Γιάννης Αναστασάκης: «Στον Ορέστη βλέπουμε το δικό μας πρόσωπο»

Ποιο είναι το βασικότερο διακύβευμα στο ανέβασμα της συγκεκριμένης αρχαίας τραγωδίας;
Ο μεγάλος κίνδυνος είναι να δεις τον «Ορέστη» σαν ένα σύγχρονο έργο του ψυχολογικού θεάτρου. Είναι τραγωδία, που για μένα σημαίνει ότι είναι καταρχήν ποίηση, κατόπιν θεατρικό έργο, αμέσως μετά κλασικό κείμενο και τέλος μια…μεταφορά. Οι μορφές είναι αντι-ηρωικές, οι καταστάσεις που ζουν τερατώδεις, οι αντιδράσεις των προσώπων κουβαλούν την θνητή μας φύση. Μπορεί το μυθολογικό βάρος που σηκώνουν στους ώμους τους ο Ορέστης, η Ηλέκτρα, ο Πυλάδης, ο Μενέλαος, η Ελένη να είναι θεόρατο, αλλά οι πράξεις τους αγγίζουν την Ιστορία. Συνειδητοποιήσαμε δουλεύοντας ότι ενέργειες, στάσεις, σκέψεις και συμπεριφορές οδηγούν στο «σήμερα» και προοιωνίζονται το «αύριο». Ο στίχος του Εμπειρίκου «Η Σήμερον ως Αύριον και ως Χθες» συναντά τη μεγαλοφυία του Ευριπίδη.

Και οι τρεις τραγικοί πραγματεύονται σε έργα τους το φόνο Αίγισθου- Κλυταιμνήστρας. Σε ποια σημεία διαφοροποιείται ο Ευριπίδης έναντι των άλλων τραγικών;
Ο Ευριπίδης υπήρξε τολμηρός και καινοτόμος. Όλη η υπόθεση του «Ορέστη» είναι δική του κατασκευή: έξι μέρες μετά τη δολοφονία Κλυταιμνήστρας κι Αίγισθου παρακολουθούμε σε πραγματικό σχεδόν χρόνο αλλεπάλληλες αφίξεις προσώπων, αναχωρήσεις κι απρόσμενες επιστροφές, αγώνες λόγων, σχέδια εγκληματικά που εξυφαίνονται και υλοποιούνται παραχρήμα, μια ανηλεή γύμνωση των προσώπων του μύθου που αποκαλύπτει την ανθρώπινη φύση τους- το δικό μας αληθινό πρόσωπο. Το τέλος του έργου μας επαναφέρει στην …τάξη: εμφανίζεται ο από μηχανής Θεός, που τόση ώρα παρακολουθούσε ανηλεής, και δίνει τη λύση που συνδέει την παρεκτροπή του συγγραφέα με τον παραδοσιακά γνωστό μύθο. Η ειρωνεία του Ευριπίδη, ο σαρκασμός του και το χιούμορ ακόμη και στις τραγικότερες στιγμή μας ξαφνιάζουν. Ο ποιητής μεταφραστής μας Γιώργος Μπλάνας έκανε σωστή «διάγνωση» κι εμείς προσπαθούμε να φωτίσουμε όλα αυτά τα σημεία χωρίς φόβο, αλλά με πάθος. Ακολουθούμε τη «συνταγή Ευριπίδη».

Πόσο μετέωρος και έκθετος στον υποκειμενισμό του είναι ο Ορέστης;
Ο Ορέστης θέλει να ζήσει! Από την αρχή του έργου τυραννιέται από τις τύψεις, που δεν θα τον εγκαταλείψουν ως τους τελευταίους σχεδόν στίχους. Αλλά αντιδρά με κάθε τρόπο για να κερδίσει τη ζωή: κολακεύει, βρίζει, επιτίθεται, απειλεί, σκοτώνει, απαγάγει, προκαλεί, δακρύζει, φοβάται, ρητορεύει, αυτοσαρκάζεται! Όσα ρήματα και να σκεφτώ δεν αρκούν για να ερμηνεύσω τη στάση του. Στο μεταίχμιο της ζωής και του θανάτου μετεωρίζεται. Είναι μαζί φτερό πουλιού και πέτρα. Χάδι απαλό και ψυχρό σίδερο. Φλεγόμενη βάτος και ρυάκι πένθιμο. Ο Ορέστης του Χρίστου Στυλιανού είναι σαν κι εμάς. Στο πρόσωπό του βλέπουμε το δικό μας πρόσωπο.

Συμπάσχετε με την Ηλέκτρα;
Αγαπώ τα πλάσματα αυτά- την Ηλέκτρα, τον Ορέστη, τον Πυλάδη. Δε μ' αφήνουν λεπτό σε ησυχία. Εκεί που με πιάνουν τα κλάματα με το μοιρολόι της Ηλέκτρας, εκεί γελώ με την αφελή ωμότητά της. Είναι κορίτσι δυνατό η Ηλέκτρα. Κι είναι και τόσο αδύναμη. Ίσως να φταίει κι η ερμηνεία της Ιωάννας Κολιοπούλου που αιχμαλωτίζομαι. Ξεχνώ τη διαδικασία της πρόβας κι αφήνομαι να παρασυρθώ. Ναι, συμπάσχω.

«Με τις ουτοπίες προχωρά το ανθρώπινο είδος. Απλώς, έχει πολύ αργό βηματισμό, αν συγκρίνω τον «Ορέστη» με το σήμερα.»

Πώς εμφανίζεται ο παράγοντας του θείου στην τραγωδία, που σκηνοθετείτε;
Οι θεοί απουσιάζουν στην τραγωδία μας. Μάλλον, καλύτερα, παρακολουθούν μεσαδιστική ηρεμία και επεμβαίνουν λίγο πριν την ολική καταστροφή. Αν δε βγει ο Απόλλωνας στο τέλος, ο μύθος πάει περίπατο! Το παλάτι θα καεί, οι ήρωες θα απανθρακωθούν! Δεν θα υπάρξει ποτέ ο Άρειος Πάγος, πρέπει να σκιστούν δεκάδες σελίδες της Μυθολογίας, γκρεμίζονται όλα! Με σαφώς ειρωνική διάθεση ο Ευριπίδης επανέρχεται στο παραμύθι που οι θεατές του, οι Αθηναίοι πολίτες γνωρίζουν καλά. Αλλά νομίζω πως στο μεταξύ κατάφερε για μιάμιση ώρα να τους ξεβολέψει, να τους κάνει να σκεφθούν πού βρίσκονται και πού πάνε. Και να μην ελπίζουν πως ένας…από μηχανής θεός θα τους δώσει τη λύση. Πρέπει να πάρουν τη ζωή τους στα χέρια τους. Οι Αθηναίοι του 408 π.χ δεν τον άκουσαν. Ο πελοποννησιακός πόλεμος τέλειωσε με οδυνηρή ήττα κι ο συγγραφέας έφυγε λίγο πριν για τη Μακεδονία, στην αυλή του Αρχέλαου. Οι θεοί έμειναν στη θέση τους…

Ποια κοινά και ποιες διαφορές παρατηρείτε να υπάρχουν ανάμεσα στη Δημοκρατία που έζησε ο Ευριπίδης κι αυτή που ζούμε εμείς;
Οι δημαγωγοί προσπαθούν και σήμερα να κυριαρχήσουν. Ο λαός, εμείς όλοι, ζαλισμένοι από τα συνεχή χτυπήματα γυρνάμε με βλέμμα θολό εδώ κι εκεί ψάχνοντας το φως. Συχνά μάλιστα εθελοτυφλούμε. Όπως και τότε. Με μια διαφορά- που την εντοπίζω γιατί θέλω να ‘μαι αισιόδοξος: έχουμε ακόμη αντιστάσεις. Δεν έχουμε βρει όλες τις απαντήσεις, αλλά είμαστε πεισματάρηδες κι αγωνιστές. (Το νου μας, όμως! Ο εχθρός είναι μέσα μας, έχει τρυπώσει στο μυαλό μας κι αγωνίζεται κι αυτός).

Πώς μπορεί ο άνθρωπος, ως μέλος μιας κοινωνίας να αντισταθεί στον κόσμο της παρακμής;
Με τη δημιουργία. Με τη συμμετοχή. Με την αγάπη προς το συνάνθρωπο που περνάει χειρότερα από μας, με την Τέχνη, με τον έρωτα, με τη φιλία, με την ελπίδα παραμάσχαλα, με κοινούς αγώνες. Αν εξαιρέσουμε τον...χρυσό αιώνα του Περικλή, συνέχεια σε μια παρακμή ζούμε! Αλλά δε θα το βάλουμε κάτω! Πού θα πάει; Θά’ ρθει κι ο βαρετός κόσμος της αέναης ακμής. Θα τον σωριάσουμε κάτω κι αυτόν και φτου κι απ΄την αρχή!

«…Εύκολο είναι να σκοτώσετε εμένα, μπορείτε όμως να σκοτώσετε το θεό, τον εντολοδότη μου;» λέει κάποια στιγμή ο Ορέστης. Μπορεί να υπάρξει δικαιοσύνη σ’ ένα κόσμο όπου κυριαρχεί το δίπολο εξουσιαστή- εξουσιαζόμενου;
Η Δικαιοσύνη είναι κι αυτή μια θεσμοθετημένη Εξουσία. Οι κανόνες, οι νόμοι, αλλάζουν από εποχή σε εποχή. Δική μας ευθύνη να περιφρουρούμε και να διεκδικούμε την ισονομία. Δικό μας καθήκον να διεκδικούμε το δίκιο μας και το δίκιο του αδύναμου- κυρίως αυτό! Ε, και δικός μας αγώνας να σπάσουμε αυτό το δίπολο εξουσιαστής- εξουσιαζόμενος. Στο «Περιμένοντας το Γκοντό», που δούλεψα λίγους μήνες πριν, ο Λάκυ δεν εγκαταλείπει το αφεντικό του κι ας έχει πια τυφλωθεί. Γιατί άραγε; Ποιο προπατορικό…αμάρτημα πληρώνει και πληρώνουμε; Δεν έχω πρόχειρη την απάντηση. Ονειρεύομαι όμως μια ουτοπική κοινωνία όπου το δίκαιο θα θριαμβεύει χωρίς να τιμωρεί, όπου δε θα χρειάζεται κανείς να σκύβει υποτακτικά το κεφάλι σε κανέναν, όπου τα βλέμματα θα ‘ναι καθαρά από δάκρυα και τσίμπλες, όπου ο φόβος θα είναι άγνωστη λέξη, όπου η Ειρήνη δε θα ‘ναι καραμέλα στα χείλη του Απόλλωνα αλλά γνήσια και διαρκής. Με τις ουτοπίες προχωρά το ανθρώπινο είδος. Απλώς, έχει πολύ αργό βηματισμό, αν συγκρίνω τον «Ορέστη» με το σήμερα.

«Συχνά μάλιστα εθελοτυφλούμε. Όπως και τότε. Με μια διαφορά- που την εντοπίζω γιατί θέλω να ‘μαι αισιόδοξος: έχουμε ακόμη αντιστάσεις.»

Δίνετε ελευθερία τους ηθοποιούς σας στην πρόβα;
Ομολογώ πως στην πρόβα πηγαίνω με ένα σχέδιο για το έργο. Έχω σκεφτεί καιρό πριν, έχω αναλύσει τα σκοτεινά σημεία πριν φτάσω στην Πρώτη Ανάγνωση, έχω αρχίσει συζητήσεις με τους βασικούς συντελεστές για το σκηνικό, τα κοστούμια, την κίνηση, τη μουσική. Υπάρχουν σταθερές αλλά υπάρχει και η δυνατότητα ευελιξίας. Οι ηθοποιοί δεν είναι μαριονέτες. Ζυμώνουμε μαζί. Διαθεσιμότητα και τόλμη, πειθαρχία κι έλεγχος, σεβασμός και πίστη- με μια λέξη: συνεργασία! Αυτό επιδιώκω. Στο θέατρο το «μαζί» είναι αδιαπραγμάτευτο ζητούμενο. Οι εγωισμοί δεν έχουν θέση. Έτσι, κι εγώ υποχωρώ όταν βλέπω πως η κατεύθυνση που είχα στο νου μου ήταν λανθασμένη, όταν αυτό που ζητώ καταντά εμμονή και δεν ελευθερώνει τον ηθοποιό. Και φροντίζω να νιώθουν όλοι οι συντελεστές ότι συνδημιουργούν- όχι ότι…υπηρετούν το σκηνοθετικό μου όραμα. Γιατί αυτή είναι η αλήθεια! Το θέατρο είναι ομαδική δουλειά.

Τι είδατε στο Χρίστο Στυλιανού και την Ιωάννα Κολλιοπούλου και τους επιλέξατε για τους ρόλους του Ορέστη και της Ηλέκτρας;
Είναι δυο εξαιρετικά ταλαντούχα πλάσματα. Τα επόμενα χρόνια θα μιλάμε για αυτούς πολύ συχνά- να μου το θυμηθείτε! Έχουν δύναμη κι είναι ευαίσθητοι ταυτόχρονα, είναι απόλυτα συνεργάσιμοι και δοτικοί, είναι οπλισμένοι με τεχνική αλλά δεν οχυρώνονται πίσω από αυτήν. Πραγματικοί ηθοποιοί κι αξιαγάπητοι άνθρωποι. Τους θαυμάζω. Κι έχουν έναν Ορέστη και μια Ηλέκτρα μέσα τους- θα μου πεις κι άλλοι έχουμε μέσα μας Ορέστες κι Ηλέκτρες! Πράγματι. Αυτοί όμως, ο Χρίστος κι η Ιωάννα, τολμούν να δουν και να δείξουν αυτά τα πρόσωπα, ανοίγουν την ψυχή και το μυαλό τους και τα υποδέχονται, ανοίγουν το στόμα και τα χέρια τους και τα φανερώνουν και σε μας! Τι άλλο θα μπορούσα να ζητήσω; Είμαι ένας πολύ τυχερός άνθρωπος που τους έχω μαζί μου.

Τι καινούργιο φέρνει η μετάφραση του Γιώργου Μπλάνα και ποιες ατμόσφαιρες η μουσική του Μπάμπη Παπαδόπουλου;
Ο Μπλάνας είναι Ποιητής. Αλλά ζει γύρω μας, ακούει την ανάσα του κόσμου, μιλά τη γλώσσα μας. Στις μεταφράσεις του, λοιπόν, συνταιριάζει το οικείο με το ανοίκειο, την ποίηση με τον καθημερινό λόγο, τη ρητορική φλυαρία που μας πιάνει συχνά με τη δωρικότητα μιας φράσης που χαράζεται στη μνήμη. Η σχέση του με τον Ευριπίδη είναι στενή! Κάποιες φορές τον προσπερνά με τόλμη, υπηρετώντας όμως το πνεύμα του, κι άλλες τον ακολουθεί πιστά. Μας άνοιξε δρόμους η μετάφραση του Γιώργου στον «Ορέστη». Μπήκαμε όλοι μας σε μια δημιουργική διαδικασία που την απολαμβάναμε, καθώς διαβάζαμε. Μια γόνιμη «συζήτηση» που αισθάνομαι πως τη χαίρονται ήδη οι θεατές της παράστασης. Στο τέλος, τα λόγια του Ευριπίδη στην παράστασή μας γίνανε στίχοι του Μπλάνα, γίνανε δικές μας κουβέντες που γεννήθηκαν στις πρόβες, γίνανε παύσεις κι αποσιωπήσεις του… ανείπωτου. Γίνανε μουσική στη ροκ εκδοχή του Μπάμπη Παπαδόπουλου. Ο Μπάμπης έφερε στην παράσταση τον δικό του κόσμο- μελωδικό και άγριο, ρυθμικό και οργισμένο. Συντονίστηκε η μουσική με το λόγο και τις πράξεις των προσώπων. Δε θα μπορούσα να φανταστώ καλύτερους συνεργάτες. Τους ευχαριστώ από καρδιάς, που λένε. Τώρα, αν όλο αυτό είναι «καινούριο» ή όχι, δεν είμαι εγώ που μπορώ να το κρίνω. Αυτό που μπορώ να πω είναι πως η μετάφραση του Γιώργου είναι μια ΝΕΑ μετάφραση, φτιαγμένη για την παράστασή μας, δουλεμένη στις πρόβες, κι η μουσική του Μπάμπη μια νέα μουσική που γεννήθηκε μέσα στις πρόβες ειδικά για την παράστασή μας.