Αντί να παραμείνει στην Κένια και να φροντίζει λιονταράκια σε ένα ορφανοτροφείο άγριων ζώων, βρέθηκε να διευθύνει ένα άλλο… άγριο ζώο, το Ελληνικό Φεστιβάλ. Στη δεκαετή θητεία του έγιναν πολλά θαύματα – τα σφάλματα δεν έλειψαν. Ο Γιώργος Λούκος κάνει, όμως, μια δημόσια δήλωση καίρια έως και αποστομωτική, σηματοδοτώντας μια σπάνια ηθική στάση απέναντι στη δυσπραγία της χώρας και την αξία του πολιτισμού: εδώ και πέντε χρόνια εργάζεται αμισθί.
Το Φεστιβάλ Αθηνών μόλις ξεκίνησε και έχει ήδη σημειώσει τέσσερα sold out. Καλό σημάδι, φαντάζομαι… Είναι μεγάλη ευτυχία! Φοβόμασταν ότι, λόγω της οικονομικής κρίσης, δεν θα μπορέσει ο κόσμος να έρθει στις παραστάσεις. Στην Επίδαυρο, λόγου χάρη, το έχουμε ζήσει: η πτώση στην προσέλευση είναι αισθητή. Λίγο τα διόδια, λίγο η βενζίνη και το… σουβλάκι, πολύς κόσμος διστάζει να έρθει μέχρι εκεί.
Γιατί, εξάλλου, να πάει κάποιος στην Επίδαυρο όταν οι περισσότερες παραστάσεις παίζονται στους δήμους και τα θέρετρα όπου παραθερίζει;
Αυτό συνέβαινε πάντα. Ο λόγος, όμως, που ο κόσμος δεν κατεβαίνει στην Επίδαυρο όπως παλιά –η πτώση είναι της τάξης του 30 με 40%– είναι επειδή το ίδιο το ταξίδι έχει γίνει πολυέξοδο. Αν, βέβαια, μπορούσαμε να ξαναφέρουμε τον Κέβιν Σπέισι, είμαι σίγουρος ότι η Επίδαυρος θα γέμιζε…
Τα περισσότερα, πάντως, φεστιβαλικά sold out σημειώνονται στις μικρές αίθουσες της Πειραιώς 260.
Είναι μεν μικρές αλλά είναι πολλές. Και κάποιες έχουν πάρα πολλές θέσεις. Η παράσταση, λόγου χάρη, του Τόμας Οστερμάγερ παίζεται σε μια αίθουσα 600 θέσεων και έχουν αγοραστεί, από την έναρξη της προπώλησης, όλα τα εισιτήρια και για τις τρεις βραδιές που θα παιχτεί…
Οι παραστάσεις του Τόμας Οστερμάγερ είναι από τις σίγουρες εμπορικές επιτυχίες του φεστιβάλ. Είναι κι αυτός ένας λόγος που τον καλείτε τόσο τακτικά;
Δεν νομίζω πως έχω μια τέτοια στρατηγική. Απλώς, είδα την παράσταση και μου άρεσε. Η σκηνοθεσία είναι καταπληκτική, οι ηθοποιοί παίζουν εξαιρετικά κι αυτό το ξεχασμένο έργο έχει πολλά να μας πει σήμερα. Ο ίδιος, βέβαια, ο Οστερμάγερ ήθελε να φέρει στο φεστιβάλ τον «Ριχάρδο Γ΄» του Σαίξπηρ, τον οποίο παρουσιάζει τώρα στην Αβινιόν. Εγώ, όμως, το πρώτο πράγμα που σκέφτηκα όταν είδα πέρυσι τις «Μικρές Αλεπούδες» ήταν: «να μια παράσταση που πρέπει να δει ο κόσμος στην Ελλάδα». Ο Τόμας, εξάλλου, έχει πολύ δυνατή σχέση με την Ελλάδα.
Κυκλοφορεί μια φήμη πως, χάρη στα χρήματα που έχει πάρει από το φεστιβάλ, ο Οστερμάγερ αγόρασε έναν πύργο στην Μάνη…
Σοβαρολογείτε; Τι χαζομάρες λέγονται! Όχι, δεν έχει ούτε πύργο ούτε τίποτα. Το μόνο που έχει είναι μεγάλο πάθος για την Ελλάδα. Έρχεται κάθε καλοκαίρι στην Πελοπόννησο και νοικιάζει δωμάτιο σε ξενοδοχείο. Πέρυσι ήταν στη Μάνη με τη φίλη του, μια φοβερή Γερμανο-ιαπωνίδα βιολονίστα και, ενώ μιλούσαμε στο τηλέφωνο, του ανάφερα πως έχω τρεις ημέρες άδεια κι αμέσως μου βρήκε ένα υπέροχο ξενοδοχείο στην Καρδαμύλη για να τις περάσουμε παρέα.
Χάρη στον Τόμας, λοιπόν, επισκέφθηκα το συγκλονιστικό σπίτι του Πάτρικ Λι Φέρμορ εκεί… Τέλος πάντων, ορισμένοι εκπλήσσονται που ο Οστερμάγερ έρχεται κάθε χρόνο στο φεστιβάλ. Κι άλλοι καλλιτέχνες –δεν θα πω τα ονόματά τους– ήταν επί τριάντα χρόνια αυτοί και μόνο αυτοί στο φεστιβάλ και κανένας δεν έλεγε τίποτα…
Δεν ανησυχείτε, όμως, μήπως, καλώντας τους ίδιους και τους ίδιους, «κλείνετε την πόρτα» σε κάποιους άλλους, νεότερους και λιγότερο γνωστούς;
Κοιτάξτε, το να είσαι πιστός σε ορισμένους καλλιτέχνες δεν είναι κακό. Εξάλλου, δεν κλείνουμε την πόρτα – σκεφτείτε πόσοι νέοι εμφανίζονται κάθε χρόνο στο φεστιβάλ. Φέτος, ας πούμε, μη χάσετε με τίποτα το «Straight White Men» της Αμερικανο-κορεάτισσας Γιανγκ Ζαν Λι. Eίναι καταπληκτικό!
Μπορούμε να πούμε ότι κάθε διευθυντής έχει κάποιους «αγαπημένους» καλλιτέχνες;
Βεβαίως! Όπως, εξάλλου, και κάθε μεγάλος καλλιτέχνης έχει το αγαπημένο του κοινό. Για παράδειγμα, η Πίνα Μπάους σχεδόν επί τριάντα χρόνια παρουσίαζε τη δουλειά της στο Theatre de la Ville του Παρισιού και δεν έβρισκες ποτέ θέση. Μιλώντας για διευθυντές, τώρα, η φίλη μου, η Μαρί Κολέν του Festival d’Automne δεν καλεί ποτέ τον Οστερμάγερ. Γιατί; Επειδή ο Οστερμάγερ είναι κάθε χρόνο στο άλλο μεγάλο γαλλικό φεστιβάλ, εκείνο της Αβινιόν, το οποίο τον έχει σε… αποκλειστικότητα.
Ξέρετε, οι διευθυντές των φεστιβάλ δεν θέλουν να δείχνουν τα ίδια πράγματα. Εδώ συντρέχει, βέβαια, κι ένας ακόμη λόγος. Ο Οστερμάγερ, ως γνωστόν, ανέλαβε τη διεύθυνση του θεάτρου Σαουμπίνε, την οποία ως τότε είχε ο Πίτερ Στάιν αλλά και ο σύζυγος της Κολέν, Κλάους Μίκαελ Γκρίμπερ. Κανείς, λοιπόν, από εκείνους που ήταν κοντά στην «παλιά Σαουμπίνε» δεν ήθελε τον Οστερμάγερ!
Πόσο «προχωρημένο» είναι, κατά τη γνώμη σας, το ελληνικό θέατρο;
Α, στην Ελλάδα συμβαίνει κάτι απίθανο. Τόσους πολλούς καλλιτέχνες που κάνουν εξαιρετικά πράγματα δεν βρίσκεις πουθενά αλλού^ ίσως μόνο στη Γερμανία ή στο Βέλγιο. Στο Λονδίνο, λόγου χάρη, δεν θα συναντήσεις τέτοια δημιουργικότητα. Δεν είναι τυχαίο που η Πίνα Μπάους πήγε μόλις δυο-τρεις φορές στην Αγγλία.
Οι Βρετανοί έχουν καταπληκτικούς εικαστικούς και σύγχρονους μουσικούς, αλλά το θέατρό τους είναι πολύ συντηρητικό. Έχουν οπωσδήποτε καλούς ηθοποιούς, οι οποίοι, όμως, παίζουν όπως έπαιζαν εδώ ο Μινωτής και η Παξινού. Δεν αστειεύομαι, εκεί έχουν μείνει. Ενώ εδώ υπάρχουν, για παράδειγμα, οι Blitz, η Λένα Κιτσοπούλου, ο Γιάννης Μόσχος, ο Θάνος Παπακωνσταντίνου, ο Σίμος Κακάλας…
Δεν μπορώ να τους αναφέρω όλους, είναι όμως σίγουρα πολύ περισσότεροι απ’ όσους συναντάς στο Λονδίνο ή και στο Παρίσι. Ξέρετε, νιώθω πως η επιλογή μας να βοηθήσουμε τους νέους δικαιώνεται. Δέκα χρόνια μετά, χάρη και στο φεστιβάλ, αυτά τα παιδιά διακρίνονται παντού. Ο Πρόδρομος Τσινικόρης και ο Ανέστης Αζάς μόλις ανέλαβαν την Πειραματική Σκηνή του Εθνικού. Δεν μπορώ παρά να νιώθω περήφανος.
Προφανώς όλοι αυτοί που συζητάμε έχουν ως ένα βαθμό επηρεαστεί από τους ξένους καλλιτέχνες που φέρνουμε στο φεστιβάλ όλα αυτά τα χρόνια – τους βλέπω στην Πειραιώς σχεδόν κάθε βράδυ! Είμαστε η χώρα των αντιθέσεων. Βυθιζόμαστε, είμαστε όλοι έτοιμοι με το μαγιό για την τελευταία βουτιά, κι όμως υπάρχει μια δημιουργικότητα που δεν τη συναντάς πουθενά αλλού!
Έχετε προτείνει στους ξένους σκηνοθέτες ν’ ανεβάσουν παραγωγές με Έλληνες ηθοποιούς;
Πάρα πολλές φορές. Πριν από κάποια χρόνια το συζητούσαμε με τον Οστερμάγερ και είχε τους ενδοιασμούς του. Μου έλεγε: «μα, δεν ξέρω τη γλώσσα, πώς θα συνεννοηθούμε;». Φαίνεται πως οι Ρώσοι τον έπεισαν πιο καλά από μένα σκηνοθέτησε εκεί πρόσφατα ένα ρώσικο θίασο, οπότε τώρα τον έχω στο χέρι! Του το είπα: «Ρωσικά δεν καταλαβαίνεις, γιατί το έκανες; Τώρα πρέπει να σκηνοθετήσεις και τους Έλληνες!»
Δεν ήταν μια καλή αφορμή για μεγάλες συμπαραγωγές η φετινή επέτειος των 60χρονων του φεστιβάλ;
Δεν είμαι πολύ των αφορμών, των ευκαιριών και των επετείων. Δεν βρίσκω το λόγο, επειδή φέτος είναι τα 60χρονα, να κάνουμε κάτι διαφορετικό από ό,τι κάναμε στα 59. Δεν ξέραμε, εξάλλου, καν αν θα γίνουν τα 60χρονα! Είναι δύσκολο να κάνεις μεγάλες παραγωγές όταν δεν ξέρεις –τουλάχιστον έξι μήνες πριν την έναρξή του– αν το φεστιβάλ θα γίνει, πώς θα γίνει και με πόσα χρήματα θα γίνει.
Εννοείτε πως τέθηκε ενδεχόμενο ματαίωσης του φεστιβάλ;
Όχι, αλλά είχαμε εκλογές, προβλήματα ρευστότητας…Έπρεπε να είμαι προσεκτικός. Το ίδιο συνέβη και πριν από δύο χρόνια, όταν τέθηκε το ζήτημα παράτασης ή μη της θητείας μου. Δεν ήξεραν αν θα με κρατήσουν ή όχι και, μέχρι να μάθω τι να γίνει, ακύρωσα κάποιες μεγάλες παραγωγές…
Δεν θα έπρεπε το φεστιβάλ να διαθέτει ένα οργανωμένο δίκτυο συνεργασιών με τους «ομότιμούς» του – τα άλλα ευρωπαϊκά φεστιβάλ;
Μα το είχαμε κάνει αυτό^ είχαμε συστήσει ένα δίκτυο ανάμεσα στα φεστιβάλ Αθηνών, Αβινιόν, Βαρκελώνης και Κωνσταντινούπολης. Άλλαξαν οι διευθυντές και το δίκτυο διαλύθηκε…
Δεν θα μπορούσε, όμως, να δημιουργηθεί ένα τέτοιο δίκτυο με κάποιους άλλους ελληνικούς φορείς, από τη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών μέχρι τα ΔΗΠΕΘΕ;
Έχετε δίκιο, ίσως έτσι θα έπρεπε και ως ένα βαθμό έτσι γίνεται. Όταν, λόγου χάρη, ανεβαίνει μια παραγωγή από τη Λιόν στην Αβινιόν, υπάρχουν «από πίσω» της ως συμπαραγωγοί δυο-τρία ακόμη θέατρα από άλλες πόλεις. Απλώς, εδώ, στην Ελλάδα, δεν συνηθίζουμε τις συνεργασίες…
Πώς είναι στην παρούσα φάση η οικονομική κατάσταση του φεστιβάλ;
Υπάρχουν προβλήματα. Το φεστιβάλ έχει ξεκινήσει εδώ και δέκα ημέρες κι ακόμη δεν ξέρουμε ούτε πόσα χρήματα θα πάρουμε ούτε πότε. Και δεν ξέρω αν υπάρχει ένας άνθρωπος που να το ξέρει αυτό… Είμαι, λοιπόν, αγχωμένος. Έχουν ήδη δώσει τις παραστάσεις τους η Γκιλέμ και η Μαρέν κι εγώ νιώθω εκτεθειμένος απέναντί τους – είναι φίλοι μου εδώ και χρόνια και ακύρωσαν τη συμμετοχή τους σε άλλα φεστιβάλ και θέατρα του εξωτερικού για να έρθουν εδώ.
Αν θυμάμαι καλά, η περιφέρεια είχε δηλώσει πως θα συνδράμει φέτος το φεστιβάλ…
Δεν έχουμε πάρει ακόμη χρήματα από την Περιφέρεια, ελπίζουμε πως θα τα καταφέρουμε.
Δεν έπρεπε να είχε γίνει ήδη μια εκταμίευση ώστε να δίνονται κάποιες, έστω, προκαταβολές στους συνεργαζόμενους καλλιτέχνες;
Έχει ήδη γίνει μια εκταμίευση ενός μέρους του τακτικού προϋπολογισμού, αλλά το ποσό δεν επαρκεί. Παλιότερα, την εποχή που το φεστιβάλ ανήκε στο Υπουργείο Τουρισμού, λάμβανε εγκαίρως μια σημαντική βοήθεια από τα καζίνο. Τα χρήματα από τα καζίνο έρχονταν κατευθείαν στο φεστιβάλ μέσω του Υπουργείου Οικονομικών. Τώρα τα χρήματα αυτά πηγαίνουν πρώτα στο Υπουργείο Πολιτισμού κι αφότου πάνε εκεί δεν βρίσκουν εύκολα το δρόμο μέχρι εμάς! Τα περιμένουμε εδώ και έξι μήνες, από τον περασμένο Δεκέμβριο…
Δηλαδή ούτε καν η Σιλβί Γκιλέμ δεν έχει πληρωθεί;
Όχι, και δεν είναι η μόνη. Λυπάμαι, αλλά δεν ξέρω πότε θα πληρωθούν. Ελπίζω σύντομα… Είμαι από τη φύση μου αισιόδοξος. Μπορεί, δηλαδή, να κάνω μαύρο χιούμορ και να λέω «πάει, βυθιζόμαστε, βάλτε τα μαγιό σας, πάμε για Τανζανία, του χρόνου θα κάνουμε αφρικανικό φεστιβάλ» και τέτοια, όμως στο βάθος έχω εμπιστοσύνη πως κάτι θα γίνει και θα ισορροπήσουμε κάπως, έστω κι αν έχουμε την τάση να τρωγόμαστε μεταξύ μας. Είπαμε, είμαστε η χώρα των αντιθέσεων. Θα σας πω δύο σχετικά περιστατικά.
Το 1927, ο Δημήτρης Μητρόπουλος, γυρνώντας από τις σπουδές του στο Βερολίνο, μελοποίησε δεκατέσσερα ποιήματα του Καβάφη. Στη συναυλία, μάλιστα, παραβρέθηκε ο ίδιος ο Καβάφης. Έγραψε τότε ένας δημοσιογράφος ονόματι Βλαστός: «Ο μικρός δεν θα γίνει ποτέ μουσικός όπως ο μεγάλος δεν έγινε ποτέ ποιητής». Αυτή είναι η Ελλάδα! Γράφτηκε κάτι τέτοιο για τον μεγαλύτερο μουσικό που πέρασε ποτέ από εδώ και για τον σπουδαιότερο ποιητή της Ελλάδας.
Κατά τον ίδιο τρόπο, το 1947, οι τραγουδίστριες της Λυρικής Σκηνής ζήτησαν από τον τότε διευθυντή της να διώξει τη νεαρή Μαρία Καλογεροπούλου γιατί, έλεγαν, κατά τη διάρκεια του πολέμου, τα είχε φτιάξει με Ιταλό. Η αλήθεια είναι, βέβαια, ότι τη ζήλευαν για τη φωνή και τις ερμηνείες της. Ε, τελικά, η Λυρική την πέταξε έξω, την ανέλαβε ο Τούλιο Σεραφίν στην Ιταλία και η εκδιωγμένη από τη χώρα της νεαρή έγινε η μεγαλύτερη ντίβα που έχει περάσει ποτέ από τον κόσμο της όπερας, η Μαρία Κάλλας!
Ποια είναι η γνώμη σας για την κυβέρνηση;
Η τωρινή κυβέρνηση βρήκε έτοιμα τα… σκατά. Μπορεί να άργησαν να κάνουν τις συμφωνίες με τους εταίρους, αλλά η κατάσταση ήταν ήδη μια κανονική φρίκη όταν ανέλαβαν την εξουσία. Αυτό δεν σημαίνει πως είμαι βέβαιος ότι αυτοί είναι οι «σωστοί». Η διαφθορά δεν έχει κόμμα, είναι υπεράνω κομμάτων, όπως και η σωστή προσέγγιση των πραγμάτων και η αγάπη για τη χώρα. Εκτός από τον Τσοχατζόπουλο, που είναι στη φυλακή, υπάρχουν πολλοί ακόμη που έχουν κάνει τα ίδια αλλά είναι έξω. Πιστεύω ότι όλοι βοηθούν τους «δικούς» τους.
Θεωρείτε πως το λεγόμενο «πελατειακό κράτος» είναι ελληνικό φαινόμενο;
Α, όχι. Και στη Γαλλία μπορεί κάποιος, λόγω της καλής του σχέσης, λόγου χάρη, με τον Σαρκοζί, να αποκτήσει μια ισχυρή θεσμική θέση.
Εσείς έχετε δεχτεί ποτέ πιέσεις για να εντάξετε στο φεστιβάλ καλλιτέχνες φίλα προσκείμενους σε πολιτικά πρόσωπα;
Όταν πρωτοήρθα, ναι. Δέχτηκα προτάσεις από βουλευτές και άλλους για να βάλω τον τάδε ή τον δείνα στο φεστιβάλ. Αρνήθηκα. Δεν εννοώ με αυτό πως εγώ είμαι πιο αγνός ή πως έχω μια αρετή που δεν έχουν οι άλλοι. Είναι άλλοι οι λόγοι. Πρώτον, ζω στο εξωτερικό εδώ και σαράντα πέντε χρόνια. Δεύτερον, τα τελευταία πέντε χρόνια αποφάσισα να μην πληρώνομαι από το Φεστιβάλ Αθηνών. Εγώ καλύπτω τα ταξίδια και τα ξενοδοχεία μου.
Δεν ξέρω αν έπρεπε να το πω αυτό. Δεν το λέω, πάντως, για να κάνω φιγούρα. Σκέφτηκα, απλώς, ότι αφού ήρθε η κρίση και τόσοι άνθρωποι δεν έχουν δουλειά ή δεν πληρώνονται –στο 80% υπολογίζεται η ανεργία των Ελλήνων ηθοποιών– κι ενώ εγώ έχω ήδη ένα μισθό από τη Γαλλία [σ.σ. ως καλλιτεχνικός διευθυντής των Μπαλέτων της Όπερας της Λιόν], γιατί να πάρω κι άλλον; Να τον κάνω τι;
Ίσως, λέτε, σας διατήρησαν και γι’ αυτό ως διευθυντή πριν από δύο χρόνια;
Ίσως. Με βρίσκουν …οικονομικό!
Σας καλύπτουν, έστω, τα έξοδα διαμονής σας στην Επίδαυρο;
Α, ναι, εκεί μου πληρώνουν το ξενοδοχείο. Ήθελα όμως να συμπληρώσω πως ναι μεν παίρνω έναν μισθό από τη διεύθυνση των Μπαλέτων της Λιόν αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι η οικονομική κατάσταση της Γαλλίας είναι ανθηρή. Κι εκεί κρίση υπάρχει. Η κουλτούρα, όμως, των Γάλλων προστατεύει τον πολιτισμό. Εδώ και 300 χρόνια η Όπερα της Λιόν σταμάτησε να λειτουργεί μόνο λόγω βομβαρδισμών σε καιρό πολέμου!
Θα μας εξομολογηθείτε μια μεγάλη ατυχία που είχατε ως διευθυντής του Φεστιβάλ Αθηνών;
Είναι κάτι περισσότερο από ατυχία. Τη χρονιά που ανέλαβα τη θέση του διευθυντή κι έλεγα «επιτέλους, θα βλέπω πιο συχνά τους δικούς μου», έχασα τη μητέρα μου. Όσον αφορά, τώρα, τον ίδιο το θεσμό, επικρατεί το εξής ατυχές. Δίνουμε χρήματα για μια παράσταση που θα παιχτεί μόλις τρεις βραδιές. Μα, δεν είναι παράλογο; Ειδικά στους καιρούς που ζούμε…
Γι’ αυτό επαναλάβαμε τον περασμένο Σεπτέμβριο κάποιες από τις επιτυχημένες παραγωγές του προηγούμενου φεστιβάλ. Θα έπρεπε, όμως, να επαναλαμβάνονται πολύ περισσότερες και για πολύ μεγαλύτερο διάστημα. Πώς είχε γίνει παλιότερα με τις «Οκτώ γυναίκες»; Θα ήθελα, βέβαια, οι παραγωγές μας να ξαναπαίζονται χωρίς τη συνδρομή ιδιωτών και, ιδανικά, στις αίθουσες της Πειραιώς 260, όσο δύσκολο κι αν είναι με τη θέρμανση κ.λπ. Η Πειραιώς μου αρέσει: κοινωνικά, αισθητικά και γεωπολιτικά. Δεν έχεις την αίσθηση του «λουσάτου» που υπάρχει σε κάποια άλλα θέατρα.
Κύριε Λούκο, θα μας πείτε μια μεγάλη τρέλα που έχετε κάνει;
Κάποτε, όταν ήμουν πολύ νέος, έκανα ένα ταξίδι στην Κένια. Πέρασα, λοιπόν, ένα διάστημα φροντίζοντας λιονταράκια κι άλλα θηριάκια σε ένα ορφανοτροφείο άγριων ζώων. Ήταν τόσο δυνατή η εμπειρία, ώστε ένιωθα πως θέλω να περάσω έτσι όλη μου τη ζωή. Έπαιρνα, μάλιστα, τηλέφωνα τους γονείς μου και τους ζητούσα να μου στείλουν τα χαρτιά μου για να αλλάξω υπηκοότητα – δεν μου τα έστειλαν ποτέ.
«Είμαστε η χώρα των αντιθέσεων. Η Ελλάδα βυθίζεται, είμαστε όλοι έτοιμοι με το μαγιό για την τελευταία βουτιά, κι όμως, υπάρχει μια δημιουργικότητα που δεν τη συναντάς πουθενά αλλού!»
Ο Γιώργος Λούκος για τους «φίλους» του
Υπάρχουν κάποιοι καλλιτέχνες που ο ίδιος έφερε για πρώτη φορά στην Ελλάδα κι έκτοτε επιμένει να τους καλεί τακτικά στο φεστιβάλ^ έχει τους λόγους του!
Για τον Ρομέο Καστελούτσι
«Είναι ο πιο… τρελός απ’ όλους: σπουδαίος καλλιτέχνης κι αληθινός διανοούμενος. Προτείνει μια άλλη προσέγγιση για το θέατρο, μακριά από τα κείμενα και τις δραματουργίες, ένα θέατρο της εικόνας».
Για τη Μαγκί Μαρέν
«Την αγαπώ. Είμαστε φίλοι πάνω από τριάντα χρόνια, όταν κι οι δύο μας ήμασταν ακόμη χορευτές. Την εποχή που πρωτοεμφανίστηκε, θριάμβευε το μεταμοντέρνο. Οι οπαδοί του τη θεωρούσαν πολύ θεατρική και, λόγω της θητείας της στα μπαλέτα Μπεζάρ, έως και… ντεμοντέ. Σήμερα που έχει γίνει, τηρουμένων των αναλογιών, κάτι σαν Πίνα Μπάους, όλοι οι τότε μεταμοντερνιστές έχουν εξαφανιστεί!»
Για τον Τόμας Οστερμάγερ
«Τον έχω παραδεχτεί για το πώς μετέτρεψε τη Σαουμπίνε σε ένα θεατρικό οργανισμό-δημόσιο γεγονός και παράδειγμα προς μίμηση. Εδώ και χρόνια, δεν νοείται να πας στο Βερολίνο και να μη δεις μια παράσταση εκεί. Όσο για τα εδώ sold-out του, πιστεύω πως έχει αναπτύξει μια πολύ δυνατή σχέση με το ελληνικό κοινό. Έχει, εξάλλου, μεγάλο πάθος με την Ελλάδα. Είτε τον καλέσουμε είτε όχι, εκείνος κάθε καλοκαίρι εδώ είναι! Ξέρει την Πελοπόννησο καλύτερα από μένα!»
