Έλλη Παπακωνσταντίνου: «Θέλω να ολισθήσει το κοινό στο ασυνείδητο των Αθηναίων»

Η Έλλη Παπακωνσταντίνου κάνει θέατρο ό,τι μας βασανίζει: την εθνική μας κατάθλιψη, την οριακή κατάσταση της χώρας, τη δαιμονοποίηση ή την «εξωτικοποίηση» της Ελλάδας από τους ξένους… Από τις πιο αξιόλογες σκηνοθέτιδες της γενιάς της, ορμητική, ευφυής και τολμηρή, μας μιλάει για την ήδη κοσμογυρισμένη περφόρμανς της «Re-volt Athens», που ανοίγει το θεατρικό σκέλος του Φεστιβάλ Αθηνών.

Ο τίτλος της νέας σου παράστασης είναι «Re-volt Athens». Ζούμε σε επαναστατικούς ή σε χαοτικούς καιρούς;
Η εποχή μας μου θυμίζει την περίοδο του Μεσοπολέμου – ανακάλυψα τις προάλλες προπαγανδιστικά swing τραγούδια του ’30 που έχουν στίχους σαν αυτούς: «Let’ s go bombing. Democracy is our motto – making free people...»

Πόσο απέχει η σημερινή ρητορική από εκείνη την εποχή;
Βλέπω παντού μοτίβα που αλληλεπιδρούν ή άλλα που είναι κρυμμένα. Αυτό που αποκαλούμε χάος είναι μοτίβα που δεν έχουμε αναγνωρίσει. Αυτό που αποκαλούμε τυχαίο είναι μοτίβα που δεν έχουμε προβλέψει.

Στην παράσταση η Ρόζα Προδρόμου μας «ξεναγεί» στην ειδυλλιακή Αθήνα, αλλά σταδιακά ακολουθεί ένα δρόμο καταστροφικό και σκοτεινό. Άραγε, στη ζωή τα φαινόμενα απατούν;
Η παράσταση αντιπαραθέτει το αφήγημα της τουριστικής Αθήνας με τις προσωπικές, καθημερινές ιστορίες των Αθηναίων που σπρώχνουμε κάτω απ’ το «χαλάκι» γιατί δεν χωράνε στη στερεοτυπική ειδυλλιακή εικόνα. Πόσες φορές δεν ακούσαμε ότι οι πορείες ή τα επεισόδια χαλάνε την τουριστική εικόνα μας;

Η μουσική και τα βίντεο αποκωδικοποιούν κάποιες από τις ιδέες που είχες ως συγγραφέας και σκηνοθέτις της παράστασης;
Η μουσική του Τηλέμαχου Μούσα και οι εικαστικές παρεμβάσεις του Παντελή Μάκα δεν αντικαθιστούν το θεατρικό λόγο, αναπτύσσουν τη δική τους ομιλία. Πρόκειται για αφηγήσεις που τρέχουν παράλληλα. Η παράσταση είναι κατά κάποιον τρόπο μοιρασμένη σε δύο μέρη – στο πρώτο μέρος απευθύνομαι περισσότερο στη λογική και στο δεύτερο στις αισθήσεις και στο συναίσθημα. Αυτό που με ενδιαφέρει είναι, αφού αναρωτηθεί το κοινό για την κρίση στην Ελλάδα με τη λογική, με την ομιλία των στατιστικών της επικαιρότητας, να ολισθήσει σταδιακά με τη βοήθεια του χιούμορ, της μουσικής και των εικόνων σε μια βαθιά σκοτεινή περιοχή, αυτήν του ασυνειδήτου.

Τι είναι αυτό που χαρακτηρίζει την προσωπική σου δουλειά;
Υπάρχει μια αίσθηση κατεπείγοντος – να μην αφήσω την πατρίδα μου και την πόλη μου στα χέρια των φασιστών και των εσχάτων. Είμαι πολυσχιδής γιατί έτσι σκέφτεται ο εγκέφαλός μου, και χρησιμοποιώ κάθε μέσο έκφρασης διεκδικώντας τη δημιουργικότητα. Σε αυτήν την περίοδο της κρίσης, έπαιξε στη ζωή μου σημαντικό ρόλο το Βυρσοδεψείο και η συλλογική προσπάθεια να δημιουργήσουμε καινοτόμες δομές με Ευρωπαίους καλλιτέχνες. Σε κάποιες ευρωπαϊκές χώρες μπόρεσα να δημιουργήσω σχέσεις και να βρω αλληλεγγύη και υποστήριξη κι έτσι ξεκίνησα να ταξιδεύω με τη δουλειά μου. Το ελληνικό θέατρο αντιμετωπίζεται ως «εξωτικό», κάτι που θα ήθελα να αλλάξει στο μέλλον.

Γιατί είναι δύσκολο να επιτευχθεί η εξωστρέφεια της ελληνικής τέχνης;
Είναι δύσκολη η εξωστρέφεια γιατί δεν έχουμε το know how. Για τους Βρετανούς είναι «τέχνη να πουλάς την τέχνη». Η προώθηση της τέχνης αφορά πολλά επαγγέλματα, programmers, touring managers, promoters, networkers, που είναι σχεδόν ανύπαρκτα στην Ελλάδα – εξ ου και δεν ξέρω πώς να τα μεταφράσω. Ο πολιτισμός δεν στηρίζεται, δεν προωθείται. Είναι στενάχωρο, αλλά πραγματικά είναι ζήτημα πολιτικής βούλησης. Η χρεοκοπημένη Ελλάδα έχει τρόπους να προωθήσει τη σύγχρονη τέχνη χωρίς να ξοδέψει κρατικό χρήμα. Δεν είναι κάτι δύσκολο ή ακατόρθωτο να συμβεί.

Ποιο είναι το πιο «περίεργο» σχόλιο που άκουσες για την Ελλάδα;
Για την ελληνική κρίση και την Ελλάδα έχουν γραφτεί τόνοι τα τελευταία χρόνια. Δύο κυρίαρχα αφηγήματα πραγματικά με ξαφνιάζουν. Το ένα αρνητικό –«οι Έλληνες είναι τεμπέληδες, σερβιτόροι του Νότου»– και το άλλο θετικό, προερχόμενο από το χώρο της διανόησης κυρίως: «οι Έλληνες είναι επαναστατικοί ακτιβιστές, καταφέρνουν να μηχανευτούν νέες στρατηγικές επιβίωσης ανοίγοντας το δρόμο για τους Ευρωπαίους». Θεωρώ εξίσου προβληματικά και τα δύο αφηγήματα, τα οποία αποτελούν ένα είδος σύγχρονου μύθου για την Ελλάδα. To «Re-volt Athens» αναφέρεται σε αυτήν την τάση επιχειρώντας να περάσει το θεατή από την πληροφορία (που αποτελεί στη συγκεκριμένη περίπτωση ένα σύγχρονο προπαγανδιστικό μύθο) στη βιωμένη εμπειρία, που είναι περίπλοκη και πολυδιάστατη.

Tο «Re-volt Athens» έχει παιχτεί στο εξωτερικό. Πιστεύεις πως ο θεατής καταλαβαίνει διαισθητικά;
Ναι, ισχύει αυτό. Πιστεύω ότι σε γενικές γραμμές επικοινωνούμε βαθύτερα και κατανοούμε πλήρως όταν δεν έχουμε τον έλεγχο. Ας πάρουμε για παράδειγμα την υπερ-πληροφόρηση, που είναι φαινόμενο των καιρών μας – πόσο μας βοηθάει να κατανοήσουμε τι συμβαίνει; Μήπως, αντιθέτως, μας κάνει παθητικούς; Νομίζουμε ότι γνωρίζουμε, αλλά στην πραγματικότητα είμαστε αδαείς. Παίζοντας την παράσταση, συνάντησα θεατές που πίστευαν ότι ήξεραν τι συμβαίνει στην Ελλάδα, και όντως ήταν καλά πληροφορημένοι.

Όμως, καθώς η παράσταση ολισθαίνει «ύπουλα» από τη λογική αντιπαράθεση στην ποιητική εμπειρία και οι θεατές δεν μπορούν να ελέγξουν το συναίσθημά τους, τότε μόνο «πάθαιναν» κάτι, ίσως ταυτίζονταν με κάτι. Γιατί το στοίχημα της παράστασης είναι πώς θα ταυτιστούν με τους Έλληνες. Πιστεύω ότι οι περισσότεροι Ευρωπαίοι σήμερα νιώθουν ένα βαθύ φόβο, ένα φόβο που παίρνει πλέον μυθικές διαστάσεις, και αυτό είναι κάτι που δεν υπόκειται στον έλεγχό μας. Επίσης, η τόσο μοδάτη έννοια empathy δεν υπάρχει πραγματικά, είναι ένας σύγχρονος μύθος της Δύσης. Ίσως ο άνθρωπος συμπάσχει όταν «παθαίνει» κάτι που δεν είναι στη σφαίρα του απόλυτου ελέγχου του. Ίσως…

Τι μισείς και τι αγαπάς στην Ελλάδα σήμερα;

Στην Ελλάδα αγαπάω τους μύθους της, τους αρχαίους και τους σύγχρονους. Αλλά πάνω από όλα αγαπάω τους ανθρώπους που πιστεύουν ακόμα στη μυθική διάσταση των πραγμάτων. Νομίζω ότι αυτή η απόκλιση, η διπολική διάσταση ανάμεσα στο μυθικό και το πραγματικό χαρακτηρίζει την Ελλάδα και τους Έλληνες. Πρόσφατα ανακάλυψα ότι στα σχολεία της βόρειας Ευρώπης δεν διδάσκονται κανέναν μύθο και ότι κανείς φυσικά δεν ασχολείται με τους μύθους γιατί το θεωρούν αντιπαιδαγωγικό! Πρόσφατα, στο Ζάγκρεπ μας ρώταγαν για την Γυναίκα-Φίδι, αναφορά στη Μινωική Θεά των Φιδιών που εμφανίζεται στην παράσταση «Re-volt Athenς». Μου ήταν πολύ δύσκολο να τους εξηγήσω γιατί σε μια εποχή ταχύτητας και «αποτελεσματικότητας», αυτού του είδους η επαφή με το ανοίκειο, με το μυθικό με το ανεξήγητο, έχει σημασία. Ίσως είμαστε επαναστατικοί και χαοτικοί ταυτόχρονα γιατί σκεφτόμαστε την πραγματικότητα μέσα από την μυθική της διάσταση. Στην Ελλάδα μισώ τους λαϊκιστές παραμυθατζήδες και τους οπαδούς τους. Όπως οι Ομηρικές Σειρήνες κυκλωμένες από σκελετούς θα μας πεθάνουν αν δεν κλείσουμε τα αυτιά μας και αν δεν αντισταθούμε στους ανόητους.

Τελικά μας μισούν ή μας αγαπούν οι Ευρωπαίοι;
Εμείς τελικά μισούμε ή αγαπάμε τους Ευρωπαίους;

Έχεις έντονη καλλιτεχνική δράση και παράλληλα είσαι μέλος του διοικητικού συμβουλίου της ΕΡΤ και της επιτροπής που επιδότησε νέο ελληνικό κινηματογράφο. Πως είναι να ασχολείσαι με τα κοινά;

Δουλεύω πολύ- κοιμάμαι λίγο- έχω φίλους και οικογένεια που με στηρίζουν. Όμως, δεν είμαι η μόνη που ζει κάπως έτσι. Κοιτάζω γύρω μου και βλέπω ανθρώπους που δουλεύουν μέρα-νύχτα και πολλοί αγωνίζονται για τα δικαιώματα τους, για να υπάρξουν. Κάνω ό,τι κάνουν οι περισσότεροι, τίποτα λιγότερο και τίποτα περισσότερο. Όσο για την ΕΡΤ, πολλές φορές δεν καταλαβαίνω γιατί ξαφνιάζεται ο κόσμος όταν ένας καλλιτέχνης συμμετέχει στα κοινά. Τι θα ήταν το Τρίτο Πρόγραμμα για παράδειγμα αν δεν ενδιαφερόταν ο Χατζιδάκις; Δεν κάνω συγκρίσεις, φυσικά, γιατί δεν βοηθούν σε τίποτα, απλώς υπενθυμίζω ότι υπήρξαν εποχές στην ιστορία μας που οι διανοούμενοι, οι καλλιτέχνες, διεκδίκησαν και διαμόρφωσαν δυναμικά το τοπίο γύρω τους. Υπάρχει μια παλιά αντίληψη του καλλιτέχνη ως ποιητή ομορφιάς. Διαφωνώ με αυτό κάθετα.

Φυσικά, με ενδιαφέρει η ομορφιά αλλά η θέση μου δεν είναι να την αναπαράξω αλλά και να αμφισβητώ το ρόλο της σήμερα. Ποιος τη δημιουργεί, με τι μέσα, πως; Χαίρομαι που μπορώ να συνδράμω με όποιον τρόπο στην μεγάλη προσπάθεια των κινηματογραφιστών που με πολύ κόπο αγωνίζονται να κάνουν ταινίες χωρίς οικονομική υποστήριξη για χρόνια. Μετά από τόσα χρόνια (από το 2012) που η ΕΡΤ δεν απέδωσε το 1,5% ως όφειλε, με την τωρινή επιτροπή εργαστήκαμε για να αποκατασταθούν κάποιες αδικίες, να ενταχθεί η κατηγορία του ντοκιμαντέρ, δουλέψαμε για την επαναφορά του μικροφίλμ και για να προστεθεί μια νέα κατηγορία πιο «υβριδική» (ειδική κατηγορία). Αυτό σημαίνει ότι μπορεί για παράδειγμα να χρηματοδοτηθεί ένας πιο εικαστικός κινηματογραφιστής ή μια ταινία βασισμένη στον χορό, κλπ.

Το «Re-volt Athens» παίζεται στην Πειραιώς 260 στις 15 & 16/6.