Η κυκλοφορία του βραβευμένου στις Κάνες «Νόμου της Αγοράς» του Στεφάν Μπριζέ, ενός φιλμ που περιγράφει εύστοχα τη σύγχρονη εργασιακή πραγματικότητα, μας δίνει την ευκαιρία να εξετάσουμε τα highlights του σύγχρονου κοινωνικού σινεμά και τα αντανακλαστικά που επέδειξε η 7η Τέχνη στην πρωτοφανή κρίση που έπληξε το δυτικό κόσμο το 2008.
Θα περίμενε κάποιος ότι η οικονομική κρίση που ξεκίνησε μετά την κατάρρευση του χρηματοπιστωτικού κολοσσού Lehman Brothers τον Σεπτέμβριο του 2008 θα πυροδοτούσε την εμφάνιση ενός νέου, δυναμικού κοινωνικού σινεμά που θα συγχρωτιζόταν με τις εξελίξεις και θα έπιανε άμεσα το σφυγμό του ρευστού οικονομικοπολιτικού τοπίου. Μόνο που ο κινηματογράφος και οι ξακουστοί δεξιοτέχνες του δεν υπάκουσαν ποτέ στις επιταγές τής (έστω και ασφυκτικής) επικαιρότητας, παραδίδοντας εφήμερα οπτικά μανιφέστα ή χρονογραφήματα. Ανέκαθεν το σινεμά στόχευε στο διαχρονικό μύθο και στην αισθητική δεξιοτεχνία που επιβιώνει στο πέρασμα του χρόνου.
Επίσης, ένα μεγάλο κομμάτι της παραγωγής και των θεατών βλέπει τον κινηματογράφο ως μέσο απόδρασης από την πραγματικότητα, υιοθετώντας, εντελώς απλουστευτικά βέβαια, τη νιτσεϊκή άποψη «η αλήθεια είναι άσχημη: έχουμε την τέχνη για να μη μας καταστρέψει η αλήθεια». Δεν είναι τυχαίο λοιπόν ότι την τελευταία επταετία ελάχιστες ήταν οι αξιόλογες κινηματογραφικές προσπάθειες που ασχολήθηκαν με την κρίση και τις κοινωνικές επιπτώσεις της, τόσο στην Ευρώπη όσο και στην Αμερική.
Ένα μεγάλο κομμάτι της παραγωγής και των θεατών βλέπει τον κινηματογράφο ως μέσο απόδρασης από την πραγματικότητα, υιοθετώντας, εντελώς απλουστευτικά βέβαια, τη νιτσεϊκή άποψη «η αλήθεια είναι άσχημη: έχουμε την τέχνη για να μη μας καταστρέψει η αλήθεια».
Γαλλόφωνη κυριαρχία
Καλώς ή κακώς, οι ταινίες που έθιξαν υποδειγματικά τα προβλήματα της νέας οικονομικής πραγματικότητας δεν προήλθαν από τα ευρωπαϊκά P.I.I.G.S. (Πορτογαλία, Ιταλία, Ιρλανδία, Ελλάδα, Ισπανία) που χτυπήθηκαν άγρια από την κρίση, αλλά από χώρες που εισέπραξαν σε δεύτερο βαθμό τις δυσάρεστες εξελίξεις, όπως η Γαλλία. Ο «Νόμος της Αγοράς» του Στεφάν Μπριζέ είναι μια από αυτές τις ταινίες, αφηγούμενη υποδειγματικά την προσπάθεια ενός μεσήλικα να προσαρμοστεί στις εργασιακές απαιτήσεις της εποχής μας. Ο ορισμός του νέου εργατικού υποκειμένου και η σφοδρή σύγκρουσή του με το προνομιούχο παλιό είναι το θέμα που πραγματεύεται με μοναδική ανθρωπιά και ευαισθησία ο Ρομπέρ Γκεντιγκιάν στα «Χιόνια του Κιλιμάντζαρο» (2011).
Οι Βέλγοι πατεράδες του ευρωπαϊκού κοινωνικού κινηματογράφου αδελφοί Νταρντέν κατάφεραν με το «Δυο Ημέρες, Μια Νύχτα» (2014) να μεταφέρουν την αφηρημένη έννοια της κρίσης σε προσωπικό επίπεδο με έναν πρωτόγνωρο για το «στεγνό» σινεμά τους συναισθηματισμό. Από την άλλη, ο πάντοτε αιχμηρός Κώστας Γαβράς είχε οσφρανθεί από νωρίς τις επιπτώσεις της καπιταλιστικής ασυδοσίας στο βιτριολικό «Τσεκούρι» (2005), ενώ επανήλθε στην ίδια θεματική επτά χρόνια αργότερα με το «Κεφάλαιο». Όσο συχνά είναι τα γαλλόφωνα αξιόλογα δείγματα κοινωνικού σινεμά τόσο δύσκολο είναι να βρεις αντίστοιχα παραδείγματα στην υπόλοιπη Ευρώπη. Ακόμη και η παραγωγικότατη αγγλική σκηνή δεν έχει να επιδείξει κάτι περισσότερο από τις ταινίες του συνήθους υπόπτου Κεν Λόουτς («Ένας Ελεύθερος Κόσμος...», «Το Μερίδιο των Αγγέλων»).
Αμερική, μια χώρα μαγική
Από τη δεκαετία του ’80 το αμερικανικό σινεμά επισήμανε, έστω και επιδερμικά, τις κοινωνικές επιπτώσεις της χρηματοπιστωτικής παντοδυναμίας. Από τη φρενήρη «Γουόλ Στριτ» (1987) του Όλιβερ Στόουν μέχρι την «Απατηλή Λάμψη της Ματαιοδοξίας» (1990) του Μπράιαν ττε Πάλμα, το Χόλιγουντ ταύτισε από νωρίς –αρκετές φορές σχηματικά και γραφικά– την εικόνα του χρηματιστή με την απληστία. Δεν είναι τυχαίο ότι στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού αμέσως μετά το χτύπημα της Lehman εμφανίστηκαν αρκετές ταινίες που έβαλαν στο στόχαστρό τους τα golden boys της Γουόλ Στριτ και όχι τις δομικές παθογένειες που οδήγησαν στην κρίση: το σίκουελ του Όλιβερ Στόουν «Γουόλ Στριτ: Το Χρήμα Ποτέ δεν Πεθαίνει» (2010), «Ο Δρόμος του Χρήματος» (2011) του Τζέι Σι Κάντορ, το «Άλλοθι» (2012) του Νίκολας Τζαρέκι και ο αριστοτεχνικά παραισθησιογόνος «Λύκος της Wall Street» (2013) του Μάρτιν Σκορσέζε είναι τα χαρακτηριστικότερα παραδείγματα.
Μεγαλύτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν, πάντως, μια σειρά από αποκαλυπτικά ντοκιμαντέρ που εστιάζουν στις επιπτώσεις της απορύθμισης της αγοράς, αλλά και της κυριαρχίας των χρηματοπιστωτικών κολοσσών. Από το προφητικό «The Corporation» (2003) των Τζένιφερ Άμποτ και Μαρκ Άκμπαρ μέχρι το «Καπιταλισμός: Μια Ιστορία Έρωτα» (2009) του αθεράπευτου προβοκατέρ Μάικλ Μουρ και το εξαιρετικό «Inside Job» (2010) του Τσαρλς Φέργκιουσον, οι ταινίες τεκμηρίωσης αποκάλυψαν στην οθόνη τις σκοτεινές σελίδες ενός προμελετημένου οικονομικού εγκλήματος.
Φέτος, το αμερικανικό σινεμά παρουσιάζει δύο ταινίες μυθοπλασίας που έχουν για φόντο τους την κρίση, το «Money Monster» της Τζόντι Φόστερ και τα «99 Σπιτικά» του Ραμίν Μπαχράνι. Λέτε όσο απομακρυνόμαστε από το κραχ του 2008, ξεφεύγοντας πλέον από το δημιουργικά στέρφο έδαφος της επικαιρότητας, να δούμε περισσότερο και ποιοτικότερο κοινωνικό σινεμά; Το μέλλον θα δείξει...
Περισσότερες πληροφορίες
Ο Νόμος της Αγοράς
Ο Τιερί είναι ένας απολυμένος εργάτης που προσπαθεί να βρει δουλειά για να συντηρήσει την οικογένειά του. Προσλαμβάνεται ως υπάλληλος ασφαλείας σε ένα σουπερμάρκετ και έρχεται αντιμέτωπος με τη σύγχρονη εργασιακή πραγματικότητα.
