Είναι ο μοναδικός ντοκιμαντερίστας που έχει κερδίσει δύο πρώτα βραβεία σε κορυφαία φεστιβάλ. Πριν από τρία χρόνια κατέκτησε τον Χρυσό Λέοντα στο Φεστιβάλ Βενετίας με το «Sacro GRA», ενώ η πρόσφατη βράβευσή του στο Βερολίνο με τη «Φωτιά στη Θάλασσα» υπήρξε μια εξαιρετική κινηματογραφική αφορμή για να αναλογιστούμε πώς ο ευρωπαϊκός ανθρωπισμός βούλιαξε στα νερά της Μεσογείου τον περασμένο χειμώνα… O Τζιανφράνκο Ρόζι επισκέφτηκε την Ελλάδα για την επίσημη πρεμιέρα της καινούργιας ταινίας του, που κυκλοφορεί στις ελληνικές αίθουσες την Πέμπτη 14/4, δίνοντας μια χειμαρρώδη συνέντευξη στο «α».
Είστε ο μοναδικός σκηνοθέτης που κερδίσατε Χρυσή Άρκτο και Λέοντα με ντοκιμαντέρ. Αλήθεια πώς τα καταφέρατε;
Είναι μια ερώτηση που κάνω και εγώ στον εαυτό μου... Από την πρώτη στιγμή που ασχολήθηκα με το σινεμά δεν μπήκα στον πειρασμό να κάνω τον διαχωρισμό μεταξύ μυθοπλασίας και ντοκιμαντέρ, αλλά αυτόν μεταξύ αλήθειας και ψέματος. Χρησιμοποιώ την κινηματογραφική γλώσσα για να αφηγηθώ την αλήθεια, να την φτάσω στα άκρα και τελικά να την υπερβώ. Η επιθυμία μου είναι να επιστρέψω στις ρίζες του ντοκιμαντέρ και πιο συγκεκριμένα στον πρωτεργάτη του είδους Ρόμπερτ Φλάερτι, ο οποίος κατάφερνε στις ταινίες του όχι μόνο να απεικονίσει την αλήθεια, αλλά και να την μετασχηματίσει σε ποίηση. Πλέον, ζούμε σε έναν κόσμο που το σινεμά δεν έχει την ανάγκη να πληροφορεί ή να ενημερώνει το κοινό του. Γι’ αυτό υπάρχουν τηλεοράσεις, εφημερίδες και ραδιόφωνα. Σήμερα η πρόκληση για μια ταινία είναι να εξελίξει την πραγματικότητα, δουλεύοντας πάνω της. Εγώ επιλέγω να δουλέψω αφαιρετικά. Κλείνω πόρτες αντί να τις ανοίγω διάπλατα. Σαν τον Αλμπέρτο Τζιακομέτι, αφαιρώ συνέχεια ώστε να φτάσω στο ελάχιστο, το οποίο μπορεί να σταθεί χάρη στην ουσία του.
Αν μπορούσα να βρω ένα κοινό στοιχείο ανάμεσα στην προηγούμενη ταινία σας «Sacro GRA» και το «Φωτιά στη Θάλασσα» είναι ο άνθρωπος….
Πραγματικά είναι το άτομο. Η απαρχή κάθε έργου μου είναι η συνάντηση με έναν άνθρωπο που γίνεται στη συνέχεια χαρακτήρας της ταινίας. Προσπαθώ να κάνω το ψυχογράφημά του στην οθόνη, να παρουσιάσω τον συναισθηματικό του κόσμο, το θυμικό του και το πλαίσιο μέσα στο οποίο κινείται. Νομίζω ότι οι διάλογοι και τα γεγονότα που καταγράφονται στην ταινία θα ήταν αδύνατο να βγουν από ένα σενάριο. Γι’ αυτό μου αρέσουν και οι ταινίες του ιταλικού νεορεαλισμού, την πρώτη φορά η αλήθεια επιβαλλόταν με έναν τόσο δυναμικό τρόπο στη μυθοπλασία. Νομίζω ότι σήμερα ελάχιστοι συγγραφείς βρίσκονται σε επαφή με την πραγματικότητα. Δεν βγαίνουν στον δρόμο για να ακούσουν διάλογους. Συγγραφείς και σεναριογράφοι κλείνονται στον μικρόκοσμό τους και έχουν ελάχιστη επαφή με την έξω πραγματικότητα. Νομίζουν λανθασμένα ότι το να επινοούν είναι σημαντικότερο από το ακούν και να αφουγκράζονται τις εμπειρίες.
Το υγρό στοιχείο είναι ο άτυπος πρωταγωνιστής της ταινίας σας. Στην αρχαιοελληνική μυθολογία, το νερό είχε ιδιαίτερη σημασία. Ήταν ο δρόμος προς τον Άδη, αλλά και την κάθαρση. Το ίδιο συμβαίνει και στην ταινία σας…
Οι ιδέες που έχω δεν επιβάλλονται στις ταινίες μου. Έτσι δεν είχα κάποιο προκαθορισμένο κόνσεπτ για το υγρό στοιχείο. Επαναλαμβάνω ότι η πραγματικότητα (όπως είναι η θάλασσα) είναι αυτή μου μιλάει στα φιλμ μου και εγώ δεν προσπαθώ σε καμία περίπτωση να επιβληθώ σε αυτήν. Στην Λαμπεντούζα, ένα νησάκι είκοσι χιλιάδων τετραγωνικών μέτρων που την κατοικούν κυρίως ψαράδες, η θάλασσα είναι αναπόφευκτα ο πρωταγωνιστής. Η απόφαση να κάνω υπόγειες λήψεις ακολουθώντας έναν δύτη δεν ήταν προκαθορισμένη, αλλά βγαλμένη μέσα από το θυμικό μου. Και νομίζω ότι ένας σκηνοθέτης δεν χρειάζεται να εξορθολογικεύει πάντα. Πρέπει να κάνουμε και πράγματα για τα οποία δεν έχουμε απάντηση. Για παράδειγμα, αισθάνθηκα ότι έπρεπε να ακολουθήσω το άνθρωπο-ψάρι δύτη που βρίσκεται στα έγκατα του νησιού. Δεν είχα πρόθεση να δώσω μια απάντηση με αυτό το πλάνο, απλώς είχα μια εσωτερική ανάγκη να κάνω αυτό το γύρισμα.
Μήπως ο δυτικός κόσμος δεν βλέπει καλά σαν το αριστερό μάτι του μικρού πρωταγωνιστή, Σαμουέλε; Μήπως πρέπει να ξεβολευτεί από το κομφορμισμό του και να κοιτάξει με διαφορετικό μάτι την προσφυγική κρίση; Ειδικά όταν υπάρχουν χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης σαν την Πολωνία και την Ουγγαρία που δεν δέχονται κανένα πρόσφυγα ή θέλουν να είναι μόνο Χριστιανοί και όχι Μουσουλμάνοι…
Όταν μιλάμε για αυτές τις δυο χώρες δεν μιλάμε για πρόβλημα όρασης, αλλά για πλήρη τύφλωση. Και η Ευρώπη δεν είναι απλά βολεμένη, είναι και αυτή με τη σειρά της τυφλή. Μια Ενωμένη Ευρώπη που δεν μπορεί να χειριστεί ένα τέτοιο θέμα κοινοτικά, δηλαδή συλλογικά, σημαίνει ότι έχει αποτύχει παταγωδώς. Νομίζω ότι οι χώρες που θέλουν με σοβαρό τρόπο να αντιμετωπίσουν το ζήτημα των μεταναστών και των προσφύγων, θα έπρεπε να σκεφτούν σοβαρά να εγκαταλείψουν την Ευρωπαϊκή Ένωση. Θα ήμουν πολύ πιο ευτυχισμένος αν ζούσα σε μια Ένωση χωρίς την Πολωνία και την Ουγγαρία, παρά σε μια Ευρώπη που να περιλαμβάνει αυτές τις χώρες που με κάνουν να ντρέπομαι. Όσες χώρες δεν θέλουν να ανήκουν στο ευρωπαϊκό σύστημα θα έπρεπε να υπάρχει η δυνατότητα να απομακρυνθούν.
