Κάτια Αρφαρά: «Τα ‘σύνορα’ είναι η λέξη-κλειδί»

«Το φεστιβάλ που αψηφά τα σύνορα»: αυτό είναι το μότο του φετινού, 3ου Fast Forward Festival. Σε τι είδους σύνορα αναφέρεστε;

Αναφέρομαι εξίσου στα συμβολικά όσο και τα γεωγραφικά σύνορα, στα εθνικά αλλά και τα εσωτερικά, στα πολιτισμικά και τα κοινωνικά. Αναφέρομαι σε κάθε λογής τείχη και φράγματα που μας χωρίζουν από το «διαφορετικό». Τα σύνορα αποτελούν, εξάλλου, την κυρίαρχη γεωπολιτική αφήγηση. Είναι η λέξη-κλειδί, όχι μόνο για τις εμπόλεμες περιοχές της Μέσης Ανατολής, αλλά και για την “ενωμένη” Ευρώπη. Το βλέπουμε διαρκώς να συμβαίνει: σύνορα επανασχεδιάζονται, στρατιωτικοποιούνται, στεγανοποιούνται, επιτηρούνται, διχοτομούν περιοχές, πόλεις, χωριά, γειτονιές... Κανένα φεστιβάλ δεν μπορεί να τα καταργήσει^ δεν έχω αυτήν τη ψευδαίσθηση. Μπορεί όμως να γεννήσει ερωτήματα και να προτείνει καλλιτεχνικές πρακτικές ώστε να τα διαρρήξουμε ή να τα υπερβούμε. Η Μέση Ανατολή είναι εκείνη που βρίσκεται φέτος στο επίκεντρο του Fast Forward, ταυτόχρονα, όμως με τα μετα-αποικιοκρατικά ζητήματα και τη σχέση της Δύσης με το μεταναστευτικό/προσφυγικό. Δεν επιχειρούμε να ασκήσουμε πολιτική. Δεν είναι αυτή η δουλειά της Στέγης ούτε η δουλειά της Τέχνης. Επιδιώκουμε, όμως, πάντα με όρους καλλιτεχνικούς, να αρθρώσουμε μια εναλλακτική αφήγηση.

Το βέβαιο είναι ότι θα δούμε θεάματα που απέχουν πολύ από ό,τι γνωρίζουμε ως «κανονικό» θέατρο…

Αυτή είναι, εξάλλου, η ιδιαιτερότητα του Fast Forward: ελκύει τις μη παραδοσιακές θεατρικές εμπειρίες. Θα δούμε θεάματα εξίσου στη Στέγη όσο και σε άδεια κτίρια αλλά και στην πλατεία Συντάγματος, με τους θεατές να κάθονται, αθόρυβα, σε μια εξέδρα και τους ηθοποιούς να βρίσκονται ανάμεσα στο πλήθος. Απομακρυνόμαστε πλέον διεθνώς ολοένα περισσότερο από τα είδη και τις κατηγορίες και αναζητούμε προς εμπειρίες που απαιτούν μια άλλη εγρήγορση, μια άλλη συμπεριφορά από την πλευρά του θεατή. Κάποιες παραστάσεις ενεργοποιούν την όσφρηση –όταν επισκεφθείτε το «Σπίτι της ευρωπαϊκής ιστορίας στην εξορία» θα καταλάβετε τι εννοώ. Στους «Ομιλούντες κήπους» ο θεατής ψάχνει με τα χέρια του το βρεγμένο χώμα κι αφουγκράζεται ήχους μες στο σκοτάδι… Η ακοή είναι, επίσης, εκείνη που κατεξοχήν ενεργοποιείται στο «small metal objects». Στην πλειοψηφία τους πρόκειται για αρκετά «μοναχικές» εμπειρίες, πιο κοντά σε εκείνη που έχει ο επισκέπτης ενός μουσείου παρά ο θεατής μιας παράστασης. Έχουν την έννοια του «immersive», της «ολικής» εμπειρίας. Ο χώρος μας περικλείει κι ανακαλύπτουμε τα εκθέματα στο εσωτερικό του. Απευθύνονται, εν τω μεταξύ, σε μικρές κοινότητες θεατών, αποζητώντας μια σχέση «one to one». Καλούμαστε πλέον να ενεργοποιήσουμε όλες τις αισθήσεις μας. Να μη λειτουργούμε μόνο «εγκεφαλικά».

Θεωρείτε πως το Fast Forward Festival μας φέρνει σε επαφή με κάτι που μπορεί, ίσως, να είναι το θέατρο του μέλλοντος;

Ναι, μόνο που δεν αφορά αποκλειστικά το μέλλον. Το Fast Forward Festival μας καλεί, κυρίως, να δούμε «διαφορετικά» το θέατρο του παρόντος. Μας φέρνει σε επαφή με ένα χώρο ελευθερίας και πειραματισμού, με έργα που καταπιάνονται εξίσου με το «τώρα» όσο και με το τι θα συμβεί «αύριο». Στηρίζεται, επίσης, στην έρευνα που κάνουν οι ξένοι καλλιτέχνες στην Ελλάδα και στον τρόπο που συνδέουν τα πρότζεκτ τους με τη χώρα μας. Δεν πρόκειται, απλώς, για μια σειρά μετακλήσεων από το εξωτερικό…

Εννοείτε πως τα ξένα πρότζεκτ «προσαρμόζονται» στα ελληνικά δεδομένα;

Ακριβώς. Ο Τόμας Μπέλλινκ έχει, στην ουσία, «μετακομίσει» στην Αθήνα προκειμένου να βρίσκεται σε συνομιλία με τους εδώ πολιτικούς αναλυτές, οικονομολόγους και εκπροσώπους Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων, ούτως ώστε να προσθέσει νέα «κεφάλαια», ειδικά για την Ελλάδα, στο «Σπίτι της ευρωπαϊκής ιστορίας στην εξορία», το φουτουριστικό μουσείο που στήνει με πολύ χιούμορ για το χρονικό της συμβίωσης των 28 κρατών-μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, βάσει ιστορικών ντοκουμέντων και μυθοπλασίας. Επίσης, ο Μπρετ Μπέιλι, ο οποίος καυτηριάζει τις θηριωδίες της Δύσης εις βάρος της Αφρικής στο παρελθόν αλλά και τις σύγχρονες δυτικές πρακτικές στο μεταναστευτικό/προσφυγικό, συνεργάζεται με την Asante, ΜΚΟ που δραστηριοποιείται έντονα σε ζητήματα μεταναστών, τόσο για το «Exhibit B» που θα δούμε φέτος όσο και για την επόμενη δουλειά που ετοιμάζει σε συμπαραγωγή με τη Στέγη. Ο Τιμ Έτσελς επέλεξε το υλικό για τις ασπρόμαυρες αφίσες του πρότζεκτ «And for the rest (Athens)» που θα υπάρχουν στους δρόμους της Αθήνας από μια σειρά συνεντεύξεων με κατοίκους της Αθήνας –ενήλικους και ανήλικους-, τις οποίες πήραν η Γεωργία Μαυραγάνη και η Φαίδρα Τσαλαμπαμπούνη. Ο Ισραηλινός χορογράφος Αρκάντι Ζάιντες, εκτός από το συγκλονιστικό σόλο του «Archive» για τη βία στην κατεχόμενη Δυτική Όχθη, στις 26/5, μετά την παράστασή του, θα κάνει μια ανοιχτή συζήτηση με την εικαστικό & επιμελήτρια Maayan Amir αλλά και τον σκηνοθέτη Δημήτρη Καραντζά, ο οποίος, εξάλλου, μελετά τη δουλειά του.

Είναι ολοένα αυξανόμενο το ενδιαφέρον από το εξωτερικό για το σύγχρονο ελληνικό πολιτισμό. Ο αντίλογος είναι ότι όλο αυτό ίσως συμβαίνει με όρους μετα-αποικιοκρατικής λογικής: ιδού πώς επιβιώνουν οι καλλιτέχνες μιας φτωχοποιημένης χώρας του ευρωπαϊκού Νότου…

Σε κάθε περίπτωση, έχει μεγάλο ενδιαφέρον να διαπραγματευτούμε κριτικά μια σειρά από ερωτήματα, όπως: Τι σημαίνει να βρίσκεσαι στην περιφέρεια της Ευρώπης; Ποια είναι η σχέση μας με τη Μέση Ανατολή; Τι σημαίνει ‘ευρωπαϊκή ταυτότητα’ για κάθε ένα από τα μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης; Πόσο, όμως, στ’ αλήθεια ανοιχτοί είμαστε στο ‘διαφορετικό’ και πόσο παρεμβαίνουν σε αυτό οι θρησκευτικές πεποιθήσεις και οι πολιτισμικές μας καταβολές; Ποιες είναι, τελικά, σήμερα, οι αξίες της Δύσης; Τι σημαίνει, μέσα από ένα ιστορικό υπόβαθρο, η Ευρώπη των κλειστών συνόρων, οι βίαιες γεωπολιτικές αλλαγές στη Μέση Ανατολή και, ως επακόλουθο, οι συνεχιζόμενες προσφυγικές ροές; Όταν ξεκίνησα, προ τριετίας, να σχεδιάζω το Fast Forward, όλη αυτή η συζήτηση περί συνόρων, Frontex, Σένγκεν, νέων εδαφικών σκέψεων και εθνικών κυριαρχιών, ήταν …έξω από τη γειτονιά μας. Τώρα πια κρίνω απαραίτητο να μπορέσουμε διανοητές και καλλιτέχνες να συνδέσουμε τα θέματα που αναδύονται μέσα από το Fast Forward σε μια θεωρητική διάσταση. Τέτοια ζητήματα θα συζητηθούν στο συμπόσιο «Η τέχνη στα σύνορα: χωρικές πολιτικές και μετα-αποικιακές στρατηγικές στη Μέση Ανατολή» (σημ. στις 27-28/5, με ελεύθερη είσοδο στη Στέγη και στο Μπάγκειον, σε συνδιοργάνωση με την Μπιενάλε της Αθήνας 2015-7, σε συν-επιμέλεια της Κάτιας Αρφαρά με τον Μασιμιλιάνο Μολόνα).

Παρατηρεί, ωστόσο, κανείς πως από το φετινό πρόγραμμα του φεστιβάλ απουσιάζουν οι ελληνικές παραγωγές.

Είναι λίγοι οι Έλληνες δημιουργοί που ενεργοποιούν καλλιτεχνικά το δημόσιο χώρο. Σταδιακά, όμως, κάτι ξεκινά να δημιουργείται. Έχω ήδη κάποιες πολύ ενδιαφέρουσες προτάσεις για την επόμενη χρονιά.

Υπάρχει, πάντως, μια διεθνής στροφή προς μορφές δημόσιων θεαμάτων που απλώνονται στον αστικό ιστό, δηλωτική ίσως του ότι το συμβατικό θέατρο έχει περιέλθει σε αδιέξοδο…

Η έξοδος της τέχνης στο δημόσιο χώρο είναι ένα μεγάλο ζήτημα, άμεσα συνδεδεμένο με το τέλμα στο οποίο έχει περιέλθει το θεατρικό σύστημα παραγωγής. Δεν πρόκειται, όμως, να κλείσουν τα θέατρα και να βγούμε όλοι στους δρόμους! Σίγουρα τα χρήματα έχουν συρρικνωθεί και το κοινό δεν ανανεώνεται, ενώ οι ίδιοι οι καλλιτέχνες του θεάτρου δεν έχουν τα γρήγορα αντανακλαστικά που επιδεικνύουν, λόγου χάρη, οι εικαστικοί απέναντι στα κρίσιμα γεγονότα του σήμερα. Είναι, λοιπόν, διάχυτη η ανάγκη μιας επιστροφής στην κοινότητα, σε κοινωνικά και δημόσια έργα, τα οποία κινητοποιούν ομάδες πληθυσμών και εγκαλούν τη συνειδητοποίηση του τι σημαίνει να είσαι «πολίτης». Η καλλιτεχνική πράξη μπορεί να είναι αναπόσπαστο μέρος της καθημερινότητάς μας. Οφείλει, όμως, τότε να μπει ενεργά και να παρέμβει στο δημόσιο διάλογο. Δεν μιλώ για ακτιβισμό αλλά για νέες αισθητικές φόρμες. Δεν μιλώ για ερασιτεχνισμό αλλά για μια όσμωση των πολιτών μέσω των τεχνών: καλλιτέχνες και κοινότητες μεταναστών, ακαδημαϊκοί και μειονότητες μαζί. Μιλώ για μια συλλογικότητα κυριολεκτική και για συνέργιες ουσίας, για μια κοινωνία πολιτών που επιθυμεί να ενεργοποιήσει και να μοιραστεί το δημόσιο χώρο, να τον καταστήσει και πάλι χώρο διαλόγου.