Αφού η αισθητική είναι η διά των αισθήσεων γνώση, και το κρασί, μέσω της γευσιγνωσίας έρχεται σε επαφή με τις αισθήσεις του ανθρώπου, διαμορφώνει αισθητική. Σήμερα είναι δεκτό ότι η κριτική των κρασιών γίνεται με βάση μια αισθητική, που μπορεί να είναι ατομική, τοπική ή, ακόμη καλύτερα, παγκόσμια. Η χρήση της σκέψης στη διάρκεια της κατανάλωσης ενός κρασιού είναι αυτή που οδηγεί στην αισθητική του ανάλυση. Αντίθετα, το συναίσθημα είναι ένα μη ασφαλές κριτήριο για να δημιουργήσουμε αισθητική. Η βάση της τέχνης δεν είναι η πρόκληση συγκίνησης και συναισθήματος, γιατί έτσι θα αφήναμε τη σκέψη και θα εξορίζαμε την τέχνη και την ομορφιά σε ένα πολύ μικρό κύκλο.
H αισθητική ως κλάδος της φιλοσοφίας
Οι αρχαίοι Έλληνες, που ανέδειξαν το κάλλος, αντιμετώπιζαν την τέχνη ως κάτι που βίωναν στην καθημερινότητά τους. Γι’ αυτό και ο καλλιτέχνης με τη σημερινή έννοια στην ελληνική αρχαιότητα δεν υπήρχε, ήταν απλώς ένας καλός τεχνίτης.
Το ίδιο, άλλωστε, πίστευε και ο Μπαχ για τον εαυτό του, ότι είναι δηλαδή ένας άξιος τεχνίτης της μουσικής. Ο οινοποιός καταρχήν είναι και αυτός ένας τεχνίτης που μετουσιώνει το σταφύλι σε ένα ανθρώπινο δημιούργημα, το κρασί. Οι Έλληνες δεν ξεχώριζαν το αισθητικό γεγονός και η τέχνη υπηρετούσε κυρίως εκπαιδευτικές σκοπιμότητες. Επιπλέον, δεν δημιουργούσαν έργα με σκοπό να μείνουν στην αιωνιότητα, άσχετα αν αυτό συνέβη, όπως και στην περίπτωση του Μπαχ. Η αισθητική ευχαρίστηση αυτονομήθηκε πολύ αργότερα, μόλις κατά την Αναγέννηση, και η τέχνη για την τέχνη είναι προϊόν της εποχής μας.
Η αισθητική είναι ο τέταρτος και νεότερος κλάδος της φιλοσοφίας, μαζί με την ηθική, τη γνωσιολογία και τη μεταφυσική. Ασχολείται με τη φύση και τα κριτήρια αξιολόγησης του ωραίου, επιδιώκοντας την οριοθέτηση μεταξύ του όμορφου και του άσχημου. Αντίθετα ο Πλάτων δεν έδειχνε κανένα ενδιαφέρον για την τέχνη, αφού θεωρούσε ότι δεν πραγματώνει τις Ιδέες, αλλά απλώς τις μιμείται. Στη διονυσιακή τέχνη, ενστικτώδη και εκρηκτική, αντίθετα με τη λογοκρατούμενη απολλώνια, σπουδαίο ρόλο έπαιζε το κρασί, αλλά μόνο ως μέσο και όχι ως αυτόνομη λειτουργία. Η τέχνη, σύμφωνα με τη βιολογική αισθητική, έχει ως μέτρο την ένταση με την οποία εκφράζει τη ζωή. Ο Νίτσε βλέπει επίσης με αυτήν την προοπτική, χαρακτηρίζοντας ως διονυσιακή τέχνη το μέσο που μας κεντρίζει να ζήσουμε τη μέθη της ζωής, μη αποδεχόμενος θεατές, και γι’ αυτό στην κατανάλωση του κρασιού υπάρχουν μόνον συμμετέχοντες. Οι αρχαίοι Έλληνες και αργότερα οι Ρωμαίοι είχαν την αίσθηση της ποιότητας, αλλά δεν την είχαν συνδέσει με την αισθητική.
Ποίηση, μουσική, χορός και κινηματογράφος είναι τέχνες με χρονικό περιορισμό στη λειτουργία τους. Αντίθετα, γλυπτική, ζωγραφική, αρχιτεκτονική είναι τέχνες χωρίς τον περιορισμό του χρόνου. Η οινοποίηση θα μπορούσε, όπως είπαμε, να είναι ένα παρακλάδι της αρχιτεκτονικής, όπως και η μαγειρική – με τον περιορισμό του χρόνου.
Η αισθητική, σύμφωνα με τον Καντ, δεν είναι αντικειμενική ιδιότητα, αλλά υποκειμενική εκτίμηση. Άρα το καλό εξελίσσεται ιστορικά, καθώς αλλάζουν οι απόψεις, τόσο από τόπο σε τόπο όσο και με το πέρασμα του χρόνου. Το περιβάλλον παίζει καθοριστικό ρόλο στην καλλιτεχνική δημιουργία, με αποτέλεσμα τη διαρκή αλλαγή των απόψεων για την τέχνη. Αυτό είναι φανερό, όταν σκεφτούμε ότι δύο αιώνες πριν, στη Γαλλία, τα υψηλόβαθμα λευκά του Ροδανού θεωρούνταν κορυφαία κρασιά, ενώ σήμερα περνάμε μια περίοδο λατρείας για το υψηλό σε οξύτητα Sauvignon Blanc, που πριν από τριάντα χρόνια ήταν παντελώς αγνοημένο. Από τον περί αισθητικής διάλογο δεν θα μπορούσαν να λείψουν και οι υπαρξιστές, που θεωρούν ότι μέσω της τέχνης πραγματοποιείται μια αποκάλυψη του είναι. Ένα σύνολο από υλικά δεδομένα φτάνει σε ένα νέο τρόπο ύπαρξης. Το είναι της μορφής δεν είναι ένα απλό φαίνεσθαι και δεν συμπίπτει με την πραγματικότητα, αλλά για να πάρει υπόσταση, έχει ανάγκη από το φορέα, που, για παράδειγμα, στην περίπτωση του κρασιού είναι χρώμα, άρωμα και γεύση. Γι’ αυτό ίσως το να εντάξουμε τη γευσιγνωσία σε αυστηρούς κανόνες προσδοκώντας εξίσου αυστηρά επαναλαμβανόμενα αποτελέσματα, καταλήγει σε αδιέξοδο. Κατά τον Σαρτρ, το ωραίο το συλλαμβάνουμε πάνω στα πράγματα σαν μια ιδεώδη και φανταστική πραγμάτωση του δι’ εαυτόν σε απόλυτη ενότητα με το καθεαυτό. Ίσως από μια τέτοια ένωση να προκύπτει η έκφραση «φανταστικό κρασί».
Tο χρήσιμο και το άχρηστο
Σύμφωνα με τον Σωκράτη, το καλό, δηλαδή η αισθητική, που ο Νίτσε την ανακήρυξε ως η ηθική του μέλλοντος, και η ηθική, δηλαδή το αγαθό, συμπίπτουν με το ωφέλιμο. Ωφέλιμο δημιουργεί και ο λαϊκός τεχνίτης, όταν πάνω στο χρήσιμο προσθέτει κάτι άχρηστο, όπως η διακόσμηση, για να προσθέσει αισθητική. Το περιττό που εμφανίζεται στο αναγκαίο είναι τέχνη. Το απαραίτητο είναι η αλκοόλη που ενεργεί πάνω στον ανθρώπινο οργανισμό, προκαλώντας προσωρινές μεταβολές στην αντίληψη του ανθρώπου για τον κόσμο και μεταβάλλοντας σταδιακά τη συμπεριφορά του.
Από τη στιγμή που ο άνθρωπος στολίζει το κρασί με γευστικά συστατικά επιλέγοντας τις ποικιλίες, τις πιο κατάλληλες περιοχές, καλλιεργώντας και κλαδεύοντας σε βάρος της ποσότητας και ακολουθώντας σύνθετες οινοποιητικές τεχνικές, το μετατρέπει σε αντικείμενο τέχνης. Το ωραίο ανάγει το τερπνό στον ανώτατο δυνατό βαθμό. Έτσι, ένα σταφύλι ακατάλληλο, ακόμη και να καταναλωθεί, με την παρέμβαση του δημιουργού μετατρέπεται σε ένα έργο τέχνης, μια φιάλη κρασιού, αποκτώντας υπεραξία. Ως επόμενο βήμα θα μπορούσε να θεωρηθεί η κατανάλωση κρασιού, που αποστασιοποιείται από την εισαγωγή αλκοόλης στον ανθρώπινο οργανισμό, άρα και από τα αποτελέσματά της, απλώς δοκιμάζοντας κρασί σε ελάχιστες ποσότητες και με σκοπό πια μόνο το περιττό: την ηδονή από τα επιλεγμένα αρωματικά και γευστικά συστατικά του κρασιού, όπως γίνονται αντιληπτά ή, με άλλα λόγια, την τέχνη για την τέχνη!
H μορφή και το περιεχόμενο
Η ενότητα του πολλαπλού μέσα σε ένα ενιαίο σύνολο είναι ο πρώτος και κύριος κανόνας της αισθητικής. Το κρασί μέσα από την πολυπλοκότητά του, που αποτελεί άλλωστε και γευσιγνωστικό όρο και κύρια παράμετρο ένδειξης της ποιότητας, κατέχει το στοιχείο αυτό στο ακέραιο.
Η οινοποίηση, όπως και η τέχνη του κινηματογράφου, είναι μια τέχνη διαμεσολαβημένη από την τεχνική και το ταλέντο σε μια σύνθεση. Ο οινοποιός δίνει στο χυμό του σταφυλιού μορφή, αφού μέσα από τα συστατικά του σταφυλιού κάνει επιλογή ποια θα εμφανίσει και ποια θα εξαφανίσει, δίνοντας έτσι τη μορφή όπως αυτός επιθυμεί. Το κρασί έχει περιεχόμενο και όχι μορφή, αν εξαιρέσουμε το χρώμα του, και για το λόγο αυτό πολλές φορές δεν γίνεται αντιληπτή η ποιότητά του. Το κρασί από άποψη περιεχομένου είναι πιο κοντά στην αρχιτεκτονική, χάρη στη δομή των συστατικών που διαθέτει. Δεν την εμφανίζει ως μορφή, αφού τα υγρά δεν έχουν δική τους μορφή, αλλά την κρατάει αποθηκευμένη ως περιεχόμενο.
Η μουσική δεν προκαλεί συγκεκριμένα συναισθήματα, γι’ αυτό και συγκινούμαστε με διαφορετικό τρόπο ακούγοντας το ίδιο κομμάτι. Η γοητεία της μουσικής στηρίζεται στην ασάφειά της. Το ίδιο ασταθές είναι το περιεχόμενο ενός κρασιού, παρ’ όλες τις προσπάθειες που κάνουμε να το καθυποτάξουμε αναλυτικά μέσα από τη γευσιγνωσία. Στον εστετισμό τα πάντα εξαρτώνται από τη μορφή. Η άποψη όμως για το έργο τέχνης πρέπει να στηρίζεται ταυτόχρονα τόσο στη μορφή όσο και στο περιεχόμενο.
προσωπική γνώμη. Πρέπει να αποφεύγουμε την εικοτολογία, δηλαδή το «υποθέτω» και κατ’ επέκταση το «έτσι μου αρέσει εμένα», γιατί δείχνει την αποδοχή του κίβδηλου με την ίδια ευκολία αποδοχής του αυθεντικού. Κίβδηλο είναι το στυφό, που θέλει να εμφανιστεί ως πλούσιο, το μονότονο που θέλει να εμφανιστεί ως αρωματικό. Το κιτς ελλοχεύει και πλασάρεται ως αισθητική αλήθεια, κάτι που συμβαίνει συχνά, αφού δεν υπάρχουν όρια ανάμεσα στο έντεχνο και το άτεχνο. Ο παραγωγός, αν και πολλές φορές διαθέτει το υπόβαθρο, σπάνια έχει την αποστασιοποίηση που απαιτείται για να μπορεί να κρίνει το κρασί του. Όπως όμως θα δούμε στη συνέχεια, η επαφή του παραγωγού με τον καταναλωτή είναι αναντικατάστατη. Γι’ αυτό και οι Γάλλοι παραγωγοί έχουν την επισκεψιμότητα των οινοποιείων τους σε τόσο υψηλή προτεραιότητα, όπως και οι Ιταλοί, οι Ισπανοί κ.ά. Για να μη μιλήσουμε για τους παραγωγούς του Νέου Κόσμου... Όσο για τον κριτικό, δεν είναι τίποτε άλλο παρά η διαμεσολάβηση μεταξύ ενός τεμπέλη πομπού και ενός εξίσου τεμπέλη δέκτη.
H χρυσή τομή και το χάσμα
Η χρυσή τομή (1 προς 1,618) που είναι οι διαστάσεις της τέλειας ισορροπίας και άρα της τέλειας οικονομίας στη Φύση, είναι κάτι κοινό στη φύση και στην τέχνη. Ο Ρολάν Μπαρτ εξηγεί ότι η τέχνη παράγει ηδονή ακόμη και όταν το περιεχόμενό της είναι δυσάρεστο. Χάρη σε χάσματα από το ένα νόημα στο άλλο, όπως το μοντάζ στον κινηματογράφο, προκύπτει η απόλαυση, ακόμη και της ανάγνωσης ενός κειμένου. Στο κρασί τα χάσματα τα δημιουργεί η διαδοχή γεύσεων και η ανακάλυψη οσμών μέσα σε ένα αρμονικό σύνολο. και τότε μιλάμε όχι απλά για όμορφα, αλλά για ηδονικά κρασιά. Είναι τα μεγάλα κρασιά, με περίτεχνα ενσωματωμένα ελαττώματα, όπως το σάπιο σ’ ένα Sauternes, που ξεπερνούν την απόλαυση και προκαλούν ηδονή. Οι παραπάνω απόψεις αναφαίνονται ως πλέον αξιόλογες και ενδιαφέρουσες για παραπέρα ανάλυση, όσον αφορά την αισθητική του κρασιού. Η τέχνη είναι ηδονή ή δεν είναι τέχνη. Η απόλαυση στην τέχνη είναι ότι παίρνουμε μέρος σε ένα παιχνίδι που παίζουμε σύμφωνα με τους κανόνες που επέβαλε ο καλλιτέχνης, ρισκάροντας αν τελικά θα ικανοποιηθούμε. Μέρος της ιεροτελεστίας της απόλαυσης ενός κρασιού αποτελεί και η προσμονή της ποιότητας της κάθε φιάλης ξεχωριστά. Ιεροτελεστία που δεν μπορεί να παρέχει κανένα άλλο «έδεσμα» από μόνο του, παρά μόνον ως μέρος ενός εδέσματος.
Aνάλυση και σύνθεση
Με μια οπτική σύνθεσης, η τέχνη έχει σκοπό να μας εντάξει σε μια ολότητα, άποψη με σαφείς επιδράσεις από τον ινδουισμό. Έτσι, εγκαταλείπουμε την αναλυτική σχέση και εντασσόμαστε στη συνθετική, όπως επιτάσσει ο στρουκτουραλισμός. Η αναλυτική σκέψη εμποδίζει την κατανόηση του όλου.
Η ανάλυση των χαρακτηριστικών του κρασιού σε αναλυτικό επίπεδο που έχει κυριαρχήσει σήμερα ως τεχνική, χωρίζοντας τις αισθήσεις μας σε είδη όσφρησης και γεύσης που επιδέχονται χημική ερμηνεία, μας παρεμποδίζει να κατανοήσουμε το κρασί ως όλον. Είναι σαν να θέλουμε να κατανοήσουμε έναν πίνακα ζωγραφικής μόνο ως εναλλαγή χρωμάτων και υποθετικών κινήσεων. Ο ρυθμός δημιουργεί καθετί που κινείται. Αποτελεί βασική παράμετρο της φύσης και της τέχνης. Έτσι, σύμφωνα με το μαρξισμό, η τέχνη γεννήθηκε από το ρυθμό της εργασίας και η τέχνη είναι μέλημα μιας σοσιαλιστικής κοινωνίας, δημιουργώντας το σοσιαλιστικό ρεαλισμό. Το στιλ του καλλιτέχνη είναι ο ειδικός τρόπος που ταλαντώνεται. Μιλάμε για στιλ παραγωγού, εννοώντας την επαναληπτική διαδικασία που επαναφέρει από χρονιά σε χρονιά στο κρασί παρόμοια οργανοληπτικά χαρακτηριστικά.
Aπό την ιδέα στο ασυνείδητο
Κατά τον Χέγκελ, η τέχνη τοποθετείται στην κάθοδο της Ιδέας προς την Ύλη ή σε κάποιο σημείο της ανοδικής πορείας της Ύλης προς την Ιδέα, δηλαδή το παγκόσμιο χεγκελιανό πνεύμα. Καλλιτέχνης και παγκόσμιο πνεύμα προϋποθέτουν το ένα το άλλο για να συνυπάρξουν. Εδώ θα έπρεπε να δεχτούμε ότι υπάρχει το ιδανικό κρασί, που ο άνθρωπος προσπαθεί να προσεγγίσει κάνοντας εκατομμύρια προσπαθειών.
Ο μεγαλοφυής παραγωγός είναι η γέφυρα από το παλιό, το δοκιμασμένο, στο καινούριο και άγνωστο. Σύμφωνα με την ιδεαλιστική αισθητική, το τέλειο έργο τέχνης είναι ανάκλαση της θεϊκής τελειότητας από καλλιτέχνες που καταφέρνουν να επικοινωνήσουν με τον Θεό. Η μαγεία της τέχνης είναι πανάρχαια και έχει πρακτική σημασία στους πρωτόγονους λαούς. Η μαγεία του κρασιού είναι υπαρκτή, αφού απελευθερώνει το πνεύμα σε περισσότερο ή λιγότερο επικίνδυνα μονοπάτια, αλλά αυτή μάλλον οφείλεται στην αλκοόλη που περιέχει… Η αισθητική συγκίνηση δημιουργείται με βάση τη συνειρμική ικανότητα.
Η έμπνευση μοιάζει με το κρυπτογραφημένο μήνυμα που στέλνει το ασυνείδητο στη συνείδηση. Θαυμασμός όταν αφήνουμε το «άλλο» να προβληθεί μέσα μας. Είναι η ενδοπροβολή ενός άλλου εγώ μέσα στο δικό μας υπερεγώ, κατά τον Φρόιντ, που πρώτος επισήμανε και μελέτησε τη σχέση ενός καλλιτεχνικού έργου με το ασυνείδητο του καλλιτέχνη, με την ικανοποίηση απωθημένων ορμών του. Η σεξουαλικότητα κάνει την παρουσία της μέσα από τα γευσιγνωστικά χαρακτηριστικά για το σώμα του κρασιού, υπονοώντας το ανθρώπινο. Η γευσιγνωσία είναι η κατάδυση στο χαρακτήρα του κρασιού όπως τον έχει πλάσει ο οινοποιός. Για το λόγο αυτό είναι τόσο σημαντική η γνωριμία με τον παραγωγό, όσο και με το αμπέλι για την κατανόηση του κρασιού. Γι’ αυτό και οι πιο επιτυχημένες εκδηλώσεις της Ελληνικής Ακαδημίας Οίνου, απ’ όσο θυμάμαι, ήταν αυτές όπου ο καταναλωτής είχε τη δυνατότητα να ακούσει τις προσωπικές απόψεις του παραγωγού για το κρασί του.
Δημιουργοί και αποδέκτες
Στο ρομαντισμό, υπέρτατος νόμος είναι αυτός που εκπορεύεται από το Εγώ, που ως μέρος της φύσης ενεργεί τυφλά και ανεξέλεγκτα. Είναι αυτός που επιτρέπει στον οινοποιό να δημιουργεί το κρασί ως μέρος του εγώ του και κάτω από την ίδια πρώτη ύλη να δημιουργεί διαφορετικές γευστικές εκδοχές. Η αισθητική της μορφής δίνει προτεραιότητα στη μορφή, στην τέχνη, και ο φορμαλισμός θεωρεί τη δημιουργία των καλλιτεχνών απαραίτητη για να συμπληρώσουν την θεϊκή δημιουργία. Με την τέχνη ο Θεός κάνει ορατή την παρουσία του στον κόσμο και τότε ο καλλιτέχνης είναι ο ιερέας – αλλά και καταραμένος όπως ο Πόε. Ο χριστιανισμός, βρίσκει το ωραίο κυρίως ως δημιούργημα του Θεού στη Φύση, το οποίο όμως ταυτόχρονα απορρίπτει, για να μην κατηγορηθεί για παγανισμό. Χρησιμοποίησε το κρασί ως λατρευτικό στοιχείο, επιβάλλοντας τη χρήση του και ταυτίζοντάς το με το αίμα του Ιησού. Οι μεταγενέστεροι του Ιησού αισθητικά προσέγγισαν το αίμα Του με το γλυκό και υψηλόβαθμο του κρασιού, δημιουργώντας την εκκλησιαστική αισθητική. Στο ερώτημα ποιος είναι καλλιτέχνης, δεν υπάρχει κατηγορηματική απάντηση. Συνήθως, όταν το έργο ενός καλλιτέχνη επιβιώνει για αρκετό καιρό μετά το θάνατό του, αυτό επιβεβαιώνει την αξία του ως καλλιτέχνη, και επιπλέον το έργο που νικάει το χρόνο λέγεται κλασικό. Έτσι, έχουν δημιουργηθεί κλασικά κρασιά που επιβιώνουν και γίνονται διαχρονικά, δίνοντας το στίγμα ενός στιλ. Βέβαια μιλάμε για μακρόβια και όχι για αθάνατα έργα. Ο καλλιτέχνης πηδώντας από την αντιληπτή δυνατότητα, πάει κατευθείαν στην αισθητική έκφραση.
Για τις σύνθετες τέχνες, όπως αυτή της οινοποίησης, προηγείται μια δύσκολη δουλειά, αφού ο οινοποιός καλείται να χρησιμοποιήσει πολύ συγκεκριμένα τεχνολογικά βοηθήματα. Ο καλλιτέχνης μετασχηματίζει την ύλη και μας αποκαλύπτει τη δύναμη που βρίσκεται παγιδευμένη εκεί, κάτι που γίνεται χάρη στον ψυχολογικό μηχανισμό της συμπάθειας. Αυτή είναι που κάνει τον αποδέκτη να συμπάσχει με το δημιουργό. Γι’ αυτό μιλάμε για τον κόπο του παραγωγού ενός κρασιού, αλλά ποτέ δεν σκεφτόμαστε το ίδιο όταν τρώμε ένα σταφύλι.
Κύριο γνώρισμα του καλλιτέχνη είναι η δημιουργική φαντασία που δεν σκορπίζεται άκοπα, αλλά καταλήγει να σχηματοποιηθεί στο συγκεκριμένο έργο τέχνης. Είναι μια «παγωμένη» φαντασία, ένα ελατήριο έτοιμο να αποδεσμεύσει ενέργεια ανάλογη με αυτή που αρχικά είχε ο καλλιτέχνης.
Το έργο για να υπάρξει ως έργο τέχνης χρειάζονται και οι αποδέκτες του, και τα μεγαλοφυή έργα χρειάζονται και μεγαλοφυές κοινό. Έτσι, τα όμορφα κρασιά δίχως το κοινό που θα τα κατανοήσει, παύουν να είναι μεγάλα. Μοιραστείτε τις καλές σας φιάλες με αυτούς που θα τις καταλάβουν.
