έρωτα του Φεγγαριού» έγιναν cool ξανά τα yé-yé τραγούδια της Γαλλίδας σταρ Φρανουάζ Αρντί, ενώ διασκευές του Ντέιβιντ Μπόουι ακούγονται στα πορτογαλικά από το Σέου Ζορζ στις «Υδάτινες Ιστορίες». Με αυτόν τον τρόπο εντείνεται η αμφισημία της εποχής στην οποία διαδραματίζονται οι ταινίες, είτε βρίσκονται στο Χιούστον των 90s («Rushmore») είτε τοποθετούνται στη γαλλική κωμόπολη Ανγκουλέμ του Μεσοπολέμου («Γαλλική Αποστολή»).
Κατ’ επέκταση, ο συνωστισμός τόσων παρελθοντικών αναφορών φέρνει στο νου την κατά Μαρκ Φίσερ έννοια της «φασμοντολογίας» («hauntology»). Την οποία, εάν εφαρμόσουμε στην περίπτωση του Άντερσον, μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο πλούτος των ετερόκλητων δανεικών συστατικών στο σκηνοθετικό στιλ του εξυπηρετεί έμμεσα την εξωραϊσμένη απεικόνιση του παρελθόντος ως το μόνο φαντασιακό πεδίο ασφάλειας, όντας ένα πεπερασμένο, άρα ελεγχόμενο γεγονός. Ίσως έτσι εξηγείται ο εγγενής πεσιμισμός των γουεσαντερσονικών ηρώων, οι οποίοι βρίσκονται σε μια στασιμότητα, αδιαφορώντας για το μέλλον, καθώς νιώθουν πως δεν έχουν τίποτα να προσδοκούν. Ο ρομαντισμός ή ένα ερωτικό ενδιαφέρον βρίσκονται στις ελάχιστες διεξόδους τους, δημιουργώντας μια αντίφαση που τροφοδοτεί τη μελαγχολία τους. Από τη μία το κίνητρο για ζωή, από την άλλη η πίστη ότι τίποτα δεν έχει νόημα. Η αλήθεια και το περιθώριο διαφυγής βρίσκονται, μάλλον, κάπου στη μέση. Και γι’ αυτό, τελικά, είναι απολαυστικό το σινεμά του Γουές Άντερσον.
Γουές Άντερσον... κατά λάθος!
Όταν η ζωή αντιγράφει την τέχνη ή όταν ο Γουές Άντερσον ανακαλύπτει την αφανή γοητεία της καθημερινότητας; Όποιο από τα δύο ενδεχόμενα κι αν ισχύει, είναι γεγονός πως η κινηματογραφική αισθητική του σκηνοθέτη έχει ξεπεράσει τα όρια της μεγάλης οθόνης, δίνοντας την εντύπωση ότι διάφορα σημεία ανά τον κόσμο είναι βγαλμένα από κάποια ταινία του. Σε αυτήν τη διαπίστωση κατέληξε ο Γουόλι Κόβαλ, όταν φωτογράφησε το γραφικό ξενοδοχείο «Belvedere» στο Γκρίντεβαλντ της Ελβετίας. Κάπως έτσι ξεκίνησε η σελίδα στο Instagram «Accidentally Wes Anderson», όπου συγκεντρώνονται «γουεσαντερσονικά» μέρη ανά τον κόσμο, όπως το πολύχρωμο λιμανάκι Νίχαβν της Κοπεγχάγης ή ο βερολινέζικος σταθμός μετρό του Βέντινγκ.
