Την «Τάξη μας» του Πολωνού Ταντέους Σλομποντζιάνεκ ανεβάζει ο Τάκης Τζαμαργιάς στο Εθνικό Θέατρο (από 27/4) και, με εργαλείο την προφορική μαρτυρία και την αναπαράσταση, ερευνά γιατί σε ακραίες κοινωνικοπολιτικές καταστάσεις, όπου οι ηθικές και ανθρωπιστικές αρχές παραβιάζονται, ο άνθρωπος συμπεριφέρεται αγελαία και γίνεται εχθρός του εαυτού του κι έρμαιο των άλλων νομίζοντας ότι θα γλιτώσει.
Η «Τάξη μας» είναι ένα έργο που πραγματεύεται τη φρίκη. Τι σας οδήγησε στην απόφαση να το σκηνοθετήσετε;
Η τόλμη να πεις, να καταθέσεις τη δική σου αλήθεια για φρικτά γεγονότα που συνέβησαν κάποτε στον τόπο σου, σε δύσκολες κοινωνικοπολιτικές συνθήκες, να τα ξεθάψεις και να τα αποκαλύψεις, θέτοντας ερωτήματα για το αν μπορούσες να κάνεις κάτι άλλο και δεν το έκανες, είναι από μόνη της μια χειρονομία αισιοδοξίας. Σίγουρα δεν εξιλεώνεσαι αν ομολογήσεις τον μικρό ή μεγάλο βαθμό εμπλοκής σου σε γεγονότα που σημάδεψαν και πόνεσαν δικούς σου ανθρώπους, συμμαθητές σου στο σχολείο. Συνομιλώντας όμως με την Ιστορία, μπορείς να βοηθήσεις νεότερες γενιές να συνειδητοποιήσουν βασικές έννοιες της δημοκρατίας, όπως η ατομική και η συλλογική ευθύνη.
Κι εδώ έγκειται η ξεχωριστή πολυσημία αυτού του έργου. Δέκα μαθητές μιας τάξης σε μια μικρή πολωνική πόλη καλούνται στη σκηνή για μια ιδιότυπη συνομιλία με την Ιστορία. Συγκεκριμένα με τα γεγονότα που σημάδεψαν και καθόρισαν τη ζωή τους κατά τον Β΄ Παγκόσμιο και ηθελημένα ή μη τους μετέτρεψαν σε θύτες και θύματα. Ο Σλομποντζιάνεκ, αξιοποιώντας την ευρωπαϊκή θεατρική παράδοση, από τους αρχαίους τραγικούς και τον Σαίξπηρ μέχρι τον Μπρεχτ και τον Καντόρ, συνθέτει μια πολυεπίπεδη στρωματογραφία των μαθητών μέσα από μια σειρά 14 μαθημάτων δομημένων σε ομόκεντρους κύκλους. Η απουσία δασκάλου τούς αναγκάζει να γίνουν οι ίδιοι φορείς αγωγής επώδυνων μαθημάτων και συγκυριών που τους στοίχειωσαν για όλη τους τη ζωή.
Ο συγγραφέας θίγει το ναζιστικό πρόβλημα στο παρελθόν. Ο ναζισμός έχει παρόν και μέλλον;
Το κείμενο του Σλομποντζιάνεκ θίγει μια σειρά θεμάτων. ο ναζισμός είναι ένα από αυτά, αλλά κυρίως ως προς την αντιμετώπισή του, πώς δηλαδή διαρρηγνύεται μια συμπαγής ομάδα και πώς τα μέλη της παγιδεύονται σε ακραίους εθνικισμούς και στείρα ιδεολογήματα. Ο μικρόκοσμος του Γεντμπάντε της Πολωνίας αποκτά οικουμενική διάσταση. Οι συμμαθητές γίνονται φορείς μιας αποκαλυπτικής ιστορίας για να μας «διδάξουν», σε μια πορεία αυτογνωσίας, ότι αυτά που συνέβησαν τότε μπορεί και να επαναληφθούν. Ο πόνος που σημάδεψε τη ζωή των ανθρώπων, είτε πήραν τη θέση του δράστη είτε του θύματος, δεν σταμάτησε, οι πληγές δεν έκλεισαν. Σε συνθήκες σύγχυσης και διαστρεβλωμένης ηθικής και δικαίου οι άνθρωποι μετατρέπονται σε αγέλη βίας, θυμού κι εκδίκησης. «Τη χέσαμε τη ζωή μας. Τι ανελέητο ξόδεμα!» θα πει ο πιο εμπλεκόμενος στα γεγονότα και σκληρότερος όλων, ο Ζίγκμουντ.
Ποια είναι τα πιο δυνατά στοιχεία του έργου;
Η εξαιρετική σκιαγράφηση των χαρακτήρων, σχεδόν αριστοτελική, και ο τρόπος με τον οποίο χρησιμοποιεί την αφήγηση και τη λειτουργία του χρόνου και της μνήμης είναι χαρακτηριστικά της γραφής του Σλομποντζιάνεκ. Επίσης ο λεπτός τρόπος με τον οποίο κρατάει αποστάσεις, χωρίς να καταδικάζει μονομερώς τους Πολωνούς καθολικούς και να υπερασπίζεται τους Πολωνούς εβραίους.
Μιλήστε μας για τους ήρωες του έργου.
Από τους 10 συμμαθητές οι 5 είναι Εβραίοι και οι άλλοι 5 Καθολικοί. Ο Γιάκουμπ Κατς από τους Εβραίους που υπερασπίζεται τις σοσιαλιστικές ιδέες και υποδέχεται με θέρμη τη σοβιετική κατοχή. Ο Ρυσίεκ πατριώτης, βασανίζεται από τους σοβιετικούς και γίνεται ακραίος εθνικιστής. Η Ντόρα Εβραία παντρεύεται το συμμαθητή της
ομόθρησκο Μενάχεμ και αποκτά ένα παιδί. Ο Μενάχεμ καταλήγει στο Ισραήλ. Ο Εβραίος Άμπραμ φεύγει στην Αμερική πριν τα γεγονότα – ο μόνος απών στα μεγάλα γεγονότα. Η Ραχέλκα διασώζεται από τον Πολωνό συμμαθητή της Βλάντεκ, γίνεται χριστιανή μετονομάζεται Μαριάννα, παντρεύεται το σωτήρα της και επιβιώνει. Ο Βλάντεκ, καθολικός επιβιώνει σε συνθήκες τρόμου και ενοχής. Ο Ζίγμουντ, καθολικός επιβιώνει σε βάρος όλων των συμμαθητών και γίνεται ο δράστης όλων των φοβερών συμβάντων. Η Ζόχα σώζει το συμμαθητή της Μενάχεμ και μεταναστεύει στην Αμερική. Ο Χένιεκ χειροτονείται ιερέας και μαζί με τον Ζίγμουντ συμμετέχουν στις φοβερές εξελίξεις της πόλης τους.
Πώς επιλέξατε τους ηθοποιούς;
Η επιλογή των ηθοποιών έγινε με κριτήριο να έρθουν στη σκηνή με την ηλικία θανάτου των ηρώων/συμμαθητών, για να καλύψουν την περίοδο από το 1925 που βρίσκονταν στην Α΄ Δημοτικού μέχρι το 2003, οπότε πεθαίνει και ο τελευταίος συμμαθητής, ο ραβίνος πλέον στην Αμερική Άμπραμ. Το Εθνικό μου έδωσε τη δυνατότητα να αξιοποιήσω ηθοποιούς σημαντικούς από προηγούμενες διανομές του της φετινής περιόδου και ταυτόχρονα να καλέσω τις κ. Οικονομίδου, Κωνσταντίνου, Τάκαλου για τους γυναικείους ρόλους. Ο Γιάννης Νταλιάνης και ο Άλκης Παναγιωτίδης κλήθηκαν επειδή ο Γιώργος Κέντρος και ο Χρήστος Βαλαβανίδης δεν μπορούσαν.
Τι σας αποκάλυψε η «Τάξη μας»;
Κάθε σκηνοθεσία είναι ένα ταξίδι αυτογνωσίας, η τάξη με την απεριόριστη πολυσημία και την ειδική συνθήκη της –δέκα ηθοποιοί συν ένας μουσικός επί σκηνής σε όλη την παράσταση– με βοήθησε να περιορίσω το ρομαντισμό μου και να επιμείνω στην άποψή μου.
Σε μια άλλη περίπτωση έχετε πει πως σας ενδιαφέρει να διεγείρετε την ευαισθησία του θεατή. Αυτό σημαίνει πως συγκεντρώνεστε στη συγκινησιακή λειτουργία του θεάτρου;
Αυτήν τη λειτουργία αναζητώ ως θεατής και αυτήν διεκδικώ από τους ηθοποιούς μου στη σκηνή. Αυτή τη συγκίνηση που για να υπάρξει προϋποθέτει διαστολή στο χώρο και χρόνο. Κάτι που στη ζωή περνά αδιόρατα και πολλές φορές αδιάφορα πως μπορεί στη σκηνή να βρει μια φαντασιακή διάσταση, να μεγαλώσει αλλά να είναι αναγνωρίσιμη και να συμβαίνει εκεί, ενεργοποιώντας όλες τις αισθήσεις μας.
Ποια είναι η γνώμη σας για το πολιτικό θέατρο;
Κάθε σκηνική απόπειρα που με βγάζει από τον εφησυχασμό μου και την απόγνωση, μου ανοίγει δρόμους και με βοηθάει να μπω στη θέση του άλλου είναι πολιτικό θέατρο. Ως τέτοιο αναγνωρίζω οτιδήποτε στη σκηνή δεν κραυγάζει αλλά βοηθάει να δυναμώσω τη δική μου κραυγή.
Εκτός από τη σκηνοθεσία διδάσκετε και στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Με ένα τρόπο όταν σκηνοθετείτε νιώθετε δάσκαλος των ηθοποιών;
Η σύγχρονη διδασκαλία εμπεριέχει τη σκηνοθεσία και ο εκπαιδευτικός σήμερα είναι απαραίτητο να μετατρέπεται σε σκηνοθέτη που οργανώνει το μάθημά του, διαχειρίζεται κατάλληλα το δυναμικό της ομάδας των μαθητών στην οποία απευθύνεται, αξιοποιεί όλα τα στοιχεία υποκριτικής και χωροταξικής ένταξης, προκειμένου να ενδυναμώσει τη συμμετοχικότητα και να καταστήσει το μάθημά του επαγωγικό και παραστατικό. Εξάλλου το αντικείμενο που διδάσκω στους μελλοντικούς δασκάλους και νηπιαγωγούς είναι το θέατρο στην εκπαίδευση και πως οι τεχνικές του θεάτρου εμπλουτίζουν τη σχολική ζωή και ανανεώνουν τη διδακτική διαδικασία. Σε καμιά περίπτωση όμως το σχολείο και το μάθημα δεν είναι θέατρο.
Τη σκηνοθεσία σε ένα μεγάλο βαθμό την αντιλαμβάνομαι ως διδασκαλία. Γι αυτό και συνήθως δουλεύω με νεότερους ηθοποιούς που εκεί έχω μεγαλύτερα περιθώρια διδασκαλίας.
Περισσότερες πληροφορίες
Η τάξη μας
Δέκα συμμαθητές από την Πολωνία γυρίζουν πίσω στο χρόνο, στην εποχή του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, όταν ο ναζισμός δίχασε την πόλη τους.
